Showing posts with label Multiple Versions of a Song. Show all posts
Showing posts with label Multiple Versions of a Song. Show all posts

Sunday, March 3, 2019

એક ગીતનાં અનેક સ્વરૂપ - ૯ - સરખા મુખડા, ફિલ્મો જૂદી, અંતરા અને બીજું ઘણું જૂદું [૧૨]

ગીતના મુખડાના શબ્દો લગભગ એકસરખા હોય, પણ ગીતની બાંધણી, સીચ્યુએશન, ગીતનો ભાવ વગ્રેરે મહ્દ અંશે અલગ હોય, અને ખાસ તો એ કે ગીત અલગ જ ફિલ્મમાટે રચવામાં અવ્યું હોય તેવાં વિવિધ પ્રકારનાં ગીતો આપણે છેલ્લા ૧૧ અંકથી સાંભળી રહ્યાં છીએ. એક ગીતનાં અનેક સ્વરૂપના મુખડાના શબ્દોમાં સામ્યતા સિવાય બીજું ઘણું જૂદું હોય એવા પ્રકારની આ લેખમાળા આપણે પૂરી કરતાં કરતાં હજૂ થોડાં બીજાં ગીતોને પણ યાદ કરી લઈએ.

હમ ઔર તુમ ઔર યે સમા.. ક્યા નશા નશા સા હૈ - દિલ દેકે દેખો (૧૯૫૯) - મોહમ્મ્દ રફી – સંગીતકાર: ઉષા ખન્ના – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

ગીતની બાંધણી અને મોહમ્મદ રફીની ગાયકી જે મુડ ઊભો કરે છે તેનો નશો આપણને પણ ગીતની લયમાં ઝૂમતાં કરી મૂકે છે.

ગીત એટલું લોકપ્રિય બન્ત્યું કે તે પછીને જ વર્ષે આવેલ 'કોલેજ ગર્લ'માં મુખડાના આ બોલને ફરી એક વાર અજમાવી લેવાયા. જોકે ગીતની બાંધણી શંકર જયકિશને સાવ જ અલગ અંદાજમાં કરી છે.મુખડાના સરકા શબ્દો પછીથી તરત જ ગીતકાર રાજેન્દ્ર કૃષ્ણએ 'લવલી, લવલી' મુકીને ગીતને અલગ દિશામાં વાળી લીધું છે. મોહમ્મદ રફી અહીં શમ્મી કપૂરના કોલેજિયન અંદાજની મસ્તીને જીવંત કરે છે.

ફૂલ ગેંદવા ન મારો..- ફંટૂશ (૧૯૫૬) આશ ભોસલે – સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન – ગીતકાર: સાહિર લુધ્યાનવી

આ ગીતને જરા સરખી પણ પ્રસિધ્ધિ ન મળી. 
૧૯૬૪માં સાહિરે મુખડાના એ બોલને ફરી એક વાર સજાવ્યા 'દૂજકા ચાંદ'ના ગીત માટે. આ વખતે ગીતની સીચ્યુએશન સાવ જ જૂદી છે. આ વખતે હવે ગીત એટલું લોકપિય થયું કે આજે પણ 'ફૂલ ગેંદવા ન મારો' બોલ સાંભળતાંની સથે આપણા મનમાં આ ગીત જ રમવા લાગે છે.
ભૈરવી રાગમાં ગવાયેલ મૂળ ઠુમરીને ફિલ્મમાં રજૂ કરવા જતાં તેનું હાર્દ ન જોખમાય એ માટે બન્ને સંગીતકારોએ પોતપોતાની રીતે કેવીક સંભાળ લીધી છે તે, ૧૯૩૫માં ગવાયેલ રસુલનબાઈના સ્વરની આ બંદિશ સાંભળવાથી સમજી શકાય છે.

મુરલિયા બાજે રે જમુના કે તીર - તૂફાન ઔર દિયા (૧૯૫૬) - લતા મંગેશકર – સંગીતકાર: વસંત દેસાઈ – ગીતકાર: ભરત વ્યાસ

અહીં ગીતને ભક્તિભાવની રજૂઆતના સ્વરૂપે રજૂ કરાયું છે.

આપણા પ્રખ્યાત કથાકાર રમેશભાઈ ઓઝાએ પણ તેને એ જ સ્વરૂપે વધારે પ્રચલિત કરેલ છે.

જગજિત સિંધે પણ 'હે ગોબિંદ ગોપાલ' આલ્બમમાં ચિત્રા સિંઘના સ્વરમાં એ ભાવને ઝીલેલ છે

અને હવે અતિન્દ્રા સર્વાદિકરના સ્વરમાં આ બંદિશ ખમાજ રાગની ઠુમરીના સ્વરૂપમાં સાંભળીએ.

એ જ રીતે સામાન્યપણે લોકગીતમાં વધારે પ્રચલિત બોલ પણ અલગ અંદાજમાં રજૂ કરવાના પ્રયોગ પણ કરાતા રહ્યા છે, જેમ કે

ચલી પી કે નગર, અબ કાહેકા ડર, મોરે બાંકે બલમ કોતવાલ - મિર્ઝા ગ઼ાલિબ (૧૯૫૪) - શમશાદ બેગમ – સંગીતકાર: ગુલામ મોહમ્મદ - ગીતકાર: શકીલ બદાયુની

થોડા શબ્દોના ફરક સાથે ગીતની વિદાય ગીત તરીકેની રજૂઆત સાંભળીશું તો બંદિશની રજૂઆતમાં કરાયેલ ફરક સમજાઈ જશે - ફિલ્મ - સુબહ કા તારા (૧૯૫૪) - ગાયિકા લતા મંગેશકર – સંગીતકાર: સી રામચંદ્ર – ગીતકાર: નૂર લખનવી 
૧૯૯૬ની ફિલ્મ 'સરદારી બેગમ'માં વનરાજ ભાટિયાએ આ બંદિશને તેનાં પૂર્ણ શાસ્ત્રીય રૂપમાં રજૂ કરી છે

બોલ રે પપીહરા - ગુડ્ડી (૧૯૭૧) - વાણી જયરામ – સંગીતકાર: વસંત દેસાઈ

જયા ભાદુરીનાં કિશોર વયનાં પાત્રની તાજગી અનુભવાય એવા આશયથી વસંત દેસાઈએ વાણી જયરામના સ્વરનો આ ગીત માટે કરેલો પ્રયોગ ખૂબ સફળ રહ્યો હતો.

ગૈર-ફિલ્મ રચનાનાં સ્વરૂપે રૂના લૈલાના સ્વરમાં

અને રાગ મિયાંકી મલ્હારનાં પૂર્ણતઃ શાસ્ત્રીય સ્વરૂપમાં પંડિત ડી વી પલુસકરના સ્વરમાં 

યુ ટ્યુબ પર આ બંદિશની અન્ય શાસ્ત્રીય રજૂઆતો પણ સાંભળવા મળે છે

મુખડાના શબ્દો લગભગ સરખા હોય, પણ દરેક રચના સાવ અલગપણે રચવામાં આવી હોય એ પ્રકારનાં અન્ય ગીતો પણ શોધતાં જરૂર મળી રહેશે. આપણે તો ૧૨ હપ્તામાં ચાલેલી આ પ્રકારના 'એક ગીતનાં અનેક સ્વરૂપ'ની એક સ્વતંત્ર ઉપ-લેખમાળા, લગભગ સરખા મુખડાનાં સાવ અલગ વર્ઝન,નું અહીં સમાપન કરીશું.

એક ગીતનાં અનેક સ્વરૂપ - સરખા મુખડા, ફિલ્મો જૂદી, અંતરા અને બીજું ઘણું જૂદું પર ક્લિક કરવાથી આ બારેબાર મણકાને એક સાથે વાંચી શકાય છે/ ડાઉનલોડ કરી શકાશે.


'એક ગીતનાં અનેક સ્વરૂપ'  શ્રેણીના ૯ મણકા અલગ અલગ સમયે ૩૦ પૉસ્ટમાં પ્રકાશિત થયેલા છે, જેને હવે એક સાથે ગ્રંથસ્થ કરેલ છે, જે  એક ગીતનાં અનેક સ્વરૂપ   પર ક્લિક કરવાથી વાંચી શકાશે / ડાઉનલોડ કરી શકાશે

Sunday, February 3, 2019

એક ગીતનાં અનેક સ્વરૂપ - ૯ - સરખા મુખડા, ફિલ્મો જૂદી, અંતરા અને બીજું ઘણું જૂદું [૧૧]

ગીતના મુખડાના બોલ લગભગ સરખા હોય પણ જૂદી જૂદી ફિલ્મમાં જ્યારે તેને નવા સંદર્ભમાં એક સંપૂર્ણ ગીત તરીકે પ્રયોજવામાં આવે ત્યારે બન્ને ગીત અલગ જ અસર ઊભી કરી શકતાં હોય છે.

નિગાહોંસે દિલકા... સલામ આ રહા હૈ =કોબ્રા ગર્લ (૧૯૬૩) – ગાયિકા: મુબારક બેગમ અને સુમન કલ્યાણપુર – સંગીતકાર: એસ એન ત્રિપાઠી- ગીતકાર: પ્રેમ ધવન

અહીં નજર સંદેશો મોકલે છે તો...

નિગાહોં સે દિલમેં ચલે આઈએગા - હમીર હઠ (૧૯૬૪)- મુબારક બેગમ - સંગીતકાર: સન્મુખ બાબુ ઉપાધ્યાય – ગીતકાર: સરસ્વતી કુમાર 'દીપક'

અહીં નજ઼રોંથી સીધો દિલ સાથે સંવાદ સાધીને દિલમાં નિવાસ કરવાનું ઈજન પાઠવવામાં આવી રહ્યું છે. 

હોઠોં પે હસીં આંખોંમેં શરારત રહેતી હૈ - વૉરંટ (૧૯૬૧) - લતા મંગેશકર – સંગીતકાર: રોશન – ગીતકાર: આનંદ બક્ષી

મુજ઼રાનાં ગીતો લતા મંગેશકરે અપવાદ રૂપ જ ગાયાં છે, અને એ જ રીતે રોશન અને આનંદ બક્ષી પણ ગણીને ૭ ફિલ્મોમાં સાથે કામ કર્યું છે, એટલા પૂરતું આ ગીત બહુ અનોખું ગણી શકાય.

હોઠોં પે હસીં, આખોં મેં નશા...- સાવનકી ઘટા (૧૯૬૬)_ આશા ભોસલે – સંગીતકાર: ઓ પી નય્યર – ગીતકાર: એસ એચ બિહારી

અહીં મુખડાના પ્રારંભિક બોલ, 'હોઠોંપે હસીં', નાયિકાના એવ અપ્રેમીની ઓળખ છે જેની નજરમાં કંઈક એવો જાદૂ છે જેને શબ્દોમાં બયાન કરી શકાય તેમ નથી.

જિનકે હોઠોં પે હસીં,પાંવમેં છાલે, હાં વોહી લોગ તેરે ચાહનેવાલે હોંગે - ગુલામ અલી

અહીં 'હોઠોં પરની હંસી' 'એમના' ચાહનેવાલાઓની એક ઔર નિશાની છે.


શામ સે આંખમેં નમી સી હૈ - મિટ્ટી કા દેવ (અપ્રકાશિત ફિલ્મ) - મુકેશ – સંગીતકાર: સલીલ ચૌધરી – ગીતકાર: ગુલઝાર

ફિલ્મના નિર્માણ દરમ્યાન આગ લાગવાને કારણે ફિલ્મની પ્રિન્ટ અને ગીતો નાશ પામ્યાં હતાં.ફિલ્મ પ્રકાશિત ન થઈ હોવા છતાં જે અમુક ગીતોને વ્યાપક પ્રસિધ્ધિ મળી હોય એમાનું આ એક ગીત છે.

૧૯૮૭માં આર ડી બર્મને ગુલઝારની રચનાઓ પરથી એક આલ્બમ બનાવ્યું - દિલ પડોશી હૈ, જેમાં આ રચના આશા ભોસલેના સ્વરમાં રેકોર્ડ કરાઈ હતી.

જગજિત સિંધે પણ તેને જૂદા જૂદા કાર્યક્રમોમાં રજૂ કરેલ છે.

કવિઓ માટે માશુકાના હોઠ અને આંખોં પ્રેમના નશાના જામ પણ બની રહેતાં આવ્યાં છે.

અબ વો કરમ કરે કે સિતમ, મૈં નશેમેં હૂં - મરીન ડ્રાઈવ (૧૯૫૫) - મોહમ્મદ રફી – સંગીતકાર: એન દત્તા – ગીતકાર: સાહિર લુધ્યાનવી

આમના પર કોઈ સિતમ કે કોઈ ક઼રમ્ની કોઈ અસર નથી તહવાની કેમ કે તેઓ 'નશા'ની અસરમાં એ બધાંથી પર થઈ રહેલ છે.

મુઝકો યારો માફ કરના મૈં નશેમેં હૂં - મૈં નશે મેં હૂં (૧૯૫૮) - મુકેશ – સંગીતકાર: શંકર જયકિશન – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર

શેલેન્દ્ર ગીતનો ઉપાડ તો કરે છે ગ઼ાલિબના શેરનો સાખીમાં ઉપયોગ કરીને ,પણ પછી મુખડામાં માફી માગી લે છે કે તે તો એટલા 'નશા'માં છે કે હવે તો બહેકી જવું શક્ય જ છે.

મૈ નશે મેં હૂં...દોસ્તોંને જબ સે છોડા મૈં મજેમેં હૂં - દો ગુંડે (૧૯૫૯) - મોહમ્મદ રફી – સંગીતકાર: ગુલામ મોહમ્મદ – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

દોસ્તોએ છોડી ચૂક્યા ત્યારથી નશાની અસરમાં મારાં દુખ ભુલાવીને હું મજામાં જ છું..

'મૈં નશે મેં હૂં' શબ્દપ્રયોગ કરતી ઘણી રચનાઓ યુ ટ્યુબ પર સાંભળવા મળી શકે છે, તે પૈકી ખૂબ જાણીતી એવી ચાર રચનાઓ

સી એચ આત્મા – સંગીતકાર: મુરલી મનોહર સ્વરૂપ – ગીતકાર: મિર તક઼ી મિર

ગુલામ અલી

જગજીત સિંઘ

પંકજ ઉધાસ

મુખડાના શબ્દો પરથી બનેલ જૂદાં જૂદાં ગીતોની આ શ્રેણી હવે પછીના અંકમાં સમાપ્ત કરીશું.













































Sunday, January 27, 2019

એક ગીતનાં અનેક સ્વરૂપ - ૯ - સરખા મુખડા, ફિલ્મો જૂદી, અંતરા અને બીજું ઘણું જૂદું [૧૦]

અમુક સમયે લગભગ સરખી સિચ્યુએશન પર બનતાં ગીતો, અમુક શબ્દપ્રયોગોનું બહુ પ્રચલિત હોવું કે અમુકતમુક ગીતોની લોકચાહના અમુકતમુક શબ્દપ્રયોગોના સમુહને કારણે હોવાની માન્યતા જેવાં કંઈ કેટલાં કારણો મુખડાની સામ્યતામાં કારણભૂત હોઈ શકે છે. પરંતુ આ વિષયને કેન્દ્રમાં રાખીને જે ગીતો મળશે તેની સંખ્યા આટલી બધી થશે તે કલ્પના તો ન હતી. એવાં પણ ઘણાંક ગીતો છે જે આ લેખમાળા શરૂ કર્યા પછી અનાયાસ મળી આવ્યાં છે.

આજે એ યાત્રાનો એક નવો પડાવ પાર કરીએ.

ધીરે ધીરે આ રે બાદલ ધીરે ધીરે જા, મેરા બુલબુલ સો રહા હૈ શોર ન મચા - કિસ્મત (૧૯૪૩) – ગાયકો: - અમીરબાઈ કર્ણાટકી, અરૂણ કુમાર – સંગીતકાર: અનિલ બિશ્વાસ – ગીતકાર : પ્રદીપજી

'કિસ્મત' ફિલ્મમાં જ નહીં પણ હિંદી ફિલ્મનાં રોમાંસસભર ગીતોમાં સદા મોખરાનાં સ્થાને રહેલુ આ યુગલ ગીત ભાવમાધર્યથી હર્યું ભર્યું છે. 

આખી ફિલ્મની જ્યારે રીમેક બનતી હોય ત્યારે આટલાં સદાબહાર લોકપ્રિય ગીતની સીચ્યુએશન ફરી વાર ઊભી કરવાની લાલચ થાય એ પણ સ્વાભાવિક ગણાય. બસ, ગીતના મુખડામાંથી 'ધીરે ધીરે'નો પ્રયોગ કરીને બાદલને બદલે હવાને વહેવાનું કહેવાનું કહીને, 'કિસ્મત' રીમેક, ૧૯૬૧ની ફિલ્મ 'બૉયફ્રેન્ડ'નું ગીત ધીરે ધીરે ચલ અય ભીગી હવા કે મેરે બુલબુલકી હૈ નીંદ જવાં' (ગાયક: મોહમ્મદ રફી – સંગીતકાર: શંકર જયકિશન ગીતકાર: હસરત જયપુરી) મૂળ ગીતના 'બુલ બુલ' શબ્દ પ્રયોગને પણ વણી લેવામાં આવ્યો છે.

મૂળ ગીત જેટલું માધુર્યભર્યું આ ગીત ભલે ન હોય, પણ અપ્રતિમ સુંદરતાની મૂર્તિ આંખોનાં પોપચાં બંધ કરીને હળવી નિંદ્રામાં પોઢી ગઈ હોય ત્યારે આવું ગીત સુઝી આવવું તો સહજ છે !

આડ વાત
'કિસ્મત'નાં ગીતોની યાદી જોતાં જોતાં નજરે ચઢ્યું પારૂલ ઘોષના સ્વરમાં ગવાયેલું બીજું એક અદ્‍ભૂત લોકચાહના મેળવી ચૂકેલું ગીત
પપીહા રે.. મોરે પિયાસે કહિયો જા...

 મુખડાના આ બોલ જોતાંવેંત એમ થયું કે કાલિદાસને બાદલ સાથે સંદેશો કહેવડાવવાનું જચી ગયું હતું તેમ હિંદી ફિલ્મોનાં ગીતોમાં 'પપીહા'નું ચલણ એટલું છે કે કોઈને કૉઇ જગ્યાએ તો ફરી એક વાર 'પપીહા'ને કાસદ બનાવવાની તક જરૂર ઝડપી લેવાઈ હશે. ઠીક ઠીક શોધખોળ કરવા છતાં સાવે સાવ આ જ શબ્દોનો પ્રયોગ થયો હોય તેવું તો ગીત ન મળ્યું, પણ પિયાને સંદેશો કહેવડાવવાના લગભગ ભાવને રજૂ કરતું બીજું એક એટલું જ અદ્‍ભૂત ગીત યાદ આવી ગયું -

મેરે પિયા સે કોઈ જા કે કહ દે જીવનકા સહારા તેરી યાદ હૈ - આશિયાના (૧૯૫૨) – ગાયિકા: લતા મંગેશકર – સંગીતકાર: મદન મોહન – ગીતકાર: રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ

મદન મોહન- લતા મંગેશકરની જુગલબંધીનો આરંભ જ આટલી ઊંચાઈથી થયો હોય તો પછીની સફર વધારે ને વધારે ઊંચાં શીખર સર કરે તેમાં શી નવાઈ !

બીજા કોઈ લેખ વિષે કામ કરતાં 'મોહિની' (૧૯૫૭ )નું ગીત કહાં ચલે હો જી પ્યાર મેં (ગાયિકા: શમશાદ બેગમ – સંગીતકાર: એન દત્તા – ગીતકાર: રાજા મહેંદી અલી ખાન) સાંભળવા મળ્યું. 

આ ગીત તો પહેલી જ વાર સાંભળ્યું, પરંતુ મુખડાના બોલ સાંભળતાં જ શબ્દોમાં થોડા ફેરફારો સાથેનાં બીજાં બે ગીત તરત જ યાદ આવી ગયાં -

કહાં લે ચલે હો બતા દો મુસાફિર, સીતારોંસે આગે યે કૈસા જહાં હૈ - દુર્ગેશ નંદિની (૧૯૫૬) – ગાયિકા: લતા મંગેશકર – સંગીતકાર: હેમંત કુમાર – ગીતકાર: રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ

તુમ કહાં લે ચલે હો સજન અલબેલે યે કૌન સા જહાં હૈ બતાઓ તો - પુનમ કી રાત (૧૯૬૫) – ગાયકો: લતા મંગેશકર, મૂકેશ – સંગીતકાર: સલીલ ચૌધરી – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર 

થોડા શબ્દોના ફેરફારો સાથેના મુખડાની વાત કરતાં બીજાં બે ગીત પણ યાદ આવે છે -

રામ નામ જપના પરાયા માલ અપના - સુવર્ણ સુંદરી (૧૯૫૭) – ગાયક: મોહમ્મ્દ રફી – સંગીતકાર: આદિ નારાયણ રાવ – ગીતકાર: ભરત વ્યાસ

ફિલ્મમાં ગીત કેવી સીચ્યુએશનમાં ફિલ્માવાયું હશે તે કલ્પવું મુશ્કેલ છે, પરંતુ ભરત વ્યાસ જેવા ગીતકારને એકદમ પ્રચલિત મુહાવરાને મુખડામાં સમાવી લેવાનું ઠીક લાગ્યું છે તે તો નક્કી જ છે.

આવો જબરદસ્ત મુહાવરો હોય અને તેને બંધબેસતી સીચ્યુએશન હોય તો તેને તો ગીતમાં સમાવવાનું કોને ન ગમે ! ‘દો દિલ’ (૧૯૬૫)માં હેમંત કુમાર જેવા સંગીતકાર અને કૈફી આઝમી જેવા કવિ-ગીતકારને પણ આ પ્રવાહમાં ઘસડાવું પડ્યું છે.

ઘણીક વાર મુખડાના શરૂના શબ્દોનું સરખાપણું એક સ્વાભાવિક યોગાનુયોગને કારણે પણ શક્ય બની જતું હશે, જેમકે -

તંગ આ ચુકે હૈ કશ્મકશ-એ-ઝિંદગીસે હમ - પ્યાસા (૧૯૫૭) – ગાયક: મોહમ્મદ રફી – સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન – ગીતકાર: સાહિર લુધ્યાનવી

'પ્યાસા'માં નાયક એક શાયર છે એટલે તેની પાસે ગીત ગવરાવવાને બદલે પ્રસંગોપાત બળબળતા શેર તેના હોઠ પર રમી રહે છે.

તંગ આ ચુકે હૈ કશ્મકશ-એ-ઝિંદગીસે હમ - લાઈટ હાઉસ (૧૯૫૮) – ગાયિકા: આશા ભોસલે - સંગીતકાર: એન દત્તા – ગીતકાર:: સાહિર લુધ્યાનવી

જ઼માના, ઝિંદગી, રસ્મોરિવાજથી તંગ આવી જવું એ બહુ સામાન્ય ઘટના કહી શકાય, 'પ્યાસા'ના કવિના હોઠ પર એ વ્યથા બળબળતા નિશ્વાસ રૂપે શેરનાં સ્વરૂપે બહાર આવે છે તો 'લાઈટ હાઉસ'ની નાયિકાના હોઠ પર દ્રદની નઝ્મ બનીને વહી નીકળે છે. સાહિર માટે બન્ને પરિસ્થિતિઓ માટે મુખડાના પહેલા બોલ તો સરખા જ સ્ફુરે, તે પણ સાહજિક કહી શકાય ! એસ ડી બર્મન અને એક સામયે તેમના આસીસ્ટંટ એન દત્તા બન્ને અનુભૂતિઓને અલગ અલગ અંદાજ઼માં ઘુંટે છે.

મુખડાના શબ્દોમાં સારૂં એવાં સરખાપણું હોવા છતાં, અલગ અલગ સંગીતકારો દ્વારા અલગ ફિલ્મોમાં તેને ગીતમાં સમાવીને લેતી હજૂ પણ કેટલીક રચનાઓ છે, જે હવે પછીના અંકમાં સંભળીશું.

Sunday, December 2, 2018

એક ગીતનાં અનેક સ્વરૂપ - ૯ - સરખા મુખડા, ફિલ્મો જૂદી, અંતરા અને બીજું ઘણું જૂદું : [૯]


વર્તમાનમાં ફિલ્મ જગતને લગતું કંઈક વાંચવા મળે અને તેમાંથી આપણી આ શ્રેણી માટેનું એકાદ ગીત મળી જ રહે એ ઘટનાક્રમ આજના અંક માટે પણ બરકરાર છે.

'ગુજરાત સમાચાર'માં શ્રી અજિત પોપટની અઠવાડીક કોલમ 'સિને મેજિક'ના ૧૯-૧૦-૨૦૧૮ના લેખમાં હુસ્નલાલ ભગતરામે રચેલાં 'રાખી' (૧૯૪૯)નાં તલત મહમુદના સ્વરમાં ગવાયેલ ગીત તેરી ગલી સે બહુત, બેકરાર હો કે ચલે, શિકાર કરને કો આયે થે, શિકાર હો કે ચલે..નો ઉલ્લેખ છે.

ગીતના મુખડાના શબ્દો વાંચતાંની સાથે મારી જેમ તમને પણ લગભગ આ જ શબ્દોના મુખડામાં પ્રયોગવાળું, હસરત જયપુરીએ લખેલું અને શંકર જયકિશને રચેલું ;શિકાર' (૧૯૬૮)નું ગીત તુમ્હારે પ્યારમેં હમ બેક઼રાર હો કે ચલે, શીકાર કરનેકો આયે થે શિકાર હો કે ચલે ' જરૂર યાદ આવી ગયું હશે.

'અંગુલીમાલ' (૧૯૬૦)માં 'શિકારી શિકાર કરને આયે' એ શન્દોનો પ્રયોગ ખરેખર જંગલમાં રહેતાં લોકોએ શિકાર કરવા આવ્યું જણાતું યુગલ માટે એક ગીતમાં પ્રયોજ્યો છે. ગીતનાં ગાયકો બીજા અંતરામાં આ શિકાર કરવાનાં રૂપકને પ્રેમમાં શિકાર કરવાથવા સાથે પણ બહુ ચતુરાઈથી જોડી બતાવે છે.

ગીતના મુખડામાં અમુક ચોક્કસ શબ્દો સાંભળતાંવેંત એકાદ બહુ સાંભળેલું ગીત પહેલં યાદ આવે અને પછી થોડી વધારે શોધખોળ કરતાં બીજાં પણ કેટલાંક ગીતો મળી આવે એવો એક બી જો પ્રયોગ છે 'રૂખસે પર્દા જ઼રા હટા દો'.

શબ્દોમાં થોડા ફેરફાર સાથે સૌથી પહેલું ગીત જે કદાચ યાદ આવે તે આ હોવાની સંભાવના વધારે કહી શકાય

અપને રૂખ પે નિગાહ કરને દો...રૂખસે નક઼ાબ જ઼રા હટા દો મેરે હૂઝૂર - મેરે હૂઝૂર (૧૯૬૮) - ગાયક મોહમ્મદ રફી - સંગીતકાર શંકર જયકિશન - ગીતકાર હસરત જયપુરી

અને શોધ કરતાં તો યુ ટ્યુબ પર 'રૂખસે પર્દા જ઼રા હટા દો' પર તો બહુ બધી રચનાઓ જોવા મળે છે જેમાંની કેટલીક તો કંઈક અંશે શબ્દોના ધાર્મિક ભાવને લગતી પણ છે. આપણે એ રચનાઓને અહીં વિચારમાં નથી લીધી.

તે સિવાય મોહમ્મદ રફીએ જ સાવ અનોખા અંદાજમાં ગાયેલ બિપિન બાબુલ દ્વારા સંગીતબધ્ધ કરાયેલ અંજુમ જયપુરીની ફિલ્મ 'શાહી મહેમાન' (૧૯૫૫)ની રચનાની નોંધ તો સ્વાભાવિકપણે સઊથી પહેલી જ લેવી પડે…

શક્ય છે કે આપણામાંના ઘણાં માટે આ ગીત થોડું અપરિચિત હશે. તો હજૂ થોડા જ શબ્દોના ફેરફાર સાથેનું એક બીજું ગીત રજૂ કરીએ જે બહુ જ જાણીતું છે.

તુઝકો પર્દા રુખ-એ-રોશનસે હટાના હોગા - લાલા રૂખ (૧૯૫૮) - ગાયક તલત મહમૂદ - સંગીતકાર ખય્યામ

લગભગ આ જ શબોના પ્રયોગ પરથી આરબ સંસ્કૃતિની નબળી નકલ સમાન એક ગીત આ પણ છે -

ધાર્મિક અને ફિલ્મોમાં આ શબ્દો પરના મુખડા પરની રચનાઓ ઉપરાંત વ્યાવસાયિક ધોરણે જે લોકો 'ગઝલ શૈલી'ના ગાયકો તરીકે ઓળખ્યા છે તેવા ગાયકોએ પણ આ રચનાને પોતપોતાના અંદાજમાં રજૂ કરી છે -

જગજિત સિંઘ

તલત અઝીઝ

અનુપ જલોટા

પાકીસ્તાનમાં એક કદાચ ખાનગી મહેફિલમાં હિજાબ-સજ્જ ગાયિકાઓ પોતાની રચનાઓ રજૂ કરતી હોય એવા એક મંચમાં સદીઆ કાઝમી નામક ગાયિકાની રજૂઆત

આ શ્રેણીમાં હજૂ પણ કેટલાંક ગીતોની નોંધ લેવાની રહે છે જે હવે પછીના અંકમાં સાંભળીશું.



























Sunday, November 4, 2018

એક ગીતનાં અનેક સ્વરૂપ - ૯ - સરખા મુખડા, ફિલ્મો જૂદી, અંતરા અને બીજું ઘણું જૂદું [૮]

અનાયાસ મળી આવતાં ગીતોને કારણે અલગ અલગ ફિલ્મોમાં જૂદાં જૂદાં સ્વરૂપે રજૂ થયેલાં વર્ઝન ગીતોની શૃંખલા રસભરી બનતી જતી આવી છે. આ અંકમાં પણ કોઈ એક ગીત યાદ આવી જવાનું કારણ સંઆંતરે ચાલી રહેલી અન્ય શૃંખલાઓ છે. એ શ્રેણીઓમાં એક ગીત સંભળતાંવેંત બીજાં એ જ મુખડા પરનું ગીત સાંભળ્ય અહોવાનું યા દાવી જાય અને આપણી આ હાલમાં ચાલી રહેલી શ્રેણી પર જાણે અટકવાનું નામ લેવાના મૂડમાં જ નથી આવતી!
આજના અંકની શરૂઆત હજૂ હજૂ તાજેતરમાં જ  સાંભળેલ એસ ડી બર્મને ગાયેલ બે ગૈર ફિલ્મી ગીતો છે.

ઝન ઝન ઝન ઝન મંજીરા બાજે

એસ ડી બર્મનની ગાયકીની ખૂબીઓને તો માણવાની સાથે આપણે ઉસ્તાદ ફૈયાઝ ખાને ગાયેલ આ બંદિશ અને સચિન દેવ બર્મને આ ગીતના મુખડાના કગભગ સરખા શબ્દોની અન્યત્ર વાપરેલ રચના બુઝદિલ (૧૯૫૧)ની લતા મંગેશકરના સ્વરની છે તે પણ જોઈ ચૂક્યાં છીએ.

પરંતુ, લગભગ આ જ શબ્દો સાથે ૧૯૪૭માં સંગીતકાર જ્ઞાન દત્તે પંડિત ઈન્દ્રના શબ્દોમાં રચાયેલ રચના - જન જન જન જન પાયલિયા બાજે - મન્નાડેના સ્વરમાં રજૂ કરી છે.


એસ ડી બર્મને ગાયેલ બીજું ગીત છે - પ્રીતમેં હુએ બદનામ સાંવરિયા તેરે લિયે - જે પણ આજના અંકમાં સમવાવા માટે થનગની રહ્યું છે



સી રામચંદ્રએ ફિલ્મ 'સુબહ કા તારા'માં મુખડાના પ્રસ્તુત શબોપરથી નુર લખનવીએ રચી કાઢેલ તવાયફના મુખેથી રમતી રમતી વહેતી રચના - યૂં હી હુએ બદનામ સાંવરિયા તેરે લિયે - લતા મંગેશકરના સ્વરમાં રજૂ કરેલ છે.



હવે આપણે જેને કદાચ સૌથી વધારે મૂળ શબ્દો વપરાયા હોય એવું માની શકાય એવી આ રચના બેગમ અખ્તર જ્યારે હજૂ અખ્તરી બાઈ ફૈઝાબાદી તરીકે પોતાનું સ્થાન કામ કરી રહ્યાં હતાં ત્યારની છે - મુફત હુએ બદનામ સાંવરિયા તેરે લિયે



અને મુખડાના હજૂ પણ થોડા જ શબ્દો પર ધ્યાન અપતાં જ આપણને યાદ આવે છે મુકેશના સ્વરમાં ગવાયેલું મુફ્ત હુએ બદનામ કિસી સે હાયે દિલ કો લગાકે (ફિલ્મ - બારાત (૧૯૬); સંગીતકાર ચિત્રગુપ્ત; ગીતકાર મજરૂહ સુલતાનપુરી)



મુખડાના પહેલા થોડા જ શબ્દો સરખા હોય પણ ગીત આટ્લી હદે જૂદાં હોય....

યે તો કહો કૈન હો તુમ કૌન હો તુમ - આશિક઼ (૧૯૬૨) - મુકેશ, લતા મંગેશકર - સંગીતકાર - શંકર જયકિશન - ગીતકાર શૈલેન્દ્ર

શંકર જયકિશનની સિગ્નેચર ધૂન, ગીત સાંભળતાંવેંત ગીત રાજ કપૂર પર ફિલ્માવાયું છે તે પણ જાણકારોને અંદાજ આવી જાય


યે તો કહો કૌન હો તુમ, મેરી બહાર તુમ હી તો નહીં. - અકેલી મત જૈયો (૧૯૬૩) - મોહમ્મદ રફી, લતા મંગેશકર - સંગીતકાર મદન મોહન - ગીતકાર મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

મદન મોહનના ચાહકો માટે ગીત રચનામાં અનેક નવીનતાઓ જોવા મળે છે - મોહમ્મ્દ રફીના ભાગે 'યસ માય ડાર્લીંગ' અને શરૂઆતનાઓ એક મીઠડો આલાપ આબ્યાં છે.



હમેં તો લૂટ લિયા મિલકે હુશ્નવાલોને - અલ હિલાલ (૧૯૫૮) - ઈસમાઈલ આઝાદ અને સથીઓ - સંગીતકાર બુલો સી રાની - ગીતકાર શેવાન રીઝવી

હિંદી ફિલ્મની આદિ કવ્વાલીઓમાં માનભર્યું સ્થાન પામતી આ કવ્વાલી આજે કદાચ બુલાતી જણાતી હશે, પણ તેને સાંભળીશું તો કવ્વાલી ગાયનનો અંદાજ માણવની મજા આવશે.



આ કવ્વાલીની પૅરોડી કહી શકાય એવી કવ્વાલી હમેં તો માર દિયા મિલ કે દુનિયાવાલોંને ૧૯૬૬ની ફિલ્મ 'હમ કહાં જા રહે હૈ'ની છે, જેને મહેન્દ્ર કપૂર અને કૃષ્ણા કલ્લેના સ્વરમાં સંગીતકાર વસંત પ્રકાશે સંગીતમાં વણી લીધેલ છે.



આ જ ફિલ્મમાં એક બીજું ગીત પણ છે જેના પણ મુખડાના શબ્દો એક બહુ જ પ્રખ્યાત રચના પરથી લેવાયેલ જણાય છે

રફ્તા રફ્તા વો હમારી હસ્તી કા સામાં હો ગયે - પહલે દિલ ફિર દિલરૂબા ફિર દિલકે મહેમાં હો ચૂકે - હમ કહાં જા રહેં હૈ (૧૯૬૬) - મહેન્દ્ર કપૂર, આશા ભોસલે - સંગીતકાર: વસંત પ્રકાશ , ગીતકાર: ક઼મર જલાલાબાદી

જે બહુ જ જાણીતી રચાનાની આપણે વાત કરીએ તે છે મહેંદી હસન સાહેબના સ્વરમાં ગવાયેલ - રફ્તા રફ્તા વો હમારી હસ્તીકા ....



આ રચનાને પાકીસ્તાની ફિલ્મ 'શબનમ'માં પણ થોડાક ફેરફાર સાથે મહેંદી હસન સાહેબે ફરમાવેલ છે.




આ શ્રેણીમાં હજૂ પણ કેટલાંક ગીતોની નોંધ લેવાની રહે છે જે હવે પછીના અંકમાં સાંભળીશું.

Sunday, August 26, 2018

એક ગીતનાં અનેક સ્વરૂપ – ૯ – સરખા મુખડા, ફિલ્મો જૂદી, અંતરા અને બીજું ઘણું જૂદું : [૭]


મુખડાના શબ્દો મહદ અંશે સરખા હોય પણ બાકીની આખી રચના જૂદી જ ફિલ્મમાં પ્રયોજવામાં આવી હોય એવાં અલગ અલગ વર્ઝનનાં હિંદી ફિલ્મ ગીતોની આ શૃંખલામાં છેલ્લા બે એક હપ્તાથી આપણે સમાંતરે ચલી રહેલ અન્ય શ્રેણીઓમાંથી અચાન્ક મળી આવેલાં ગીતો સાંભળી રહ્યાં છીએ.
આજે પણ પણ એ યોગાનુયોગને કારણે મળી શકેલ હજૂ કેટલાંક ગીતો સાંભળીશુ.
પિયા તૂને ક્યા કિયા - ઝિંદગી ઝિંદગી (૧૯૭૨)- ગાયક: એસ ડી બર્મન – સંગીતકાર: સચિન દેવ બર્મન – ગીતકાર: આનંદ બક્ષી
ગીતના મુખડાના બોલને સંગીતકારે આર્તનાદના સવાલ અને આજીજીના ભાવના પૂર્વાલાપ તરીકે રજૂ કરેલ છે. પિયાની ગેરહાજરીમાં સાલતી એકલતાનો ભાવ ગીતનું કેન્દ્ર છે. બીજા અંતરામાં હવે કવિ પિયા વિનાની એકલતા માટે'મૈંને ક્યા કિયા' અને 'તૂને ક્યા કિયા'ની અવઢવમાં પણ પડી જાય છે.

પિયા મૈને ક્યા કિયા મુઝે છૉડકે જઈયો ના - ઉસપાર (૧૯૭૪) – ગાયક: મન્ના ડે – સંગીતકાર: સચિન દેવ બર્મન – ગીતકાર: યોગેશ
મુખડામાં જ 'તૂને’ બદલે 'મૈને'નો પ્રયોગ દેખાય બહુ સામાન્ય ફેરફાર, પણ ગીતની સીચ્યુએશન ઘણી જૂદી છે. અહીં પ્રેમિકા સાથેનો વિજોગ સમાજ અને સંજોગોના બેરહમ હાથોથી ઘડી કઢાયો છે. મુખડાના બોલની શરૂઆત થતાં પહેલાં સંગીતકારે ગીતની શરૂઆત માં 'મિતવા'ના ઘુંટાતા આર્તનાદને તીવ્ર ગતિ દર્શાવતાં વાદ્ય સંચાલનમાં વણી લીધેલ છે.



બતા દો કોઈ કૌન ગલી ગયે શ્યામ - મધુ (૧૯૫૯) – સંગીતકાર: રોશન – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર
ભજનના ભાવમાં રજૂ થયેલ આ ગીત લતા મંગેશકરના તેમ જ મન્ના ડેના સ્વરમાં ટવીન વર્ઝન રૂપે ફિલ્મમાં સમાંવાઈ લેવાયું છે.

'કૌન ગલી ગયો શ્યામ' શબ્દપ્રયોગને શોધ કરવાથી ફિલ્મમાં આ શબ્દપ્રયોગને મુખડામાં વણી લીધેલ હોય એવાં ગીતો ઉપરાંત શાસ્ત્રીય / અર્ધશાસ્ત્રીય અંદાજમાં ગવાયેલ બીજી કેટલીક બંદિશો પણ મળી આવે છે. એ બધી બંદિશોનો પરિચય આપણે 'બંદિશ એક, રૂપ અનેક' શ્રેણીમાં આવરી લેવા માટે વિનંતિ કરીશું.
બતા દો કૌ ગલી ગયો મોરા શ્યામ - કંચન (૧૯૪૧) – ગાયક: લીલા ચીટણીસ – સંગીતકાર: નૌશાદ અલી – ગીતકાર: ડી એન મધોક
અહીં પણ ગીત ભજન રૂપે જ પ્રયોજાયું હોય એમ જણાય છે.

કૌન ગલી ગયો શ્યામ - પાકીઝા (૧૯૭૨) – ગાયક: પરવીન સુલ્તાના – સંગીતકાર: ગ઼ુલામ મોહમ્મદ / નૌશાદ – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી
અહીં આ રચનાને તેનાં ઠુમરી અંગમાં એક નૂત્ય ગીતના રૂપમાં રજૂ કરાયેલ છે.

કૌન ગલી ગયો શ્યામ...રંગમહલ કે દસ દરવાજે સૈંયા નિકસ ગયે - સત્યમ શિવમ સુંદરમ (૧૯૭૮) – ગાયક: ભુપિન્દર, લતા મંગેશકર – સંગીતકાર: લક્ષ્મીકાંત પ્યારેલાલ – ગીતકાર: વિઠ્ઠલભાઈ પટેલ
રાજકપૂર આ કલ્પનાને સાવ અલગ જ અંદાજમાં રજૂ કરે છે.



પિયા બિન આવત નહીં ચૈન - દેવદાસ (૧૯૩૫) - ગાયક કે એલ સાયગલ - સંગીતકાર તિમ્ર બરન
પ્રેમ ભગ્ન દેવદાસ પિયા વિના ચૈન ન મળવાને કારણે શરાબને શરણે જવાનો મર્ગ અખત્યાર કરે છે.

૧૯૨૫-૨૬માં ખાન સાહેન અબુલ કરીમખાં સાહેબે રાગ ઝિંઝોટીમાં આ બંદિશ ઠુમરીના અંગમાં પેશ કરી હતી. કહેવાય છે કે સાયગલે ગાયેલ બંદિશ સાંભળ્ય પછી ખાં સાહેબ કલકત્તા ગયા હતા ત્યારે સાયગલને ખાસ મુબારકબાદ કહેવા ગયા હતા.

આજ મુખડામાં રચાયેલી એક અન્ય શાસ્ત્રીય રચના પંડિત ભીમસેન જોશી અને લક્ષ્મીશંકરના સ્વરોમાં સંગીતકાર રામ કદમે 'પતિવ્રતા' (૧૯૫૯)માં પણ પ્રયોજેલી છે.



સજન સંગ નેહા લગાયે - મૈં નશે મેં હૂં (૧૯૫૮) – ગાયક:: લતા મંગેશકર – સંગીતકાર:: શંકર જયકિશન – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર
આ મુખડું પણ મૂળે તો પરંપરાગત ઠુમરી અંગમાં જ ગવાતું. પરંતુ અહીં સંગીતકાર તેને ફિલ્મની સીચુએશનની માંગ મુજબ પાશ્ચાત્ય વાદ્યસંગીતની સજાવટ સાથે રજૂ કરે છે.

શંકર જયકિશને મૂળ બોલની રજૂઆતમાં પરંપરાગત રજૂઆતને કેટલે અંશે જાળવી લીધી છે તે શોભા ગુર્તુની આ રજૂઆત સાંભળવાથી ખયાલ આવે છે.

અનિલ બિશ્વાસે 'જાસુસ'(૧૯૫૭)મા આ મુખડાને આશા ભોસલેના સ્વરમાં સાવ અલગ જ અંદાજમાં રજૂ કરી છે. ગીતની બાંધણી પરથી એટલો ખ્યાલ આવે છે કે ગીત કોઠા પર ગવાતાં ગીતોના ઢાળ પર રચાયેલ છે.

લગભગ એક સરખા મુખડા પરથી અલગ અલગ ફિલ્મોમાં જૂદાં જૂદાં સ્વરૂપે રજૂ થયેલાં વર્ઝન ગીતોની શૃંખલામાં હજૂ એક મણકામાં આવરી શકાય એટલાં ગીતો આપણે સાંભળવાનાં બાકી રહે છે, જે આપણે હવે પછીના અંકમાં સાંભળીશું.


































Sunday, August 5, 2018

એક ગીતનાં અનેક સ્વરૂપ - ૯ - સરખા મુખડા, ફિલ્મો જૂદી, અંતરા અને બીજું ઘણું જૂદું : [૬]


મુખડાના શબ્દો મહદ અંશે સરખા હોય પણ બાકીની આખી રચના જૂદી જ ફિલ્મમાં પ્રયોજવામાં આવી હોય એવાં અલગ અલગ વર્ઝનનાં હિંદી ફિલ્મ ગીતો આપણે આ શૃંખલામાં સાંભળી રહ્યાં છીએ.
સમાંતરે બીજી શ્રેણીઓ પરનાં ગીતોની શોધખોળ કરતાં કરતાં ક્યારેક એવું ગીત સાંભળવા મળી જાય જેના મુખડાના બોલ બીજાં ગીતમાં સાંભળ્યું હોવાનું યાદ આવી જાય. ક્યારેક મુખડાના અમુક બોલ પરથી બીજાં ગીતો હોવાં જોઇએ એવું માનીને શોધખોળ કરીએ તો સાવ ન સાંભળેલાં કે વિસારે ચડેલાં ગીતો સાંભળવા મળી જવાનો લાભ પણ મળી જતો રહે છે.
આજે એવાં જ કેટલાંક  ગીતો રજૂ કરેલ છે.
ઘનઘોર ઘટા ઘનઘોર ઘટા  ફિર છાયી હૈ - બીતે દિન (૧૯૪૭) - અમીરબાઈ કર્ણાટકી - સંગીતકાર એ દિનકર રાવ - ગીતકાર એચ તન્વીર / પંડિત ફણિ (?)
વર્ષ ૧૯૪૭નાં ગીતો પરની એક શ્રેણી માટે ગીતોની શોધ કરતાં આ ગીત મળ્યું.
https://www.youtube.com/watch?v=ZgTZf36Pf90
મુખડાના બોલ જોતાં યાદ આવે - 'ઘટા ઘનઘોર ઘોર મોર મચાયે શોર' (તાનસેન, ગાયિકા ખુર્શીદ). એટલે વિચાર આવ્યો કે 'ઘટા ઘનઘોર' એ ક્રમમાં પ્રયોજાયા હોય એવા બોલનાં ગીતો ન ગણીએ અને 'ઘનઘોર ઘટા' એ જ ક્રમમાં બોલ પ્રયોજાયાં હોય એવાં બીજાં ગીતો શોધીએ તો શું પરિણામ આવે તે જોવું જોઈએ.
માત્ર ઉત્સુકતા સંતોષાય એટલી જ શોધ કરતાં આ બે ગીતો મળી આવ્યાં -
બિન બરસે લૌટ રહી ઘનઘોર ઘટા સાવન કી - તીન ભાઈ (૧૯૫૫)- આશા ભોસલે – સંગીતકાર: અરૂણ કુમાર - ગીતકાર ભરત વ્યાસ
ગાયિકા અને ગીતકાર જ જાણીતાં બાકી ફિલ્મ, ગીત અને સંગીતકાર ત્રણે ત્રણ અજાણ્યાં નીકળ્યાં. જો કે ગીત સાંભળવું ગમ્યું.
https://www.youtube.com/watch?v=0SrnMt7vyfs
ઘનઘોર ઘટા- મેહનાઝ
મેહનાઝ પાકિસ્તાનનાં બહુ મશહુર ગાયિક હતાં. અહીં ગીતમાં ઘનઘોર ઘટા ઉમદી આવતાં નાયિકાના મનમાં ઉદ્‍ભવતા ભાવોને અલગ અંદાજમાં રજૂ કરાયા છે.
https://www.youtube.com/watch?v=GZK5ld9NFKw
[નોંધઃ 'ઘટા ઘનઘોર' એ ક્રમમાં પ્રયોજાયેલા બોલને આવરી લેતાં ગીતોની યુટ્યુબ પર ખોજ કરશો તો ક્યારે પણ સાંભળ્યાં ન હોય એવાં ગીતો જોવા મળી જશે.]
દિલીપકુમારે ગાયેલ ગીત વિષે એક લેખમાં આ રીતે 'મુસાફિર' (૧૯૫૭)નાં 'લાગી નાહી છૂટે રામ ચાહે જિયા  જાયે' (સંગીતકાર: સલીલ ચૌધરી – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર) ગીતનો એક આડવાત તરીકે ઉલ્લેખ કરવાનું થયું હતું.
https://youtu.be/9zN41JkHmd4
તેના પરથી 'લગી નહીં છૂટે રામા' નામની ભોજપુરી ફિલ્મનાં તલત મહેમૂદ અને લતા મંગેશકરનાં સ્વરનાં યુગલ ગીતની યાદ આવી ગઈ.
જા જા રે સુગનવા જા રે કહી દે સજનવા કે લાગી નહીં છૂટે રામ ચાહે જિયા જાયે – સંગીતકાર: ચિત્રગુપ્ત – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી
https://www.youtube.com/watch?v=xh-RM87fMh0
આ ગીતની યુટ્યુબની લિંક ખોળતાં કંઈક કેટલંય ભળતાં સળતાં ગીતો પણ જોવા મળે છે. એમાંથી એક ગીત થોડું વધારે ઘ્યાન ખેંચી ગયું તેની ફિલ્મનું નામ - 'એ જેન્ટલમેન -સુંદર સુશીલ રીસ્કી- ને કારણે.. ગીતનાં ગાયકો અરિજિત અને શ્રેયા ઘોષાલ છે જે પણ અત્યારના ગાયકોમાં બહુ લોકપ્રિય ગાયકોમાં સ્થાન મેળવે છે.
https://youtu.be/Qise-bcsbug
હિંદી ફિલ્મોમાં હાલરડાં (લૉરી) પણ એક બહુ આગવો અને પ્રચલિત પ્રકાર રહ્યો છે.'આ જા રી નિંદીયાં ' એટલા બોલનો પ્રયોગ કર્યો હોય એવાં ત્રણ હાલરડાં સાંભળીએ -
આ જા રી નિંદીયાં તૂ આ કે ન જા - ઝીનત (૧૯૪૫) નૂરજહાં - સંગીતકાર હફીઝખાન
નૂરજહાંના સ્વરમાં ગવાયેલ આ લોરી બહુ જ કર્ણપ્રિય ગીતરચના છે.
https://www.youtube.com/watch?v=y7EViErXkio
આ જા રી આ નિંદીયા તૂ આ - દો બિઘા ઝમીન (૧૯૫૩) - લતા મંગેશકર - સંગીતકાર સલીલ ચૌધરી - ગીતકાર શૈલેન્દ્ર
આ લોરીમાં મને ત્રણ નોંધપાત્ર બાબતો લાગે છે - ૧)હિંદી ફિલ્મમાંની લોરી ગીતોમાં સહુથી લોકચાહના મેળવેલ લોરીની પ્રથમ હરોળમાં આ લોરી સ્થાન ભોગવે છે. ૨)સંજોગવાશાત,આ રચના આપણને અવશપણે પણ નૂરજહાં અને લતા મંગેશકર વચ્ચે સરખામણી કરવા પણ મજબૂર કરી શકે. ૩) મીના કુમારી કોઈ પણ ફિલ્મમાં માત્ર ગીત ગાવા પૂરતાં જ ભૂમિકા ભજવતાં હોય તેઓ કદાચ આ એક માત્ર દાખલો હશે.
https://www.youtube.com/watch?v=HuNCbL38eUw
આ રી આ જા નિંદીયા લે ચલ તૂ કહીં - કુંવારા બાપ (૧૯૭૪) કિશોર કુમાર - સંગીતકાર રાજેશ રોશન - ગીતકાર મજરૂહ સુલ્તાનપુરી
આ લોરીનો આંતરપ્રવાહ નુરજહાંએ ગાયેલી 'ઝીનત'નૉ લૉરી જેમ જ કરૂણ છે.
https://www.youtube.com/watch?v=3UMOSZrPZc8
આ શ્રેણીમાં હજૂ આવાં પુર્વ આયોજિત ન કરેલાં ગીતોને લગતો એક મણકો કરી શકાય છે તે હવે પછીના અંકમાં જોઈશું.

Sunday, July 29, 2018

એક ગીતનાં અનેક સ્વરૂપ - ૯ - સરખા મુખડા, ફિલ્મો જૂદી, અંતરા અને બીજું ઘણું જૂદું :: [૫]


મુખડાનાશબ્દો મહદ અંશે સરખા હોય પણ બાકીની આખી રચના જૂદી જ ફિલ્મમાં પ્રયોજવામાં આવી હોયએવાં અલગ અલગ વર્ઝનનાં હિંદી ફિલ્મ ગીતો આપણે આ શૃંખલામાં સાંભળી રહ્યાં છીએ. આજે એક વધારે મણકાને ન્યાય આપીશું.
વર્ષ ૧૯૪૭ની હિંદી ફિલ્મનાં ગીતોને ચર્ચાની એરણે સાંભળવાની સમાંતરે ચાલી રહેલી શૃંખલામાં શમશાદ બેગમે ગાયેલાં સૉલો ગીતોને શોધતાં 'પહેલા પ્યાર'નું (સંગીતકાર: પ્રેમનાથ; ગીતકાર: બાલમ) નઝરીયોંસે દિલ ભર દુંગ, છૂને ન દુંગી શરીર એવા મુખડાના બોલ સાથેનું ગીત નજરે ચડ્યું. યુટ્યુબ કે નેટ પર તો આ ગીતની ઓડીયો/વિડીયો ક્લિપ હોય એવી લિંક તો ન મળી, પરંતુ એક બીજું ગીત યાદ આવી ગયું -
છૂને ન દુંગી મૈં હાથ રે નઝરીયોંસે દિલ ભર દુંગી - ઝિંદગી (૧૯૬૪) - ગાયિકા આશા ભોસલે, લતા મંગેશકર – સંગીતકાર: શંકર જયકિશન – ગીયકાર: હસરત જયપુરી
મુખડાના બોલને ઉલટપુલટ કરી, શરીરને બદલે હાથ શબ્દનો (કદાચ વધારે શિષ્ટ) પ્રયોગ કરીને આ ગીત લગ્નપ્રસંગની ઉજવણીના ભાગ રૂપે ખાસ ગોઠવાયેલ કાર્યક્રમમાં રજૂ કરાયું હોય તે રીતે ફિલ્મમાં ગોઠવી લેવામાં આવ્યું છે.
યુટ્યુબ પર થોડી વધારે વિગતથી શોધ કરતાં, આ મુખડાનો પ્રયોગ કર્યો હોય એવાં બીજાં ત્રણ વર્ઝન પણ મળી આવ્યાં, જે પૈકી બે ગીત આમ તો આપણે પરંપરાગત રીતે નિશ્ચિત કરેલ '૭૦ના દાયકા સુધીનાં ગીતોને સમાવવાની સીમાને પારનાં વર્ષોની ફિલ્મોનાં છે.
છૂને ન દુંગી શરીર - કેપ્ટન ઈન્ડીયા (૧૯૬૦) – ગાયિકા: આશા ભોસલે – સંગીતકાર: હેમંત કેદાર – ગીતકાર: રાજારામ સાકી
આ ક્લિપ આમ તો ઓડીયો ક્લિપ છે.પણ ગીતની શરૂઆતના આલાપ અને ગીતના તાલ પરથી ગીત મુજરા નૃત્ય તરીકે જ પ્રયોજાયું હશે એમ માની શકાય, જો કે ગીતની બાંધણી ખાસી મુશ્કેલ છે.
છૂને ન દુંગી શરીર - આગમન (૧૯૮૨) – ગાયિકા: અનુરાધા પૌડવાલ – સંગીતકાર: ઉસ્તાદ ગુલામ મુસ્તફા ખાન – ગીતકાર: હસરત જયપુરી
હસરત જયપુરી ફરીથી મુખડાના આ બોલની મદદથી આ ગીતને નવાં સ્વરૂપે રજૂ કરે છે.
છૂને ન દૂંગી શરીર - તેરી પાયલ મેરે ગીત (૧૯૯૩) – ગાયક: હરિહરન – સંગીતકાર: નૌશાદ ગીતકાર: આનંદ બક્ષી
મૂળ મુખડાના શબ્દો પરથી એટલું જણાઈ આવે છે કે ગીત છે મુજરા માટેનું. અહીં મુજરા નૃત્ય કરવાનું કાદરખાનના ફાળે આવ્યું જણાય છે !

સૈંયા જાઓ જાઓ મોસે ના બોલો અબ ના મુઝે સતાઓ - ઝનક ઝનક પાયલ બાજે (૧૯૫૫) – ગાયિકા: લતા મંગેશકર – સંગીતકાર: વસંત દેસાઈ – ગીતકાર: હસરત જયપુરી
હસરત જયપુરી ફરી એક વાર એક પરંપરાગત મુખડાને પતિપત્નીના પ્રેમભર્યા વ્યવહારોને દર્શાવતાં ગીતની રચનામાં આવરી લે છે.
શાસ્ત્રીય સંગીતનાં બે ખૂબ જાણીતાં કલાકારોએ પરંપરાગત મુખડાને વણી લેતી આ બંદિશને રજૂ કરી છે.
શોભા ગુર્તુ, રાગ મિશ્ર જિંજોટી
પંડિત અજોય ચક્રવર્તી

શિવજી બિહાને ચલે પાલકી ઉઠાય કે બભૂતી લગાય કે - મુનિમજી (૧૯૫૫) – ગાયક: હેમંત કુમાર અને સાથીઓ – સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર
શિવવિવાહનું આપણી પૌરાણિક કથાઓમાં આગવું મહત્ત્વ છે. તેને કારણે દરેક પ્રદેશની સંસ્કૃતિને અનુરૂપ તે લોકનૃત્યોમાં ભજવાતું રહ્યું છે. અહીં એવી એક ભજવણીને હળવા સંદર્ભમાં રજૂ કરી હોય એમ જણાય છે.
એક એવી અન્ય લોકભજવણી માટે લલિત સેને સ્વરબધ્ધ કરેલ રચનાને સુરેશ વાડકરે સ્વર આપ્યો છે
કેટલીક રેકોર્ડીગ કંપનીઓએ આ લોકનૃત્યને આવરી લેતાં ખાસ આલ્બમ પણ  પ્રગટ કર્યાં છે.

લગભગ એક સરખા મુખડા પરથી અલગ  અલગ ફિલ્મોમાં જૂદાં જૂદાં સ્વરૂપે રજૂ થયેલાં વર્ઝન ગીતોની શૃંખલામાં હજૂ બે એક મણકામાં આવરી શકાય એટલાં ગીતો આપણે સાંભળવાનાં બાકી રહે છે, જે આપણે હવે પછીના અંકમાં સાંભળીશું.