Showing posts with label Songs of 1948. Show all posts
Showing posts with label Songs of 1948. Show all posts

Thursday, February 8, 2018

ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૮નાં ગીતો :: મને સૌથી વધારે પસંદ પડેલા સંગીતકારો

૧૯૫૫થી વર્તમાન ચર્ચાનાં ૧૯૪૮નાં વર્ષ સુધી ગીતોની છ વર્ષ દરમ્યાન ચર્ચામાં ભાગ લેવામાં જ્યારે સંગીતકારની પસંદગીની વાત આવી છે ત્યારે દરેક ઉતરતાં વર્ષમાં મને એ કામ કઠીન થતું જણાતું ગયું છે. આમ થવાનું એક મુખ્ય કારણ મને એ લાગ્યું છે કે જેમ જેમ વર્ષ પાછળ જવા લાગ્યાં તેમ તેમ એ સમયની મોટા ભાગની ફિલ્મો સાથેનો મારો સીધો પરિચય પાતળો થતો ગયો. તે કારણે ફિલ્મનાં ગીતોની રચના વાર્તાના કયા સંદર્ભમાં થઈ છે, એ સંદર્ભ અને ગીતની ધુનની રચના કેટલી હદે સુસંગત છે, ફિલ્મ કેટલી પ્રચલિત થઈ તેમ જ તેનાં કયાં ગીતો કેટલાં પ્રચલિત થયાં હશે એ બધી બાબતો વિષે મારી જાણકારી પણ ઘટતી ગઈ. ઇન્ટરનેટ પર મોટા ભાગનાં ગીતોની ઉપલ્બધિને કારણે અહીં ચર્ચાની એરણે લીધેલાં ગીતોને ધારીએ એટલી વાર સાંભળીને તે ગીત આજે પણ પસંદ છે કે કેમ તે નક્કી કરવું મુશ્કેલ નહોતું પડતું. પરંતુ માત્ર મને કોઈ ગીત ગમ્યું કે ન ગમ્યું એટલાં જ કારણસર કોઈ સંગીતકારનું એ ફિલ્મમાં સંગીત કેટલું સારૂ છે કે નહીં એ નક્કી કરવું ઊચિત તો ન જ ગણી શકાય.


મને ગમતા સંગીતકારો વિષે શક્ય એટલાં જૂદાં પાસાંઓને આવરી લેવાના પ્રયાસો કરવા છતાં મારી પસંદગી ખૂબ જ મર્યાદીત માપદંડો પર જ આધારીત રહી છે એ વાતનો ફરી એક વાર હું સ્વીકાર કરીશ.


છેલ્લી કેટલાંક વર્ષોની ચર્ચામાં આપણે સૌથી પ્રથમ વિચાર સોંગ્સ ઑફ યોર પર જે તે વર્ષની ચર્ચાના ઉપાડની શરૂઆતમાં જે છ ફિલ્મોને રજૂ કરવામાં આવી છે તેનાથી શરૂ કરેલ છે. ૧૦૪૮નાં વર્ષની આ છ ફિલ્મોમાં 'મેલા' અને 'અનોખી અદા'ના સંગીતકાર નૌશાદ છે જ્યારે અનિલ બિશ્વાસ (અનોખા પ્યાર), સી રામચંદ્ર (નદીયાકે પાર), ગુલામ હૈદર (શહીદ) અને રામ ગાંગુલી (આગ) એક એક ફિલ્મોનાં સંગીતકાર તરીકે આગળ તરી આવે છે.

એ પછી ૧૯૪૮નાં ગીતોની ચર્ચામાં આવરી લીધેલાં પુરુષ સૉલો ગીતો, સ્ત્રી સૉલો ગીતો અને યુગલ ગીતો પર સંગીતકારની દૃષ્ટિએ એક વધારે નજર કરી. એમાંથી એવું ફલિત થતું જણાય કે નૌશાદનાં 'મેલા' અને 'અનોખી અદા'નાં ગીતો, અનિલ બિશ્વાસનાં 'અનોખા પ્યાર', 'ગજરે' અને 'વીણા'નાં ગીતો, સી રામંચંદ્રનાં 'નદીયાકે પાર' અને 'ખીડકી'નાં ગીતો, હુસ્નલાલ ભગતરામનાં 'પ્યારકી જીત'નાં ગીતો, ગુલામ હૈદરનાં 'શહીદ'નાં ગીતો, ઘણે અંશે રામ ગાંગુલીનાં 'આગ' કે ખેમચંદ પ્રકાશનાં 'ઝીદ્દી'નાં ગીતો બીજાં ઘણાં ગીતોમાં જૂદાં તરી આવતાં હતાં. આ ઉપરાંત 'ગૃહસ્થી' કે 'પઘડી'માં ગુલામ મોહમ્મદનાં કે 'એક્ટ્રેસ'માં શ્યામ સુંદરનાં ગીતો પણ ધ્યાન ખેંચે છે. આ બધાં ગીતોની સમ્ગીત રચના '૫૦ પછીના દાયકામાં પ્રચલિત થયેલ સંગીત રચના સાથે વધારે નજદીક હતી કે મોટા ભાગે એ ગીતો પણ '૫૦ અને તે પછીના ના દાયકામાં વધારે સાંભળવા મળેલ ગાયકોએ ગાયેલાં હતાં એ અસરની અહીં નોંધ લેવી ઘટે.

આટલી વિહંગાલોકન વિચારણાને વધારે તાર્કીક નજરે નજદીકથી જોવા આપણે પુરુષ સૉલો ગીતો, સ્ત્રી સૉલો ગીતો અને યુગલ ગીતોના વિભાગમાં મને ગમેલાં ગીતોમાં આ સંગીતકારોનો ફાળો કેટલો રહ્યો તેની ગણત્રી કરીએ:
સંગીતકાર
પુરુષ સૉલો ગીતો 
સ્ત્રી સૉલો ગીતો
યુગલ ગીતો
કુલ ગીતો 
  SoYની ચર્ચાઓમાંનાં કુલ ગીતો
હંસરાજ બહલ



હુસ્નલાલ ભગતરામ

નૌશાદ
૧૦
રામ ગાંગુલી
2
અનિલ બિશ્વાસ
3
1
એસ ડી બર્મન
1
ખેમચંદ પ્રકાશ
ગુલામ હૈદર

અવિનાશ વ્યાસ



સી રામચંદ્ર

સ્નેહલ ભાટકર


1
આ આંકડાઓ પૈકી કુલ ગીતોની સંખ્યાને ઉતરતા ક્રમમાં મૂકીને જોઈએ તો અનિલ બિશ્વાસને ફાળે સૌથી વધુ જણાય છે. તે પછી નૌશાદ અને તે પછીનાં સ્થાન પર હુસ્નલાલ ભગતરામ, એસ ડી બર્મન, ખેમચંદ પ્રકાશ અને રામ ગાંગુલી એક સરખા ઉતરે છે, જે પછી ગુલામ હૈદર અને સી રામચંદ્ર એક સરખા ઉતર્યા છે.
આંકડાઓની આ સાદી સરખામણીની પાર જોઈશું તો એક વાત ખાસ ધ્યાન પર આવશે કે 'શહીદ"માં ગુલામ હૈદરે કે 'નદીયાકે પાર'માં સી રામચંદ્રએ એ સમયની ખૂબ જ લોકપ્રિય અભિનેત્રી કામીની કૌશલ માટે પ્રમાણમાં ઓછાં જાણીતા કહી શકાયે એવાં પાર્શ્વગાયકો સુરિન્દર કૌર કે લલિતા દેઉલકરના સ્વરને અજમાવ્યા છે. અને, તેમ છતાં, એ ગીતો પણ એટલાં જ અસરકારક રહ્યાં હતાં અને વિવેચકો તેમ જ સામાન્ય શ્રોતામાં એટલાં જ પ્રચલિત થયાં હતાં.
સોંગ્સ ઑફ યોરના તારણ લેખ Best songs of 1948: Final Wrap Up 4  પર આવી જ કસોટીને અખત્યાર કરવામાં આવી છે. તેમાં નક્કી થયેલ કુલ ગીતોની સંખ્યા ઉપરનાં કોષ્ટકનાં છેલ્લાં કોલમમાં રજૂ કરેલ છે. એ આંકડાઓ અનુસાર સોંગ્સ ઑફ યોર નૌશાદને ૧૯૪૮નાં વર્ષના શ્રેષ્ઠ સંગીતકાર તરીકે બીરદાવે છે.

હવે પછી - મોટા ભાગે ૧૯૪૭નાં વર્ષનાં ગીતો -ની ચર્ચા સોંગ્સ ઑફ યોર પર શરૂ થાય ત્યારે આપણી ચર્ચાને એરણે ગીતોને ચડાવવા માટે આપની હાજરી પણ હશે એ અપેક્ષા સાથે.....૧૯૪૮નાં ગીતોની ચર્ચા પૂરી કરીએ છીએ.
પાદ નોંધઃ
૧૯૪૮નાં જાણીતાં અને ઓછાં જાણીતાં ગીતોની સફરને એક સાથે માણવા માટે ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૮નાં ગીતો   પર ક્લિક કરશો
 

Sunday, February 4, 2018

ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૮નાં ગીતો :: મને સૌથી વધુ ગમેલાં યુગલ ગીતો



હિંદી ફિલ્મનાં ગીતોમાં મારો લગાવ કંઈક અંશે યુગલ ગીતો તરફ વધારે રહ્યો છે. હિંદી ફિલ્મનાં ગીતોમાં મારો લગાવ કંઈક અંશે યુગલ ગીતો તરફ વધારે રહ્યો છે. તેથી ૧૯૪૮નાં યુગલ ગીતોમાંથી અત્યાર સુધી રેડિઓ કે રેકોર્ડ્સ કે કેસેટ્સ કે સીડી કે ઈન્ટરનેટ જેવાં માધ્યમો થકી જે ગીતો વધારે સાંભળવા મળતાં રહ્યાં છે તેવાં ગીતો પૂરતી જ મારી પસંદગી મર્યાદિત ન રાખવા માટે બને તેટલાં વધારે ગીતોની પહેલે તબક્કે પસંદગી કરી અને તેમને બે ત્રણ વાર સાંભળીને તેમાંથી ખરેખર કોઈ ગીત વધારે ગમી જાય એવું જણાય તો આ યાદીમાં સમાવવું તેવો મેં સભાન પ્રયાસ પણ કર્યો છે.
જે ગીતોને પહેલવહેલી વખત સાંભાળવાની તક મળી છે એ પૈકી કેટલાંક ગીતો ખરેખર ફરી ફરી સાંભળવા ગમે એવાં પણ લાગ્યાં, પણ આ યાદીમાં તો એમાનું એક જ ગીત સ્થાન મેળવી શક્યું. ગીતની યાદી જોતાંવેંત એ ગીત અલગ જ પડી આવશે એમ મને ચોક્કસ લાગે છે એટલે અહીં તેનો અલગથી ઉલ્લેખ નથી કર્યો.
પસંદગીની મારી મર્યાદાઓને આધીન, ૧૯૪૮નાં મને વધારે ગમેલાં યુગલ ગીતો, કોઈ નિશ્ચિત ક્રમમાં ગોઠવ્યા વિના, સાદર રજૂ કરું છું:
મૂકેશ + લતા મંગેશકર - અબ યાદ ન કર ભૂલ જા અય દિલ વો ફસાના - અનોખા પ્યાર - અનિલ બિશ્વાસ - શમ્સ અઝીમાબાદી
તેમ જ તેનું મીના કપૂર સાથે બીજું વર્ઝન - અબ યાદ ના કર ભૂલ જા દિલ વો ફસાના -પણ
મૂકેશ + શમશાદ બેગમ - ધરતી કો આકાશ પુકારે આજા આજા પ્રેમ દ્વારે - મેલા - નૌશાદ - શકીલ બદાયુની
મૂકેશ + સુરૈયા - લાયી ખુશીયોંકી દુનિયા હંસતી હુઈ જવાની - વિદ્યા - એસ ડી બર્મન - અન્જુમ પીલીભીતી
મોહમ્મદ રફી + લલિતા દેઉલકર - મોરે રાજા હો લે ચલ નદીયા કે પાર  - નદીયા કે પાર - સી રામચંદ્ર  - મોતી બી એ
શમશાદ બેગમ + સુરેન્દ્ર - ક્યું તુમ્હેં દિલ દિયા, હાયે યે ક્યા કિયા - અનોખી અદા - નૌશાદ - શકીલ બદાયુની
શમશાદ બેગમ + શૈલેશ - કહીં કા દીપક કહીં કી બાતી આજ બને હૈ જીવનસાથી - આગ -રામ ગાંગુલી - સરસ્વતી કુમાર દીપક
શમશાદ બેગમ + ગીતા રોય - મેરી ધડકનોમેં સખી કૌન સમાયા - સુહાગ રાત - સ્નેહલ - કેદાર શર્મા
મોહમ્મદ રફી, ખાન મસ્તાના, સાથીઓ - વતનકી રાહમેં વતનકે નૌજવાં શહીદ હો -શહીદ - ગુલામ હૈદર - રાજા મહેંદી અલી ખાન 
જો બહું સીધાં જ દેખીતાં ગીતથી આગળ મારે પસંદગી કરવાની હોય, કે અન્ય કોઈ પણ માપદંડ લગાડવા કોશીશ કરવાની હોય, ૧૯૪૮નું મને સૌથી વધારે પસંદ પડેલ યુગલ ગીત તરીકે મારી મહોર તો વતનકી રાહમેં વતનકે નૌજવાં શહીદ હો (શહીદ - મોહમ્મદ રફી, ખાન મસ્તાના, સાથીઓ - ગુલામ હૈદર - રાજા મહેંદી અલી ખાન)  પર જ લાગે.
પરંપરાગત પુરુષ-સ્ત્રી યુગલ ગીતને પસંદ કરવાની જ શરત લાગુ કરીએ તો હું ક્યું તુમ્હેં દિલ દિયા, હાયે યે ક્યા કિયા (અનોખી અદા - શમશાદ બેગમ + સુરેન્દ્ર - નૌશાદ - શકીલ બદાયુની) ને પણ ઉમેરૂં.
Best songs of 1948: Wrap Up 3માં વિષદ છણાવટ પછી, સોંગ્સ ઑફ યોર પણ શ્રેષ્ઠ યુગલ ગીત તરીકે ક્યું તુમ્હેં દિલ દિયા, હાયે યે ક્યા કિયાને પસંદ કરે છે.

હવે પછીના અંકમાં  'મને સૌથી વધારે પસંદ પડેલા (વર્ષ ૧૯૪૮ માટેના) સંગીતકારો' અહીં રજૂ કરીને આપણે ૧૯૪૮નાં ગીતોની ચર્ચાનું સમાપન કરીશું.

પાદ નોંધઃ '૧૯૪૮નાં યુગલ ગીતો' પર ક્લિક કરવાથી બધી  જ પૉસ્ટ્સમાં રજૂ કરાયેલાં ૧૯૪૮નાં યુગલ ગીતો એક જગ્યાએથી મેળવી શકાશે.

Sunday, January 21, 2018

ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૮નાં ગીતો :: યુગલ ગીતો :: પુરુષ-પુરુષ યુગલ ગીતો અને ત્રિપુટી/ત્રિપુટી+ગીતો

પુરુષ-પુરુષ યુગલ ગીતો
હિંદી ફિલ્મોમાં દરેક શક્ય સીચ્યુએશનને અનુરૂપ પુરુષ-પુરુષ યુગલ ગીતો પણ બનતાં જ રહ્યાં છે.સ્ત્રી-પુરુષ  યુગલ ગીતો જેટલી લોકપ્રિયતા તો અપેક્ષિત ન જ હોય, પણ સ્ત્રી-સ્ત્રી યુગલ ગીતોના પ્રમાણમાં પણ મોટા ભાગે લોકપ્રિયતા ઓછી મળી હોવા છતાં પણ પુરુષ-પુરુષ યુગલ ગીતોના પ્રકાર પર પ્રયોગો થતા જ રહ્યા છે.
૧૯૪૮ માટે પુરુષ પુરુષ યુગલ ગીતો તરીકે જે બે ગીતો અહીં ચર્ચામાં લીધાં છે તે બનેમાં સાથી સ્વરોની ભૂમિકા એટલી મહત્ત્વની નથી કે એ ગીતોને યુગલ ગીતો ન ગણી શકીએ.
મોહમ્મદ રફી, ખાન મસ્તાના, સાથીઓ - વતનકી રાહમેં વતનકે નૌજવાં શહીદ હો -શહીદ - ગુલામ હૈદર - રાજા મહેંદી અલી ખાન 
મૂકેશ, શૈલેશ, સાથીઓ  - રબ મેરે અરજ સુન મેરી, શરન અબ તેરી - આગ - રામ ગાંગુલી - સરસ્વતી કુમાર દીપક

ત્રિપુટી/ત્રિપુટી+ગીતો
હિંદી ફિલ્મોમાં ત્રિપુટી કે ત્રિપુટી+ ગીતોનું પણ એક ચોક્કસ સ્થાન રહ્યું છે. આ પ્રકારનાં ગીતોમાંના બહુ મોટી સંખ્યામાં ગીતો ખાસ્સાં લોકપ્રિય પણ થતાં રહ્યાં છે. એ સમયમાં આ પ્રકારનાં ગીતોમાં પૈકી ઘણી વાર તો અમુક ગીત અણધારી લોકપ્રિયતા મેળવી જતાં હોય એમ પણ જોવા મળ્યું છે.
હિંદી ફિલ્મ ગીત કોશમાંથી નોંધેલાં ૧૯૪૮નાં ત્રિપુટી, ત્રિપુટી+ ગીતોમાંના લગભગ અડધાં જેટલાં ગીતોની ઇન્ટરનેટપરના હિંદી ફિલ્મ ગીતો બાબતે સમૃધ્ધ કહી શકાય એવા સ્ત્રોતમાં પણ ડિજિટલ નકલ નથી જોવા મળી શકી.  જોકે તેમ છતાં જે કંઈ મળ્યું છે તેમાં ગીત રચના માટે જરૂરી વવિધ્ય મળી રહે એટલા સંગીતકારોની અલગ અલગ સંયોજનોમાં ગાયકો દ્વારા ગવાયેલં ગીતો મળ્યાં છે.
બહુ જાણીતું થયેલ ગીત
મોહમ્મદ રફી, ચિતળકર, જી એમ સાજન, સાથીઓ - અજી ખુશીયાં મનાએ ન ક્યુ  હમ,હમ કિસીસે ક્યું ડરે, કિસ્મત હમારે સાથ હૈ, જલનેવાલે જલા કરે - ખીડકી - સી રામચંદ્ર - પી એલ સંતોષી
આ ગીતનું શમશાદ બેગમ, લતા મંગેશકર, મોહનતારા તલપડે અને સાથીઓના સ્ત્રી સ્વરોમાં ગવાયેલું પ્રતિઘોષ સમું બીજું વર્ઝન પણ ઘણું લોકપ્રિય થયું હતું.

ઓછાં સાંભળેલાં ગીતો
શમશાદ બેગમ, લતા મંગેશકર, અજાણ સ્વર - હેલો હેલો જેન્ટલ મેન મિલાતે નહીં ક્યું હમ સે નૈન - એક્ટ્રેસ - શ્યામ સુંદર - રાજા મહેંદી અલી ખાન

મોહમ્મદ રફી, ચિતળકર, શમશાદ બેગમ - અજી મેરા ભી હાલ સુનો.. - ખીડકી - સી રામચંદ્ર - પી એલ સંતોષી
લતા મંગેશકર, ગીતા રોય, ચિતળકર - તેરે બિના સુના સુના મન કા મેરા અંગના - ખીડકી - પી એલ સંતોષી
સુરૈયા, સુરિન્દર કૌર, મીના કપૂર - કભી પનઘટ પે આજા મેરે સપનો કે રાજા - પ્યાર કી જીત - હુસ્નલાલ ભગતરામ - રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ
સુરૈયા, સુરિન્દર કૌર, મીના કપૂર - રૂત રંગીલી હૈ, સુહાની રાત હૈ, તુમ ચલે આઓ તો ક્યા બાત હૈ - પ્યાર કી જીત - હુસ્નલાલ ભગતરામ - રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ 
મોહમ્મદ રફી, શમશાદ બેગમ, સુલોચના કદમ - ચલો જમુના કે પાર - લાલ દુપટ્ટા - જ્ઞાન દત્ત - ?
ચિતળકર, લલિતા દેઉલકર, પી ચંદર , એસ એલ પુરી - કઠવા કે નય્યા બનઈહે રે મલહવા, નદીયા કે પાર તેજ ધાર - નદીયા કે પાર - સી રામચંદ્ર મૉતી બી એ 
હવે પછીના અંકમાં આપણે ૧૯૪૮નાં મારાં ગમતાં યુગલ ગીતોથી યુગલ ગીતોની ચર્ચા પૂરી કરીશું.