'જલસો'ના પ્રકાશક 'સાર્થક પ્રકાશન'ની વેબસાઈટ પર 'જલસો' વિષે આ મુજબ કહેવાયું છે -"રસાળ પણ છીછરી નહીં, મનોરંજક પણ ચીલાચાલુ નહીં, અભ્યાસપૂર્ણ પણ માસ્તરીયા નહીં, ઊંડાણભરી પણ શુષ્ક નહીં, સાહિત્યિક પણ પાંડિત્યપૂર્ણ નહીં, વર્તમાન સાથે નાતો ધરાવતી પણ છાપાળવી
નહીં- એવી વાચનસામગ્રીનો સંચય એટલે ‘સાર્થક જલસો.’"
પડકાર નાનો સૂનો નથી એ વાત જેટલી નક્કી છે તેટલી જ હદે 'સાર્થક-જલસો' તેના દરેક અર્ઘવાર્ષિક અંકમાં આ પડકારને કેવી રીતે ઝીલી લેશે તે
જાણવાવાંચવાની ઈંતેઝારી પણ વાચકના મનમાં સળવળતી જ રહે છે.
છ મહિનાના એક
ઔર ઈંતઝારનો અંત આવી ગયો છે 'સાર્થક
- જલસો ૮'ના પ્રકાશનથી. દરેક અંકની જેમ,
'સાર્થક - જલસો ૮'ની સામગ્રી વૈવિધ્યપૂર્ણ તો છે જ, વળી પ્રસ્તુત અને રસપૂર્ણ પણ એટલી જ છે.
જાણીતા ફોટોગ્રાફર વિવેક દેસાઈની ખાસ નજરથી જોવાયેલાં દૃશ્યોને આપણે 'જલસો'ના એક સિવાયનાં બધાં જ મુખપૃષ્ઠો તરીકે જીવંત થતાંઅનુભવ્યાં છે. પહેલી નજરે સાવ અલગઅલગ જણાતી આ
તસવીરોમાં સામ્ય હોય તો એટલું એ કે એમાં ‘જલસો’ અને ‘સાર્થક’નો ભાવ તાદ્રશ્ય થાય છે. 'જલસો-૮'ની તસવીરમાં પણ વાંસળી વેચવાવાળાની નિજમસ્તી છલકે છે. તેના ભાથામાં દેખાતી અનેક પ્રકારની વાંસળીઓ આપણને આ અંકમાં અપેક્ષિત
વૈવિધ્યના સુર માણવા માટે તૈયાર કરે છે.
બિનીત મોદીએ 'ઍક્શન રિપ્લે - તારક મહેતા (૧૯૨૯-૨૦૧૭)ને સાર્થક અંજલિ'માં તારક 'ઊંધાં ચશ્માં' મહેતાને તસવીરી અંજલિ સંકલિત કરી છે. ચાર પાનાંઓમાં ફેલાયેલી તારક
મહેતાની તસવીરોમાં તેમની જીવનયાત્રામાં તેમણે ભજવેલ અંગત જીવનમાંના તેમજ મચ પરના
કીરદારોને જીવંત કરાયાં છે.
રામચંદ્ર ગુહા એવા અર્વાચીન ઈતિહાસકારોમાંના છે જે પોતે પોતાના વિષય માટે ઊંડાણથી
સંશોધન કરે છે અને ખાસી તટસ્થતાથી વિષયની રજૂઆત કરે છે. તેમનાં ઘણાં પુસ્તકો પૈકી India
After Gandhiનો ભારતની ઘણી ભાષાઓમાં અનુવાદ થઈ ચૂક્યો છે. હવે સાર્થક પ્રકાશન તેને 'ગાંધી પછીનું ભારત' અને નહેરુ પછીનું ભારત' એમ બે ભાગમાં ગુજરાતીમાં રજૂ કરવાનું
છે. 'કાશ્મીર - રક્તરંજિત અને રળિયામણો
ખીણપ્રદેશ' એ પુસ્તકમાં
આવરી લેવાયેલ કાશ્મીરવિવાદનાં મૂળની તવારીખ આપણી સમક્ષ રજૂ કરે છે.
આમ તો એમ કહી શકાય કે અગ્નિ અને પૈડાંની શોધથી માનવે યંત્રયુગનો પાયો
નાખી દીધો હતો. પરંતુ લગભગ ૧૭૬૦થી ૧૮૨૦-૪૦ના સમય દરમ્યાન માનવકૌશલ્યનું સ્થાન
મશીનોએ લઈ લેવામાં મહદ અંશે સફળતા મેળવી લીધી હતી. એ પછી તો કુદકે ને ભુસકે માનવી
યંત્ર વડે કામ કરવાને બદલે યંત્ર માટે કામ કરતો થઈ ગયો. કૃષિક્ષેત્રની સાથે
ઉત્પાદન ક્ષેત્ર જેટલું જ કે, તેથી વધારે મહત્ત્વનું વિશ્વ અર્થકારણમાં સેવા ક્ષેત્ર બની રહ્યું. આ
દરેક તબક્કે 'મશીનો બધું કામ
કરશે તો માણસો શું કરશે?' એ સવાલ સામે આવતો રહ્યો છે. તેમની આગવી શૈલીમાં લેખક દીપક સોલિયા આ
પ્રશ્નની છણાવટ કરે છે. અત્યાર સુધી
માણસનાં હાથપગનું કામ મશીન કરતાં હતાં, હવે માણસનાં મગજનું કામ પણ મશીન કરી આપે એ ભણી માણસ મચી પડ્યો છે.
વિષયનાં જૂદાં જૂદા પાસાંઓની છણાવટ કર્યા પછી લેખક ભવિષ્યની શકયતાની આગાહી સુદ્ધાં
કરે છે. તેમનું કહેવું છે કે એક વાર આ ચક્ર તેની એટલી ચરમ સીમાએ પહોંચશે કે
ત્યાંથી પછી આગળ જવાનું અસંભવ બનવા લાગશે. માનવી ત્યારે તેના પ્રયત્નોમાં ખમૈયા કરશે.
એ સમયે ફરીથી માણસનાં હાથપગ જ તેને કામ આવશે. એક બીજા સંદર્ભમાં જેમ આઈન્સ્ટાઈનનું
કહેવું છે કે ચોથાં વિશ્વ યુધ્ધમાં શસ્ત્રો તરીકે પથ્થરોને હાથથી ફેંકવા જેટલી જ
માનવસંસ્કૃતિ બચી હશે. એજ રીતે વાર્યો ન માનેલો માનવી હાર્યો માનશે.
હાલના આ દશકામાં સ્ટાર્ટ-અપ શબ્દ લોકોને ઈલમકી લકડી જેવો દેખાવા
લાગ્યો છે. આજના સમયમાં જ્યારે નોકરીઓ ઓછી થતી ગઈ છે ત્યારે પોતાનાં વ્યાપાર
સાહસને સફળ કારકીર્દી તરીકેનાં સપનાં જોતાં કરવામાં કેટલાક સફળ સ્ટાર્ટ-અપના
કિસ્સાઓએ ઈંધણ પૂરૂં પાડ્યું છે. આરતી નાયર ઉથલપાથલ થતાં આ મોજાની ઉપર ટકી
રહેલાં સફળ યુવાસાહસકારોમાંના એક છે. સ્ટાર્ટ-અપ સાહસની આવરદા નક્કી કરવાની
કુંડળી જેના વડેલખાય છે એવા આઈડીયાથી રીસ્ક કેપીટલ ફાઈનાન્સના સમગ્ર સ્ટાર્ટ-અપ
ચક્રના મહત્ત્વના તબક્કાઓના જૂદા જૂદા ગાળાનો તેમને સ્વાનુભવ છે. 'સ્ટાર્ટ-અપ ગાજે છે એટલા વરસશે?'માં આરતી નાયર
સપનાંઓની દુનિયામાં રાચતા નવસાહસિકોને કેટલીક નક્કર વાસ્તવિકતાઓનો આયનો બતાવે છે.
પોતાનાં સ્વપ્નની સિધ્ધિમાટે જોશમાંને જોશમાં જમીન પરથી બન્ને પગ ઉંચકી લેનાર
મિત્રોને તેઓ સમજાવે છે કે કુદકો મારતી વખતે નીચે કઠણ જમીન જોઇએ અને કુદકો માર્યા
પછી પણ વાસ્તવિકતાઓની કઠણ દુનિયા પર જ આવીને પગ ટેકવવાના છે.
'બધાંને ડિગ્રી જોઈએ છે, જ્ઞાન કોઈને નથી જોઈતું' જેવી પંક્તિના ઉપાડથી જ કાર્તીકેય ભટ્ટ
તેમના લેખ 'શિક્ષણથી બેકારી
વધે કે ઘટે?'ના અંગુલિનિર્દેશની દિશા સ્પષ્ટ કરી દે છે. બધાંને એકસરખું, એક જ સમયે અને એક જ રીતે ભણાવતી શિક્ષણ વ્યવસ્થામાં બનતા માલની
બજારમાં માંગ હોવા છતાં ખરીદાર કેમ નથી મળતા તે બાબતની વિચારપ્રેરક રજૂઆત પ્રસ્તુત
લેખમાં બહુ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કરવામાં આવી છે.
સાંપ્રત સમાજની દુખતી રગ સામે નજર કર્યા બાદ 'સાર્થક - જલસો - ૮' 'ફ્લેશ', 'સ્કોપ' અને 'સફારી' જેવાં યુગસર્જક કક્ષાનાં સામયિકો એકલે હાથે કાઢનાર અને ચલાવનાર 'હાર્ડકોર' ઉદ્યોગસાહસિક પ્રકાશક-લેખક
શ્રી નગેન્દ્ર વિજયનાં કલ્પના વિશ્વની સાથે
મુલાકાત કરાવે છે. 'નૉટબંધી, નગેન્દ્ર વિજય અને નવલકથા'માં ઉર્વીશ કોઠારી નગેન્દ્ર વિજય સાથેની વાતચીતમાં નગેન્દ્ર વિજયના
એકમાત્ર મૌલિક નવલકથા લખવા સાથે સંકળાયેલાં રહસ્યનાં જાળાં સાફ કરવાનો આયામ કરે છે. 'ફ્લેશ'માં હપ્તાવાર પ્રગટ થયેલ આ નવલકથા 'ફ્લેશ' બંધ થવાની સાથે બંધ પણ થઈ ગઈ. એક થ્રીલર નવલકથામાં જોવા મળે તેવી બીજી ઘટના વધારે
આશ્ચર્યનો આંચકો આપે છે. નવલકથાના જેટલા હપ્તા લખાયા છે તેટલા સચવાયા પણ નથી.
ગુજરાતી થ્રીલર સાહિત્ય જગતે શું ખોયું છે તેનો અંદાજ વાચક ખુદ બાંધી લે એટલા સારૂ
નવલકથાનાં પહેલાં અને ત્રીજાં પ્રકરણને અહીં રજૂ કરાયાં છે.
વતનમાં પસાર કરેલાં વર્ષોની વાત મનમાં તો સંઘરાઈને પડી જ હોય. હાલની
વાસ્તવિકતાઓની અસરને ખાળવા છેતાળીસ વરસથી છૂટી ગયેલાં વતન ભાવનગરની ખાટીમીઠી
યાદોને પિયૂષ એમ. પંડ્યા 'ગુઝરા હુઆ જમાના આતા નહીં દોબારા...'માં આપણી સાથે વાગોળે છે.
આણંદથી 'લાંબા સમય' સુધી ચલાવેલ સ્થાનિક બાબતોને જ પ્રાધાન્ય આપતાં સાપ્તાહિક અખબારની
હાલમાં કેનેડા વસતા સલિલ દલાલ (એચ.બી. ઠક્કર)
'ઋષિકેશ મુખરજીનો
ઢોળ ચડેલું સાહસ - આનંદ એક્સપ્રેસ'માં એ અખબારનાં વિવિધ પાસાંઓની સાથે સંકળાયેલાં સંસ્મરણોને યાદ કરે
છે. એ સમયનાં આણંદ અને ખેડા જીલ્લાનાં સામાજિક અને રાજકીય જીવનની ઝાંખી પણ આ
સ્મરણોમાં છલકી રહે છે.
હેમન્ત દવેના લેખ 'સૌથી સારો - કે સૌથી ઓછો ખરાબ - ગુજરાતી શબ્દકોશ કયો?’નું શીર્ષક જ શબ્દકોષની બાબતે ગુજરાતીની સ્થિતિનો ચિતાર આપી દે છે.
છેલ્લાં બસો વર્ષમાં ગુજરાતીના એકભાષી, દ્વિભાષિ કે ત્રિભાષી કોશોની સમગ્રતયા યાદી અને છણાવટ કોઈ એક લેખમાં
કદાચ સમાવવાં શક્ય ન હોય એટલે પ્રસ્તુત
લેખમાં મહ્દ અંશે ત્રણ કોશની જ વિગતોની છણાવટ છે.
કયો કોશ શા માટે સારો કે ખરાબ એ સમજવાની કશ્મકશમાં ગુજરાતી ભાષાની
પરિસ્થિતિ બહુ નિરાશાજનક છે એવાં તારણ પર સામાન્ય વાચક ઉતરી પડે એવું બની શકે છે.
'...પણ મારે લગન નથી કરવાં'ના લેખક નરેશ મકવાણાને, એમના સમયમાં શરૂ થયેલા નવા ટ્રેન્ડ
મુજબ, ૧૬-૧૭ વર્ષની ઉમરે પરણાવવાનાં ચક્રો
ગતિમાન થવા લાગ્યાં. એ સમયની સામાજિક પરિસ્થિતિઓને કારણે શહેર અને ગામડાંનાની જીવન
પધ્ધતિઓમાં રહેલાં અંતર સાથે સંકળાયેલાં કારણો આગળ કરીને કિશોરવયના લેખકે 'અમદાવાદની કન્યાને ન પરણવું તેવી મનોમન
ગાંઠ' વાળી હતી. આટલું તો આપણે લેખના બીજા
ફકરા સુધીમાં જ જાણી શકીએ છીએ. એ પછી પહેલી કન્યાને જોવા જવાની, પોતાની ના હોવા છતાં 'અમારા તરફથી હા' હોવાનું સામા પક્ષને જણાવી દેવાનું, આસપાસ- સગાં પાડોશીને પણ જાણ થઈ જવા
સુધીની ઘટનાઓ, લેખકની નામરજી
જતાવતાં રહેવા છતાં, થતી જ જાય છે. સાદી નજરે એ વર્ણન વાંચતાં એમ લાગે કે લેખક સમગ્ર
પરિસ્થિતિઓને હળવાશથી સમજાવી રહ્યા છે. જો કે લેખના અંત સુધીમાં તો સમાજના
રીતરિવાજોનાં દબાણનાં લાગતાંવળગતાં પાત્રોને વ્યક્તિગત તેમ જ કૌટુંબીક સ્તરે થતા
(સંભવિત)માનસિક સંતાપની ગંભીરતા સ્પષ્ટપણે ઉભરી રહે છે.
દરેક વ્યક્તિ સભાન (કે કદાચ અભાન)પણે કોઈને કોઈ, નાના યા મોટા,
ભ્રમ પોષતી હોય છે. ભ્રમની ગુંથણી કે
વાસ્તવિકતાના સ્વીકારના જેમની સાથે સીધો જ સંપર્ક રહ્યો છે એવાં ફિલ્મની દુનિયા
સાથે સંકળાયેલાં ત્રણ પાત્રો સાથેના અનુભવો બીરેન કોઠારીએ 'ભ્રમ અને વાસ્તવિકતાઃચાલક કે મારક?'માં વર્ણવ્યા
છે. આપણી આસપાસ, અરે ખુદ આપણી જ
અંદર, જોઈશું તો (હવે) દેખાશે કે ભ્રમ અને
વાસ્તવિકતાના બે અંતિમો વચ્ચે જીંદગીનો એક વિશાળ પટ રહેલો છે. જીવનના જૂદા જૂદા
તબક્કે, આ પટનાં કોઈ એક બિંદુએ આપણે હોઈએ છીએ.
આપણું આ હોવું સાપેક્ષ પણ હોય છે અને ગતિશીલ પણ!
શ્રી ચંદુ મહેરિયાએ તેમની હંમેશની રસાળ શૈલીમાં 'બોવ ભણજો, હોં'માં આજથી ચાલીસ પચાસ (જ) વર્ષ પહેલાં, અમદાવાદ જેવાં શહેરમાં રહેતાં, સમાજના છેવાડાનાં સ્તરનાં બાળકોને
પ્રાથમિક શિક્ષણ કેમ મળ્યું, એ બાળકોને મોટા થતાં જીવનની કેવી દિશા મળી જેવી બાબતોનું માર્મિક વર્ણન કર્યું છે. એ વાંચીને
તમારા મનમાં કેવી લાગણી થાય, એ વર્ણનની પાછળના ભાવને તમે કયાં પરિપ્રેક્ષ્યમાં જૂવો છે તેતો તમારા
પોતાના સંદર્ભોને આધીન છે. હા, એમણે જે અમુક તારણો લખ્યાં છે તે આજના – સમાજના - કોઇ પણ સ્તરના લોકો માટે પ્રસ્તુત છે એમ તો કહી જ શકાય. જેમકે, 'મારો દોહિત્ર તથ્ય અઢી ત્રણ વરસની ઉમરે
પ્લે ગ્રૂપમાં જતો હતો. મોંઘી ફી વાળી અંગ્રેજી
માધ્યમની પ્રાઇમરી સ્કૂલમાં હવે તે ભણે છે. બાળપણની મારી હોશીયારીની
તુલનામાં તે ઘણો સ્માર્ટ અને બોલકો છે. તેને મારી જેમ 'બોવ ભણજો'ના આશીર્વાદની જરૂર નથી. ભણેશરી ગણાઈને હું પણ કંઇ બહુ બધું તો નથી
ભણ્યો પણ સ્વમાનભેર પગભર થઈ શક્યો અને દાદાની ખેતમજૂરી કે બાપાની મિલમજૂરીથી ઉગરી
શક્યો તે પ્રતાપ શિક્ષણનો છે એટલું તો નક્કી.'
ફિંદી ફિલ્મ જગતના સુવર્ણકાળના સંગીતકારોમાંના પ્રથમ હરોળના
સંગીતકારોમાં જેમનું સ્થાન ગણાય છે તેવા સી. રામચંદ્રની, વર્ષોથી અપ્રાપ્ય, મરાઠી આત્મકથા 'માઝ્યા જીવનાચી સરગમ'ના વીણા પાલેજા દ્વારા અનુવાદિત, સંકલિત, અંશો 'સાર્થક જલસો - ૮'ના છેલ્લા લેખ,
'અલબેલા સંગીતકારનાં ફિલ્મી સંભારણાં' તરીકે મૂકી છે. એ રીતે ‘જલસા’ની યાદ હવે પછીના છ મહિના સુધી મમળાવતાં રહીએ તેવી અસર સંપાદકોએ સફળતાથી ઊભી
કરી છે. પ્રસ્તુત લેખને ત્રણ ભાગમાં વહેંચી શકાય. પહેલા ભાગમાં સી. રામચંદ્રની
મહિને પંદર રૂપિયામાં સોહરાબ મોદીની નિર્માણ સંસ્થામાં એકસ્ટ્રા તરીકેની
કારકીર્દીથી શરૂઆતથી ફિલ્મસંગીતના ક્ષેત્રે પદાર્પણ, શરૂઆતની નિષ્ફળતાઓ પછી 'અલબેલા'ની સફળતા અને 'અનારકલી' સુધીમાં હવે ઊંચકાયેલા ભાવે પ્રસ્થાપિત થઇ ચૂકેલા સંગીતકાર તરીકેની
સફરની દાસ્તાન છે. બીજા ભાગમાં લતા મંગેશકર અને નૂરજહાંની ભાત-પાકિસ્તાનની સીમા
પરના નો મેન્સ ભૂખંડ પરની અલૌકિક મુલાકાતનું
વર્ણન છે. ત્રીજા ભાગમાં ભારત-ચીન વચ્ચે ૧૯૬૨નાં યુધ્ધ પછી ૨૭મી જાન્યુઆરી
૧૯૬૩ના તો તત્કાલીન પ્રધાનમંત્રી સમક્ષ લાઈ રજૂ થયેલ 'અય મેરે વતનકે લોગો'નાં સર્જન પાછળની વિગતો છે. હિંદી ફિલ્મ સંગીતના ઈતિહાસને થોડે ઘણે
જાણતાં ભાવકોએ આ ત્રીજા ભાગ વિષે જૂદાં જૂદાં સ્વરૂપે વાતો સાંભળી હશે,પરંતુ પહેલા બે ભાગ તો ખરેખર 'જલસો' પાડી દે તેવા છે.
/\/\/\/\/\/\
‘સાર્થક જલસો–૮’ પ્રાપ્તિ સ્રોત:
- બુક શેલ્ફ (ફોન : +૯૧ ૭૯ ૨૬૪૪૧૮૨૬। વૉટ્સ એપ્પ : +૯૧ ૯૦૦૦૯૦૦૦૩૬૨ । www.gujaratibookshelf.com), અથવા કાર્તિક શાહ: વોટ્સ એપ્પ; +91 98252 90796 // પૃષ્ઠસંખ્યા: 144, કિમત; 70/- (પોસ્ટેજ સહિત)
- ઓનલાઈન મેળવવા માટેની વધારે વિગતો સાર્થક જલસો [SaarthakJalso]પર જોઈ શકાય છે.
