Sunday, October 8, 2017

એક ગીતનાં અનેક સ્વરૂપ - ૬ - સ્ત્રી સ્વરનાં સૉલો ગીતનું યુગલ કે કોરસ વર્ઝન [૨]


ગયે મહિને આપણે સ્ત્રી સૉલો ગીતનાં યુગલ કે સમૂહ ગીત વર્ઝન તરીકે રજૂ થયેલ કેટલાંક ગીતો સાંભળ્યાં હતા.

એ ગીતો જે વર્ષોનાં હતાં એ વર્ષોમાંનું એક ગીત એ સમયે મારા ધ્યાનબહાર રહી ગયું હતું. એટલે એ ગીતને યાદ કરીને પછી આપણી સફર આગળ ચલાવીશું -

ધરતી કો આકાશ પૂકારે આ જા આ જા પ્રેમ દ્વારે - મેલા (૧૯૪૮) – સંગીતકાર: નૌશાદ – ગીતકાર: શકીલ બદાયુની

સૉલો ગીત શમશાદ બેગમના સ્વરમાં છે -

જ્યારે યુગલ ગીતમાં મૂકેશ સાથ આપે છે.

ચંદા લોરીયાં સુનાએ /\ રાતને ગેસૂ બીખરાયે

દેખીતી રીતે આ બન્ને ગીતોમાં કોઈ સામ્ય નથી. થોડાંક ઊંડાં ઉતરીશું તો બન્નેને જોડતી કડી રૂપે મળશે બન્ને ગીતોની રચનાના પાયામાં રહેલી ધૂન. ગુજરાતના ગરબાની એક ધૂન પર બન્ને ગીતો અધારિત છે.

'ચંદા લોરીયાં સુનાએ હવા ઝૂલના ઝૂલાએ રાની નિંદીયા સુલાએ મેરે લાલ કો' એ ફિલ્મ નયા સંસાર (૧૯૫૯) માટે ચિત્રગુપ્તે પ્રયોજેલ હાલરડું છે.

'રાતને ગેસૂ બીખરાએ, મેરા દિલ મુઝકો તડપાએ કિસને છીના હૈ બોલો મેરે ચાંદકો' એ અજિત મર્ચંટે પ્રયોજેલ સપેરા (૧૯૬૨) માટેનું મન્ના ડે- સુમન કલ્યાણપુરના સ્વરમાં ગવાયેલું ઈન્દીવરે લખેલું એક પરંપરાગત રોમેન્ટીક યુગલ ગીત છે.
એક જ ધૂનની કેવા અલગ ભાવ રજૂ કરવા માટે કેટલી અભિનવ રજૂઆત આ બન્ને ગીતોમાં જોવા મળે છે.

મૈં તૂમ્હી સે પૂછતી હું મૂઝે તુમસે પ્યાર ક્યોં હૈ, કભી તુમ દગા ન દોગે મૂઝે ઐતબાર કયૂં હૈ - બ્લૅક કૅટ (૧૯૫૯) – સંગીતકાર: એન દત્તા – ગીતકાર: જાં નિસ્સાર અખ્તર

રેકોર્ડ પર અંકાયેલું ગીત તો એક - યુગલ - ગીત જ છે. તેમાં પણ લતા મંગેશકરે ઉપાડેલ સાખીના શબ્દો 'કોઈ ઈક઼રાર કરે યા કોઈ ઇન્કાર કરે,તૂમસે એક બાર કોઈ નિગાહેં ચાર કરે'ના પ્રતિભાવ રૂપે મોહમ્મદ રફીના ભાગે તો 'તૂમ હસીં હો, તુમ્હેં સબ દિલમેં જગાહ દેતે હૈં, હમમેં ક્યા બાત હૈ જો હમસે કોઈ પ્યાર કરે' એક બહુ જ લાજવાબ ટૂકડો જ ગાવાનું આવ્યું છે. પણ ગીતના બોલ, રચના, અંતરાનાં સંગીતની વાદ્યસજ્જા અને લતા મંગેશકરની ગાયકી જેવાં દરેક અંગમાં ગીત ખૂબ નીખરે છે.

ફિલ્મમાં પછીથી નાયિકાની નાની બહેન નાયિકાની ઉદાસી દૂર કરવા પિયાનો પર આ ‘તુમ્હીં સામને હો મેરે’ એ અંતરાની પંક્તિઓ અને ગીતનો મુખડો ગાય છે, જે લતા મંગેશકરના સ્વરમાં છે.

અભી ન જાઓ છોડકર કે દિલ અભી ભરા નહીં /\ જહામેં ઐસા કૌન હૈ કે જિસકો ગ઼મ મિલા નહીં - હમ દોનો (૧૯૬૧) - સંગીતકાર જયદેવ - ગીતકાર સાહિર લુધ્યાનવી

મોહમ્મદ રફી અને આશા ભોસલેના સ્વરમાં ગવાયેલું યુગલ ગીત, પ્રેમી યુગલને મિલનની ઘડીઓ હંમેશાં કેટલી ટૂંકી લાગતી હોય છે તેનું સાહિરે કરેલું ખૂબ રોમેન્ટિક સંવાદ નિરૂપણ છે.

ફિલ્મમાં બન્ને પ્રેમીઓને અલગ થવાના સંજોગો આવે છે, ત્યારે આશા ભોસલેના સ્વરમાં ગવાયેલ સૉલો દ્વારા નાયિકા નાયકનાં મનોબળને સંવારે છે.

મૈં ખુશનસીબ હું મુઝકો કીસીકા પ્યાર મિલા - ટાવર હાઉસ (૧૯૬૨) - સંગીતકાર: રવિ - ગીતકાર અસદ ભોપાલી

પાર્ટીમાં હીરો પિયાનો પર આંગળી ફેરવતો હોય, સામે હીરોઈન મંદ મંદ મુસ્કાનથી શરમાતી હોય એ સીચુએશન પર હિંદી ફિલ્મોમાં ઉત્તમ યુગલ ગીતો પણ બન્યાં છે અને સૉલો ગીતો પણ. પ્રસ્તુત ગીતમાં મુકેશના સ્વરને લતા મંગેશકરનો સાથ મળ્યો છે, અને હવે એ ઈઝહારને કારણે શરમથી મુસ્કરાઈ ઉઠવાનો વારો હીરોનો છે.

બીજાં વર્ઝનમાં નાયક ચશ્માંધારી આધેડવયનો બતાવાયો છે, તેની પડખે હવે કોઈ અન્ય સ્ત્રી પાત્ર છે અને તેમ છતાં નાયિકા ચહેરા પર મુસ્કરાહટ સાથે ગીતનો મુખડો ગાય છે અને તેની સાથે યુગલ ગીતમાં નાયકે ગાયેલ અંતરો 'કિસીને પૂરે કિયે આજ પ્યારકે વાદે' ગાઈને કશું યાદ કરાવડાવતી હોય તેવું જણાય છે.

ન તુમ હમેં જાનો ન હમ તુમ્હેં જાને મગર લગતા હૈ કુછ ઐસા મેરા હમદમ મિલ ગયા - બાત એક રાતકી (૧૯૬૨) – સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

હેમંતકુમારના સ્વરનો દેવ આનંદ માટે એસ ડી બર્મને અદ્‍ભૂત પ્રયોગ કર્યો હોય તેવાં આ છેલ્લાં ગીત તરીકે ગીતના પહેલા અંતરામાં સુમન કલ્યાણપુર આલાપ દ્વારા જોડાય છે,અને ગીતના અંતમાં હેમતકુમારની સથે અંતિમ પંક્તિ ગાવામાં જોડાય છે. મોટા ભાગે આ વર્ઝન હેમંત કુમારનાં સૉલો તરીકે યાદ કરાતું હોય છે.

સુમન કલ્યાણપુરના સ્વરનું સૉલો વર્ઝન તો નાયિકાના ભૂતકાળની એક એવી યાદ છે જે 'બાત એક રાતકી'નાં રહસ્ય જોડે સંકળાયેલી છે.

બોલ મેરી તક઼દીર મૈં ક્યા હૈ મેરે હમસફર મુઝકો બતા જીવન કે દો પહલૂં હૈ હરિયાલી ઔર રાસ્તા - હરિયાલી ઔર રાસ્તા (૧૯૬૨) – સંગીતકાર: શંકર જયકિશન – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર

ગીતનાં બન્ને વર્ઝન શંકર જયકિશનની ગીત રચનામાં પ્રલંબ પૂર્વાલાપ, વાદ્ય રચનામાં પિયાનો એકોર્ડીયનનો પ્રમુખ ઉપયોગ અને તેના સંગાથમાં ફ્લ્યુટના ટુકડા અને સમૂહ વાયોલિનના પ્રયોગ જેવી આગવી શૈલીનો એક સ-રસ નમૂનો છે.યુગલ ગીત લતા મંગેશકર અને મૂકેશના સ્વરમાં ગવયેલું પરિણયના આનંદના રોમાંસનું યુગલ ગીત છે.
લતા મંગેશકરનું કરૂણ વર્ઝન ધીમી લયમાં રજૂ થયું છે, પણ શંકર જયકિશનની વાદ્યસજ્જાની આગવી છાંટ તો એમાં પણ સ્પષ્ટ જોવા મળે છે.

ફિલ્મનાં શીર્ષક પરથી ગીત લખવામાં શૈલેન્દ્ર માહેર ગણાતા હતા.આ ફિલ્મ માટે તો એક આગવું શીર્ષક ગીત શંકર જયકિશને ગીતનાં ટાઈટલ્સમાં તેમની વધુ એક આગવી શૈલી અનુસાર અનુપમ વાદ્યસજ્જા સાથે રજૂ કર્યું હતું. જોકે એ ગીતના શબ્દો હસરત જયપૂરીએ લખ્યા હતા
મૂઝે ગલે લગા લો બહુ ઉદાસ હૂં મૈં - આજ ઔર કલ (૧૯૬૩) – સંગીતકાર: રવિ – ગીતકાર: સાહિર લુધ્યાનવી

આશા ભોસલેના સ્વરનું સૉલો ગીત તેમણે ગાયેલાં સંવેદનાસભર ગીતો પૈકી શ્રેષ્ઠ ગીતોની હરોળમાં આવી શકે તે કક્ષાનું ગીત છે.

મોહમ્મદ રફી સાથેનાં યુગલ ગીતમાં નાયકના નાયિકાને સકારાત્મક આશાવાદ સાથે પ્રેરણા આપવાના ભાવને વ્યક્ત કરે છે.

રહે ના રહે હમ મહેકા કરેંગે બનકે કલી બનકે સબા બાગ-એ-વફામેં - મમતા (૧૯૬૬) - સંગીતકાર રોશન - ગીતકાર મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

લતા મંગેશકરના સ્વરમાં રચેલું સૉલો ગીત રોશનનાં તેમ જ લતા મંગેશકરનાં સદા કાળ શ્રેષ્ઠ ગીતોમાં ગણાતું રહ્યું છે,

વર્ષો પછી, એ જ ગીત નાયિકાની દીકરી તેમના પ્રિયતમ સાથે ગાય છે. આ યુગલ ગીત સુમન કલ્યાણપુર અને મોહમ્મદ રફીના સ્વરમાં ગવાયેલ છે.

આડવાતઃ

રોશને આ જ ધૂન આ પહેલાં ૧૯૫૪ની 'ચાદની ચોક' નામની બહુ ઓછી જાણીતી કહી શકાય એવી ફિલ્મનાં ગીત તેરા દિલ કહાં હૈમાં પણ પ્રયોજી હતી.એ સમયે આ ધૂનની પૂરી ખૂબી બહાર લાવવાનો રોશનનો આશય બર નહીં થયો હોય એટલે એમણે 'મમતા'માં આ ધૂનને નવાં સ્વરૂપે રજૂ કરી હશે?

જાણકારોના મત મુજબ આ ધૂનની પ્રેરણા એસ ડી બર્મનનાં 'નૌજવાન' (૧૯૫૧)નાં ગીત ઠંડી હવાયેં લહરા કે આયેમાં જોવા મળે છે. એસ ડી બર્મને એક વાર કહ્યું હતું કે તેમણે આ ધૂન એક વાર એક હૉટેલમાં ચાલી રહેલ સંગીતના કાર્યક્રમમાં પિયાનો પર સાંભળી હતી.

એસ ડી બર્મનના પુત્ર આર ડી બર્મને પણ આ ધૂનમાંથી પ્રેરાઈને 'સાગર' (૧૯૮૫ )નાં ગીત સાગર કિનારે દિલ યે પુકારેની રચના કરી હતી.
આજ કલ મેં ઢલ ગયા દિન હુઆ તમામ તૂ ભી સોજા સો ગયી રંગભરી શામ- બેટી બેટે (૧૯૬૪) – સંગીતકાર: શંકર જયકિશન – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર

લતા મંગેશકરના સ્વરનું સૉલો ગીત ફિલ્મમાં નાની એવી મોટી બેનના સ્વરમાં તેનાં ઘોડીયાંભર ભાઈ માટે હાલરડું છે. જો કે શંકર જયકિશને ગીતની વાદ્ય સજજા તેમની આગવી શૈલીમાં કરીને ગીતને એક જૂદી આભા આપી છે.

ભાઈ બહેનના મનમાં ગીત કોરાઈ ગયું છે, એટલે મોટાં થઈ ગયાં પછી પણ પોતાનાં બાળકને સૂવરવાતી વખતે આ ગીત નાયિકા અને નાયક અલગ અલગરીતે યુગલ ગીતના અંદાજમાં ગીતને દોહરાવતાં રહે છે. યુગલ ગીતમાં લતા મંગેશકર સાથે મોહમ્મદ રફી છે.

હમ દિલકા કંવલ દેંગે ઉસકો હોગા કોઈ એક હજારોંમેં - ઝિંદગી (૧૯૬૪)- સંગીતકાર શંકર જયકિશન ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર

રેકોર્ડ ઉપર તો આ ગીત માત્ર લતા મંગેશકરનાં સૉલો ગીત તરીકે જ પ્રકાશિત થયું હતું.

પરંતુ ફિલ્મમાં રાજકુમાર વૈજયંતિમાલાને તેમની સહનર્તકીઓને નૃત્યગીતનું રીહર્સલ કરાવે છે, એ ટૂકડો મન્ના ડે એ ગાયો છે-
આડવાતઃ

આવાં બીજાં પણ ગીતો છે જે રેકોર્ડ પર તો સૉલો ગીત તરીકે જ દસ્તાવેજ થયાં છે, પણ ફિલ્મમાં મુખ્ય ગાયક ઉપરાંત કોઈ અન્ય ગાયકે પણ તેમાં યુગ સૂર પૂરાવ્યો હોય, જેમ કે યે મેરા પ્રેમપત્ર પઢકર કે તુમ નારાઝ ના હોના ગણાય છે તો રફીના સ્વરનું સૉલો ગીત, પણ ફિલ્મમાં લતા મંગેશકર પણ સાથ પૂરાવે છે.

ઝિંદગી ઇત્તફાક઼ હૈ કલ ભી ઈત્તફાક઼ થી આજભી ઈત્તફાક઼ હૈ - આદમી ઔર ઈન્સાન (૧૯૬૯) સંગીતકાર રવિ - ગીતકાર સાહિર લુધ્યાનવી

આશા ભોસલેના સ્વરનું સૉલો ગીત ક્લબના નૂત્ય મંચ પર ગવાતું એક બહુ ટિપીકલ નશીલું - કેબ્રે- ગીત છે.

આશા ભોસલે અને મહેન્દ્ર કપૂરના સ્વરમાં રેકોર્ડ થયેલ યુગલ ગીત પણ હિંદી ફિલ્મોની બહુધા વપરાતી સીચ્યુએશન - પાર્ટીમાં ગવાતું ગીત – છે.

વર્ઝન ગીતોના આ પ્રકારમાં હજૂ બીજાં પણ ગીતો હશે જે ક્યાં તો મને ખબર જ નથી, અથવા તો હાલ પૂરતાં યાદ નથી આવ્યાં. જો કે આપણો આશય પણ બધાં ગીતોને દસ્તાવેજ કરવાનો છે પણ નહીં.
તમને જો કોઈ ગીત ધ્યાનમાં આવ્યું હોય તો જરૂરથી અહીં જણાવશો.
હવે પછીના અંકમાં આ શ્રેણીની સફર આગળ ધપશે ‘પુરુષ / સ્ત્રી સ્વરનાં સૉલો / યુગલ કે કોરસ ગીતના ત્રણ કે વધારે વર્ઝન’ના મણકાનાં સ્વરૂપે.

Sunday, October 1, 2017

ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૮નાં ગીતો :: સ્ત્રી સૉલો ગીતો : શમશાદ બેગમ [૧]


૧૯૪૮માં પણ શમશાદ બેગમનું પાર્શ્વગાયિકા તરીકેનું સ્થાન તેમણે ગાયેલાં ગીતોની સંખ્યા, સંગીતકારો અને ગીતોના વિષય અને ભાવનાં વૈવિધ્ય જેવાં અનેક પરિમાણોની એરણે પણ ખાસ્સું મહત્ત્વનું તો જણાય છે. જોકે ગીતા રોયનાં સૉલો ગીતો બાબતે મને જોવા મળ્યું હતું એમ શમશાદ બેગમનાં પણ આ વર્ષનાં સૉલો ગીતોની બાબતે જણાઈ રહ્યું છે - ન સાંભળેલાં ગીતોનું પ્રમાણ ઘણું જ વધારે છે.

વધારે કંઇ તારણ બાંધ્યા પહેલાં તેમનાં આ વર્ષનાં સૉલો ગીતોને પહેલાં સાંભળીએ -

૧૯૪૮નાં શમશાદ બેગમનાં ગીતો પણ એકથી વધારે પૉસ્ટમાં વહેંચી નાખવાં પડશે એ તો નિશ્ચિત જ છે.

આ ભાગમાં કક્કાવાર જતાં શરૂઆતની ફિલ્મોનાં ગીતો આજે પણ યાદ છે અને સાંભળવાં પણ બહુ જ ગમે છે. એટલે આ પૉસ્ટ પૂરતું 'બહુ જાણીતાં થયેલાં ગીતો' અને 'ઓછાં સાંભળેલાં ગીતો'એમ બે ભાગ પાડ્યા છે, પણ શમશાદ બેગમનાં સૉલો ગીતોમાં હવે પછી એ શક્ય બનશે કે કેમ તે તો આગળ પરનાં ગીતો સાંભળ્યા પછી જ ખબર પડે.

                                 બહુ જાણીતાં થયેલાં ગીતો
કાહે કોયલ શોર મચાયે રે મોહે અપના કૉઇ યાદ આયે રે - આગ - રામ ગાંગુલી - બહ્જ઼ાદ લખનવી
ન આંખોંમેં આંસૂ ન હોઠોં પે હાયે - આગ - રામ ગાંગુલી - બહ્જ઼ાદ લખનવી

                                   ઓછાં સાંભળેલાં ગીતો

દિલ તૂટા જી છૂટ ગયા કિસ્મતને મીટા કર રખ દીયા - આગ - રામ ગાંગુલી - બહ્જ઼ાદ લખનવી
મોરે આંગન બાલમ કા મુર્ઘા બોલે - એક્ટ્રેસ - શ્યામ સુંદર - રાજા મહેંદી અલી ખાન
મજનૂ બને હૈ... દિલમેં રહતે હૈ - એક્ટ્રેસ - શ્યામ સુંદર - નખ્શાબ જરાચવી
મોહબ્બતમેં યહ આખરી સદમા ઉઠાના હૈ - એક્ટ્રેસ - શ્યામ સુંદર - નખ્શાબ જરાચવી
મોરે રાજા મુઝે લે ચલ...હમ કો ભી બીઠાના બાબુ - એક્ટ્રેસ - શ્યામ સુંદર - પી એલ સંતોષી
નઝર મિલ ગયી કીસકી નઝર સે - અનોખી અદા - નૌશાદ અલી - શકીલ બદાયુની
આજ કહાં જા કે .. ઓ આજ કહાં જાકે નઝર ટકરાયી - અનોખી અદા - નૌશાદ અલી - શકીલ બદાયુની
હાલ-એ-દિલ કિસ કો સુનાઉં રાઝદાં કી નહીં મેરા - અન્જુમન - બુલો સી રાની - મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

કૈસે આંખોં સે છૂપા કે, આ ગયે તૂમ દિલમેં - અન્જુમન - બુલો સી રાની - મજરૂહ સુલ્તાનપુરી
મેરે હોઠોં પર હસીં હૈ આજકલ - અન્જુમન - બુલો સી રાની - મજરૂહ સુલ્તાનપુરી
ફીર મેરે દિલમેં વો આને લગે, હા હા જાને લગે - અન્જુમન - બુલો સી રાની - મજરૂહ સુલ્તાનપુરી
ફરીયાદ મેરી સુન લે ઓ આસમાનવાલે - ઘરકી ઈઝ્ઝત - પંડિત ગોવીંદરામ - ઈશ્વર ચંદ્ર કપૂર
બાલી ઉમર પિયા મોરે મોરે મોરે જિયરા ન લાગે જબસે દેખા હૈ તુમ્હે - ગોપીનાથ - નીનૂ મજુમદાર - રામ મૂર્તી
આયી સાવન કી ઋત હમાર ડગમગ ડોલે જિયા - ગોપીનાથ - નીનૂ મજુમદાર - રામ મૂર્તી
બહુતેરો સમજાયો રી લાખન બાર બાર - ગોપીનાથ - નીનૂ મજુમદાર - રામ મૂર્તી
આ ગીતની ઑડીયો કે વિડીયો સૉફટ કૉપી નથી મળી શકી -

ઓ દૂર બસે મોરે સજના, પાસ ચલે આ - એક ઔર ઔરત - ગોપેન મલ્લીક, હરબખ્શ સિંઘ - બી આર શર્મા

હવે પછીના અંકમાં શમશાદ બેગમનાં ૧૯૪૮નાં સૉલો ગીતોની સફર ચાલુ રાખીશું.

Saturday, September 30, 2017

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વનો બ્લૉગૉત્સવ - ૯_૨૦૧૭



હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વ -  _૨૦૧૭ બ્લૉગૉત્સવ સંસ્કરણમાં આપનું સ્વાગત છે.
'૫૦-૬૦'ના દાયકામાં જેમની આગવી ઓળખ હતી એવાં અભિનેત્રી શકીલાનું ૨૦ સપ્ટેમ્બર,૨૦૧૭ના રોજ મુંબઈમાં ૮૨ વર્ષની વયે અવસાન થયું. એમની યાદને તાજી કરતા લેખોથી આપણે આજનો આ અંક શરૂ કરીશું.
Actress Shakila dies of heart attack: 5 songs that will remind you of 'the fairy queen of Indian fantasies'  - Ankita Mehta - શકીલા '૫૦-'૬૦ના દાયકાની ટોચની હીરોઈનોમાં ગણના પામતાં હતાં. ગુરુ દત્ત સાથે તેમણે આર પાર (૧૯૫૪), દેવ આનંદ સાથે સી આઈ ડી (૧૯૫૬), રાજ કપૂર સાથે શ્રીમાન સત્યવાદી (૧૯૬૦), શમ્મી કપૂર સાથે ચાઈના ટાઉન (૧૯૬૨) અને સુનીલ દત્ત સાથે પૉસ્ટ બોક્ષ નં. ૯૯૯માં કામ કર્યું હતું.


Shakila, the star of ‘Aar Paar’ and ‘CID’ dies at the age of 82 - ગુરુ દત્તની આર પાર (૧૯૫૪)ની  અઢળક સફળતા પહેલાં શકીલા બાળકલાકાર તરીકે ૧૯૫૦માં ફિલ્મના પર્દા પર કદમ રાખી ચૂક્યાં હતાં. તેમનો જન્મ ૧ જાન્યુઆરી, ૧૯૩૫માં બાદશાહ બેગમ તરીકે થયો હતો. તેમને ફિલ્મની દુનિયામાં દાખલ કરાવ્યાં તેમનાં ફોઈએ, જે તેમની બીજી બે બહેનિ નૂર અને નસરીનની કારકીર્દીનું પણ વ્યવસ્થાપન કરતાં હતાં. શકીલાની શરૂઆતની ફિલ્મો હતી - દાસ્તાન (૧૯૫૦), સિમ્દબાદ ધ સેઈલર (૧૯૫૨), રાજરાની દમયંતિ (૧૯૫૨), આગોશ (૧૯૫૩), શહેનશાહ (૧૯૫૩), રાજમહલ (૧૯૫૩) અને અરમાન (૧૯૫૩).
વેબ ગુર્જરી પર હરીશ રઘુવંશીનો "ઈન્હેં ના ભૂલાના" શ્રેણીનો લેખ "બાબુજી ધીરે ચલનાઃ શકીલા" પ્રકાશિત થયેલ છે.
સોનલ પરીખે તેમની જન્મભૂમિ-પ્રવાસીની નિયમિત કોલમ 'રીફ્લેક્ષન'ના ૨૪-૦૯- ૨૦૧૭ના અંકમાં શકીલાને માહિતીપ્રદ લેખ સ્વરૂપે હું અભી મૈં જવાં એ દિલ: શ્વેતશ્યામ યુગની સુંદર અભિનેત્રી શકીલાની ચિરવિદાય માં યાદ કર્યાં છે.
આપણે થોડાં વર્ષો પહેલાં નજર કરીને નલીની ઉચિલે કરેલા તેમના એક ઈન્ટરવ્યુ - Shakila (Shakeela) – Interview - પણ વાંચીશું.લેખિકાનું કહેવું છે કે જ્યાં સુધી કામ કર્યું ત્યાં સુધી શકીલા તેને માણ્યું હતું....હવે તેમને કોઈ ટ્રોફીઓ કે અવૉર્ડ્સનો કોઈ ખપ નથી...ફિલ્મોમાં પાછાં ફરવાનો તેમના માટે સવાલ જ નથી.
હવે આપણે અન્ય અંજલિઓને લગતા લેખો જોઈશું
M.S. Subbulakshmi: The woman who built bridges with her music : મદુરાઈ શન્મુગવદીવુ સુબ્બુલક્ષ્મી - જન્મ ૧૬ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૧૬ અને અવસાન ૧૧ ડીસેમ્બર, ૨૦૦૪- કર્ણાટકી સંગીતમાં એક અદ્વિતિય ઘટના બની રહ્યાં.
એમના જન્મ દિવસ પર Seven Contemporary Covers of Songs Once Famously Sung By Noor Jehan
Forgotten Composers Unforgettable Melodies: S Mohinder : હિંદી ફિલ્મના સુવર્ણ યુગના હજૂ આપણા વચ્ચે એવા બે સિતારાઓના જન્મ દિવસને તેમનાં ગીતો દ્વારા યાદ કરાયા છે. સંગીતકાર એસ મોહિન્દર ૯૨ વર્ષના થયા જ્યારે આશા ભોસલે ૮૪ વર્ષનાં. અહીં રજૂ કરાયેલાં ગીતો પૈકી એક ગીત આપણે ફરીથી યાદ કરીએ -
કૌન કહે ઉનસે જા કે અય હૂઝૂર - પાપી (૧૯૫૩) - ગીતકાર સર્શાર સૈલાની 

સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૭ના 'વિસરાતી યાદો..સદા યાદ રહેતાં ગીતો'ના અંકમાં હસરત જયપુરી રચિત (શંકર)જયકિશનનાં વિસારે પડેલાં ગીતોને યાદ કરેલ છે..
અને હવે અન્ય વિષયો પરના લેખ તરફ વળીએ –
Ten of my favourite ‘imprisoned singer’ songs - જેલમાં કેદી તરીકે, ઘણી વાર તો ઘણા વિપરિત સંજોગોમાં, રહેતાં પાત્રો પણ બહુ જ સ-રસ ગીતો ગાઈ શકવાની શક્તિ પણ એકઠી કરી લેતાં અને તેમને ગીત ગાવા જેટલી છૂટ પણ મળી જતી!
National film archive adds 162 films to its stash - એક અખબારી યાદીમાં જણાવ્યા મુજબ હમણાં મેળવાયેલી આ ફિલ્મોમાંથી ૧૨૫ જેટલી ફિલ્મોની તો મૂળ નેગેટીવ પ્રિન્ટ્સ પણ મળી શકી છે, જેમાં મણિ કૌલની 'ઉસકી રોટી (૧૯૬૯), એસ યુ સન્નીની 'કોહીનૂર' (૧૯૬૦) અને જયંત દેસાઈની, રાજ કપૂર અને નરગીસ અભિનિત 'અંબર' (૧૯૫૨) સામેલ છે.
 OP Nayyar’s influence on other Music Directors - અન્ય સંગીતકારોએ ઓ પી નય્યરની અસર હેઠળ રચેલાં ગીતોનો એક પ્રતિનિધિ પરિચય રવિન્દ્ર કેળકર આ લેખમાં કરાવે છે. આવાં ગીતોને તેઓ ત્રણ કક્ષામાં વર્ગીકૃત કરે છે:
૧) ઓપીની શૈલીમાં ઈચ્છાપૂર્વક રચાયેલાં ગીતો
૨) નિર્માતા / વિતરકના દબાણમાં ઓપીની શૈલી અનુસાર રચાયેલાં ગીતો
3) ઓપીને સ્પર્ધામાં હટાવી દેવા માટે તેમની શૈલીમાં રચાયેલાં ગીતો
Conversations over Chai પર ત્રણ આત્મકથાઓની સમીક્ષા રજૂ કરાઈ છે :

  • To Her, With Love મીના કુમારીની The Classic Biography of Meena Kumari’
  • No Holds Barredઋષિ કપૂરની Khullam Khulla
  • To the Movies Bornઆશા પારેખની ‘The Hit Girl’, જેના સહલેખક ખાલિદ મોહમ્મદ છે.

Hindi Songs With Whistling માં એવાં ગીતોની યાદી રજૂ કરાઈ છે જેમાં સિસોટી મહત્ત્વનું અંગ હોય છે. ક્યારેક તો આ સિસોટી ગીતની પહેચાન પણ બની રહી છે. આ ગીતોની યાદી એવાં ગીતો નથી સમાવાયાં જેમાં વ્હીસલીંગ બહુ થોડી વાર માટે જ પ્રયોગ કરાયું છે, જેમકે 'ખામોશી'નું તુમ પૂકાર લો.
A Jitendra Arya exhibition captures a budding film industry and a changing nation - Damini Kulkarni -  જિતેન્દ્ર આર્યનાં બેધડક અને આત્મીય ચિત્રો આજે પણ તેમના ચાહકો ભૂલ્યાં નથી. તેમણે એમ એફ હુસૈન, રવિ શંકર, દિલીપ કુમાર જેવી જાણિતી હસ્તીઓને કેમેરામાં કંડાર્યા છે તો બ્રિટિશ નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા બર્ટાન્ડ રસ્સેલ, કે ક્લેમેન્ટ એટલી કે ગ્રેસ કેલી જેવી આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાત વ્યક્તિઓને પણ કચકડે પેશ કર્યાં છે. જિતેન્દ્ર આર્યની પોર્ટ્રેટ વિષયની નિપૂણતા ૨૦મી સદીના શ્રેષ્ઠ ફોટોગ્રાફરો પૈકી તેમની દરેક વિષય પરની નિપુણતા માટે ખ્યાત યુસુફ કાર્શ સાથે સરખામણી થાય છે.
Teesri Kasam – A Story of Love That Meandered to its Dead End - હિંદી લેખક ફણિશ્વર નાથ રેણુની મારે ગયે ગુલ્ફામનાં શૈલેન્દ્ર દ્વારા નિર્મિત ફિલ્મસંસ્કરણનું નામ તીસરી કસમ રખાયું હતું, પણ બન્ને નામ પોતપોતાનાં ફોર્મેટમાં ક્લાસિક મનાય છે. તીસરી કસમને ટિકિટ બારી પર જે કંઈ સફળતા મળી તે જોવા શૈલેન્દ્ર રહ્યા નહોતા. વિજય કુમાર બન્ને ફોર્મૅટ વચ્ચેનાં સરખાપણાં અને તફાવતોની ચર્ચા કરે છે. અહીં તેમને તીસરી કસમનાં પાંચ ગીતોની સ્તરોસ્તર છણાવટ કરીને તેમાં વણી લેવાયેલ દૂરનાં ગામડાઓમાં વસતી ગ્રામીણ નારીની વ્યથાઓને વાચકો સમક્ષ રજૂ કરેલ છે.
Duet Songs with ‘Two Moods’માં એક જ ગીતમાં બે અલગ મૂડ હોય તેવાં યુગલ ગીતો રજૂ કરાયાં છે. મોટા ભાગે આ પ્રકારના પ્રયોગો ખુશી અને દુઃખના ભાવોને એક સાથે રજૂ કરવા માટે થતા જોવા મળે છે.
સોંગ્સ ઑવ યોરની Best songs of year  શ્રેણીની સફરમાં આપણે ૧૯૪૮નાં જાણીતાં અને ઓછાં જાણીતાં ગીતોની સફર ના પુરૂષ સૉલો ગીતોના પડાવે લીધેલા વિશ્રામને મને સૌથી વધારે ગમેલાં પુરુષ સૉલો ગીતોરૂપે ચર્ચાને એરણે લીધા પછી સોંગ્સ ઑફ યૉર પર પણ ૧૯૪૮નાં વર્ષનાં પુરુષ સૉલો ગીતો વિષે લેખકનાં પોતાનાં તેમજ વાચકોનો મંતવ્યોની સમીક્ષાને Best songs of 1948 songs: Wrap Up 1માં ચર્ચાના સમાપન રૂપે રજૂ કરાઈ છે. ૧૯૪૮ના શ્રેષ્ઠ પુરુષ ગાયક તરીકે મૂકેશની વરણી ગાયે જા ગીત મિલનકે અથવા કભી દિલ દિલસે ટકરાતા તો હોતા એ ગીતો માટે કરાઈ છે. સ્ત્રી સૉલો ગીતોના બીજા પડાવની સફર ચાલુ કરી છે, જેમાં સુરૈયા અને ગીતા રૉયનાં સૉલો ગીતોનો પહેલો હપ્તો સાંભળ્યા બાદ હવે આપણે ગીતા રોયનાં સૉલો ગીતોનો બીજો અને ત્રીજો ભાગ પણ સાંભળ્યો છે..
અને હવે મુલાકાત કરીએ અન્ય પ્રકાશનો પરની નિયમિત કોલમોની :
જન્મભૂમિ પ્રવાસીની રવિવારની 'મધુવન' પૂર્તિમાં શ્રીકાંત ગૌતમની 'રાગરંગ'  કોલમના સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૭ના લેખો:


'ગુજરાત સમાચાર'માં દર શુક્ર્વારે પ્રકાશિત થતી કોલમ 'સિને મેજિક' નું ગુજરાત સમાચારની વેબ સાઈટ પર થોડા સમયસુધી અનિયમિત અપડેટ થયા પછીથી હવે ફરીથી નિયમિત થતી જોવા મળી રહી છે.અજિત પોપટ હાલમાં જી. એસ. કોહલીનાં સંગીત વિષેની શૃંખલા રજૂ કરી રહ્યા છે. સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૭માં રજૂ થયેલ લેખો નીચે લેખનાં શીર્ષક પર ક્લિક કરવાથી વાંચી શકાશે / ડાઉનલોડ કરી શકાશે.....


અને મહિના છેલ્લા શુક્રવારના યુવા પેઢી માટેના તેમના લેખો:

પહેલી નહીં, બીજી ફિલ્મથી ઊંચકાયા તો એવા ઊંચકાયા કે પૂછો ન વાત..
ધૂમનાં ગીતોએ ખરેખર પ્રીતમના નામની ધૂમ મચાવી...


સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૭માં વેબ ગુર્જરી પર 'ફિલ્મ સંગીતની સફર'માં પ્રકાશિત થયેલા લેખો:
એક ગીતનાં અનેક સ્વરૂપ – ૬ – સ્ત્રી સ્વરનાં સૉલો ગીતનું યુગલ કે કોરસ વર્ઝન [૧]
ફિલ્મીગીતો અને શહેર
બંદિશ એક રૂપ અનેક :(૩૫) "વીજળીને ચમકારે મોતીડાં પરોવો રે પાનબાઈ"
ફિલ્મી ગીતો અને ઘર
આજના આપણા આ બ્લૉગોત્સ્વના આ અંકના સમાપનની શરૂઆતમાં મોહમ્મદ રફીએ શકીલા દ્વારા પરદા પર અભિનિત પાત્રો માટેનાં બે બહુ જાણીતાં ગીતો પસંદ કરેલ છે.
જિતની હસીન હો તૂમ ઉતની હી બેવફા હો - મંગુ દાદા (૧૯૭૦)- સી અર્જુન - અખ્તર રોમાની

છેડા જો દિલ કા ફસાના હસા જોર સે ક્યોં જમાના અલ્લા જાને મૌલા જાને - નકલી નવાબ (૧૯૬૨) - બાબુલ - રાજા મહેંદી અલી ખાન 

અને અંતમાં મોહમ્મદ રફી પરનાં એક પુસ્તકની સમીક્ષા: : Sujata Dev’s ‘Mohammed Rafi: Golden Voice of the Silver Screen
હિંદી ફિલ્મોનાં વીન્ટેજ અને સુવર્ણ યુગનાં ગીતોને લગતા લેખોના નવા નવ સ્ત્રોત વિષે આપનાં સૂચનો વડે આપણા આ દરેકને વધારે સમૃધ્ધ બનાવવામાં આપનો સહકાર મળતો રહેશે તેવી આશા સાથે....