Sunday, June 9, 2019

વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : જૂન, ૨૦૧૯

દત્તારામ - હાલ-એ-દિલ હમારા જાને ના.. યે બેવફા જ઼માના

દત્તારામ (લક્ષ્મણ વાડકર (જન્મ ?-?-૧૯૨૯ / અવસાન ૮-૬-૨૦૦૭)નો સંગીત સાથેનો સંબંધ બાલ્યવયથી બંધાયો હતો. ૧૩ વર્ષની વયે તેઓની પંઢરી નાગેશ્વર પાસે તબલા વાદનની તાલીમની શરૂઆત થઈ. '૪૦ના દાયકાના મધ્યા ભાગની આસપાસ તેઓ મુંબઈ આવી વસ્યા. થોડો સમય તેમણે સજ્જાદ હુસૈનના સહાયક તરીકે કામ કર્યું. વિધિના લેખમાં તેમનો સંકર સાથે મેળાપ હશે, એટલે એવી એક મુલાકાત પછી તેઓ શંક્રર સાથે પૃથ્વી થિયેટર્સની સંગીત ટીમમાંકામે લાગ્યા, નાટકોમાં આવતા વિરામ વખતે નેપથ્યમાંથી સંગીત પીરસતી ત્રિપુટીના તેઓ સક્રિય સભ્ય હતા. બીજા બે સભ્ય હતા - સિતાર પર રામ ગાંગુલી અને શહનાઈ પર રામલાલ.

રાજ કપૂરની પહેલી ફિલ્મ 'આગ' ૧૯૪૮માં તેઓ રામ ગાંગુલીના સહાયક હતા. રાજ કપૂરની તે પછીની ફિલ્મ 'બરસાત' (૧૯૪૯)માં તેઓ શંકર જયકિશનના સહાયક બન્યા. શંકર જયકિશન સાથેનો આ સંબંચ ૧૯૭૭ની ફિલ્મ 'ધૂપ છાંવ'સુધી ચાલુ રહ્યો. 'અરસાત' પછીથી ધીમે ધીમે તબલા / ઢોલક વાદનની તેમની આગવી શૈલી 'દત્તુ ઠેકા' તરીકે હિંદી ફિલ્મ જગતમાં મશહૂર થઈ.

૧૯૫૭ની આરકે ફિલ્મ્સની 'અબ દિલ્લી દૂર નહીં' દ્વારા તેમણે સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકે કામ કરવાનું શરૂં કર્યું. ૧૯૭૧ સુધીમં તેમણે ૨૧ જેટલી ફિલ્મોમાં જ સંગીત આપ્યું. જેમનાં ઘણાં ગીતો સફળ રહ્યાં હોય, તેમ છતાં જે સંગીતકારોને 'સફળ સંગીતકારો'ની પ્રથમ હરોળમાં ક્યારે પણ સ્થાન નથી મળ્યું એવી હિદી ફિલ્મ સંગીતની આગવી ક્લબના સભ્ય બની રહેવાનું દત્તારામનાં નસીબમાં પણ લખાયું હશે ! તેમની કારકીર્દીની શરૂઆતમાં રાજ કપૂરની મદદ પણ વિધિના લેખ બદલવામાં કામ ન આવી.

૨૦૧૮થી આપણે દત્તારામની યાદ તાજી કર્તી લેખમાળા શરૂ કરી છે. ૨૦૧૮ના અંકમાં આપણે આપણે દત્તારામે રચેલાં ૧૯૫૭થી ૧૯૫૯નાં વર્ષોનાં કેટલાંક ગીતો સાંભળ્યાં હતાં. આજના અંકમાં આપણે દત્તારામનાં ૧૯૬૦ અને ૧૯૬૧નાં વર્ષોનાં બહુ જાણીતાં અને ઓછાં જાણીતાં ગીતો સાંભળીશું. આ વર્ષોમાં એવાં ગીતો જરૂર છે જે એ સમયે ખાસાં લોકપ્રિય થયં હતાં, પણ ગીતોની એ સફળતા દત્તારામની સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકેની કારકીર્દીને પ્રથમ હરોળના સંગીતકારોની કક્ષામાં સ્થાન અપાવી શકવા જેટલી પ્રબળ ન નીવડી શકી.

કાલા આદમી (૧૯૬૦)

આપણામાંના મોટા ભાગનાંને આ ફિલ્મ વિષે કંઈ જ ખબર નહીં હોય, પણ તેનું આ ગીત - દિલ ઢુંઢતા હૈ સહારે સહારે - લગભગ બધાને યાદ હશે.

આ ફિલ્મનાં બીજાં ગીતો આજે કદાચ યાદ ન હોય તો અહીં સાંભળશો તો જરૂરથી ગમશે.

આંખ મિલાકે વાર કરૂંગી રોકો – ગાયિકા: સુમન કલયણપુર – ગીતકાર: હસરત જયપુરી

'પૂર્ણતઃ' ક્લબ ડાન્સનાં આ ગીતમાં દત્તારામ સુમન કલ્યાણપુરના સ્વરનો બહુ સહજતાપૂર્વક પ્રયોગ કરે છે. ગીત મિનુ મુમતાઝ પર ફિલ્માવાયું છે.

અખીયાં મિલાકે તૂને મુઝકો હી જીત લિયા – ગાયિકા: લતા મંગેશકર – ગીતકાર: હસરત જયપુરી

અહીં સીચ્યુએશન, હિંદી ફિલ્મોનાં ગીતોના એક બહુ પ્રચલિત પ્રકાર, 'પાર્ટી'ની છે. ગીતનું ફિલ્માંકન મુખ્ય અભિનેત્રી શ્યામા પર છે એટલે પાર્શ્વસ્વર લતા મંગેશકરનો છે ! ગીતના પૂર્વાલાપ અને અંતરા વચ્ચેનાં વાદ્યસંગીતની બાંધણીમાં શકર જયકિશનની શૈલીની છાંટ પણ જોવા મળે છે, પરંતુ દત્તુ ઠેક્કાની ધ્યાન ખેંચતી હાજરી ગીતને પૂર્ણ રૂપથી દત્તારામની રચના કરી રહે છે.

શ્રીમાન સત્યવાદી (૧૯૬૦)

દત્તારામ 'પરવરિશ' (૧૯૫૮) પછી ફરી એક વાર રાજ કપૂર અભિનિત ફિલ્મ માટે સંગીત આપી રહ્યા છે.'પરવરિશ'માં તેમણે આંસુ ભરી હૈ જીવનકી રાહેં સિવાયનાં રાજ ક્પૂર દ્વારા પરદા પર ગવાયેલાં ગીતો માટે મન્ના ડેના સ્વરનો પ્રયોગ કર્યો હતો. ગીતો લોકપ્રિય પણ થયાં હતાં. અહીં હવે રાજ કપૂરનાં બધાં ગીતો મુકેશના સ્વરમાં જ રેકોર્ડ કરાયાં છે, જે પૈકી હાલ-એ-દિલ હમારા જાને ના જાને ના યે જમાના અને અય દિલ દેખે હૈ હમને બડે બડે સંગદિલ તો ખાસાં એવાં લોકપ્રિય પણ થયેલાં.

ૠત અલબેલી મસ્ત સમાં, સાથ હસીં હર બાત જવાં – ગાયક: મુકેશ – ગીતકાર: ગુલઝાર દિન્વી

ગીત ફિલ્માવાયું છે હિંદી ફિલ્મોનાં ગીતો એ સમયના એક પ્રચલિત પ્રકાર - 'ટાંગા / વિક્ટોરિયા' ગીત - તરીકે પણ દત્તારામે એ પ્રકારનાં ગીતોમાં રિધમ માટે ઘોડાના ડાબલાના અવાજનો આભાસ થાય તેવી રિધમનો ઉપયોગ કરવાને બદલે પોતાના આગવા દત્તુ ઠેકાનો અભિનવ રીતે પ્રયોગ કર્યો છે.

એક બાત કહું વલ્લાહ યે હુસ્ન સુભાન અલાહ - ગાયકો: મહેન્દ્ર કપૂર, સુમન કલ્યાણપુર, મુકેશ – ગીતકાર: ગુલઝાર દિન્વી

મહેમૂદના પાર્શ્વસ્વર તરીકે દત્તારામે મહેન્દ્ર કપૂરનો બહુ અસરકારકતાપૂર્વક પ્રયોગ કરેલ છે. રૂસણાંમનામણાંના એક વધારે હિંદી ફિલ્મોના ગીતોના પ્રકારને હળવી સીચ્યુએશનમાં પણ દત્તારામ બહુ સાહજિકતાથી ન્યાય આપે છે.

યુટ્યુબ પર એક સ-રસ વિડીયો ક્લિપ - PreSong Dances - જોવા મળે છે જેમાં આ ફિલ્મનાં ગીતોમાં નૃત્ય સંગીતના સ્વરૂપમાં ફિલ્માવાયેલા ટુકડાઓના પૂર્વાલાપ રજૂ કરાયા છે. અહીં દત્તારામની વાદ્યવૃંદ સંયોજન બાબતની સજ્જતા જોવા મળે છે. તેઓએ દરેક ટુકડામાં જૂદાં જૂદાં વાદ્યોને પ્રાધાન્ય આપ્યું છે. 

ડાર્ક સ્ટ્રીટ (૧૯૬૧)

કોઈ પણ સંગીતકાર કે કલાકારને જ્યારે પ્રથમ હરોળની ફિલ્મોમાં કામ ન મળે એટલે પોતાની કારકીર્દીને ટકાવી રાખવા માટે તેને હિંદી ફિલ્મોમાં જેને બી કે સી ગ્રેડની ફિલ્મો કહે છે તેમાં કામ કરવાનું સ્વીકારવું પડતું હોય છે. નસીબ સવળું ચાલે તો હરોળ કુદીને આગળ આવી શકવાની તક મળે, નહીંતર એ બી કે સી ગ્રેડની ફિલ્મોમાં તમારાથી શક્ય એટલું સારૂં કામ કરીને દહાડા વિતાવવા પડે. દત્તારામ પણ હવે આ કળણમાં પગ મૂકવાનું જોખમ ખેડી રહ્યા લાગે છે.

અજબ હૈ યે દુનિયાકે રાઝ, જો ભી મિલે વો મસ્કાબાજ – ગાયિકા: ગીતા દત્ત – ગીતકાર: ગુલશન બાવરા

એક સમય હતો જ્યારે ગીતા દત્તના સ્વરનો સ્પર્શ આ પ્રકારનાં ગીતોમાં નવો જાન રેડી દેતો, પણ હવે કદાચ એ માટે બહુ મોડું થઈ ગયું કહેવાય. ગીતા દત્તને પસંદ કરવા પાછળ બી /સી ગ્રેડની ફિલ્મોનાં બજેટની સંકડામણ, મુખ્ય ધારાનાં ગાયકોનો સમય મેળવવા માટે મોટાં બૅનરની ફિલ્મો સાથેની હરીફાઈ જેવી કડવી વાસ્તવિકતાઓ પણ હોઈ શકે છે. 


ઈતને બડે જહાંમેં અપના ભી કોઈ હોતા – ગાયિકા: સુમન કલ્યાણપુર

એક આનંદનું અને બીજું કરૂણ ભાવનું હોય એવાં સ્ત્રી-સ્વરનાં જોડીયાં ગીતોના પ્રકારનાં આ ગીતને દત્તારામ બધી જ દૃષ્ટિએ સફળતાથી ન્યાય આપે છે. આ બન્ને ગીતો સુમન કલ્યાણપુરનાં શ્રેષ્ઠ ગીતોની યાદીમાં પણ સ્થાન મેળવી શક્યાં છે.

Version 1 

Version 2
 
ફર્સ્ટ લવ (૧૯૬૧)

દત્તારામ દ્વારા સંગીતબધ્ધ થયેલી એક વધુ ફિલ્મ, જે ખુદ ભલે આજે ગુમનામીની ગર્તામાં ભુલાઈ ગઈ છે, પણ તેનાં ગીતોની યાદ વીસરાઈ નથી.

મુઝે મિલ ગયી હૈ મોહબ્બતકી મંઝિલ, કોઈ પૂછ લે યે મેરે હમસફર સે – ગાયક: મુકેશ – ગીતકાર: ગુલશન બાવરા

દત્તારામ ફરી એક વાર મુકેશના સ્વરમાં એક સફળ ગીતની રચના કરે છે.

માનો યા ના માનો, મેરી ઝીંદગીકી બહાર હો – ગાયકો: મુકેશ, સુમન કલ્યાણપુર – ગીતકાર: ગુલશન બાવરા

ગીતની ધુન મુકેશનાં યુગલ ગીતોની એક નિશ્ચિત ફોર્મ્યુલા પર બનાવીને દત્તારામે નવો પ્રયોગ કરવાનું જોખમ ખેડવાનું ટાળ્યું છે. 


આ ફિલ્મમાં મુકેશનાં ઉપર યાદ કરેલ સૉલો જેટલું જ મહત્ત્વનું સ્થાન સુમન કલ્યાણપુરનાં સૉલો - બીતે હુએ દિન કુછ ઐસે હી થે, યાદ આતે હી દિલ મચલ જાએ (ગીતકાર: ગુલશન બાવરા)-નું પણ છે. દત્તારામે સુમન કલ્યાણપુરના સ્વરમાં કરૂણ ભાવને બહુ અસરકારક રીતે ઘૂંટ્યો છે. આ ગીતને પણ સુમન કલ્યાણપુરનાં શ્રેષ્ઠ ગીતોની, વિવેચકો તેમ જ સામાન્ય શ્રોતાઓ એમ બન્ને પ્રકારના દૃષ્ટિકોણથી, અગ્રીમ હરોળમાં સ્થાન મળતું રહ્યું છે.

ઝિંદગી ઔર ખ્વાબ (૧૯૬૧)

સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકે પોતાનાં અસ્તિત્વને ટકાવી રાખવાનાં સ્પર્ધાત્મક દબાણ હેઠળ દત્તારામને હવે જેને હિંદી ફિલ્મ જગતમાં બી/સી ગ્રેડની, ઓછાં જાણીતાં નિર્માણ ગૃહો દ્વારા પ્રમાણમાં નવાં કહી શકાય તેવાં મુખ્ય કલાકારોને લઈને બનાવાતી ફિલ્મોમાં કામ કરવાની ફરજ પડવાનું જણાવા લાગ્યું છે, જોકે આ કારણે તેમને જૂદી જૂદી શૈલીના ગીતકારો સાથે કામ કરવાની તક પણ સાપડી.

ફૂલ બગીયામેં ભવરેં આયેં, અકેલી ચમેલી ઘબરાયે – ગાયિકા: મુબારક બેગમ – ગીતકાર: પ્રદીપજી

મુજરાના ગીતના પ્રકારમાં દત્તારામ મુબારક બેગમના સ્વરની ખૂબીઓને પણ સહજતાથી વણી લીધી છે.

કિધર મૈં જાઉં સમજ઼ ના પાઉં,...કભી કિસીકી ખુશિયાં કોઈ લૂટે ના – ગાયક: મુકેશ – ગીતકાર: પ્રદીપજી

ફરી એક વાર દત્તારામે કરૂણ ભાવનાં પુરુષ ગીતમાટે મુકેશનો બહુ જ સફળ પ્રયોગ કર્યો છે. ગીતના પ્રકારની દૃષ્ટિએ આ ગીત 'પિયાનો'ગીતના પ્રકારનું છે, એટલે દત્તારામે વાદ્યવૃદમાં પિયાનોને મુખ્ય વાદ્ય તરીકે સ્થાન આપ્યું છે..

ન જાને કહાં તુમ હો ન જાને કહાં હમ હૈ – ગાયકો: મન્ના ડે, સુમન કલ્યાણપુર – ગીતકાર: પ્રદીપજી

ખુલ્લાંમાં ગવાતા રોમેન્ટીક ગીતોની સીચ્યુએશન માટે દત્તારામની પસંદ મન્ના ડે તરફ ઢળતી રહી છે. 

આડવાત :
મન્ના ડે અને સુમન કલ્યાણપુરના સ્વરોમાં ગવાયેલું આ ગીત પર્દા પર, અનુક્રમે, રાજેન્દ્ર કુમાર અને મીના કુમારી પર પરદા પર ફિલ્માવાયું છે. એ સમયે મીના કુમારી તો સ્ટાર તરીકે સ્થાપિત થઈ ચૂક્યાં હતાં. સુમન કલ્યાણપુર અને મન્ના ડેની પોતપોતાની આગવી ક્ષમતા છતાં પાર્શ્વગાયનનાં એ વખતનાં સ્પર્ધાત્મક રાજકારણના પ્રવાહોને કારણે તેઓ પ્રથમ પસંદનાં ગાયકો ન બની શક્યાં, જ્યારે આ બધામાં કદાચ સૌથી વધારે મર્યાદિત ક્ષમતા ધરાવતા રાજેન્દ્ર કુમારને નસીબની એવી મદદ મળી કે તે ફિલ્મ જગતના ઈતિહાસમાં 'જ્યુબિલી-કુમાર' તરીકેના સ્થાનના હકદાર બન્યા.
કટીલે કટીલે નશીલે નશીલે કૈસે જ઼ોંકે આયે, હવાકે જ઼ોકે આયે – ગાયિકા: સુમન કલ્યાણપુર અને સાથીઓ – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર

ગીતની બાંધણી સલીલ ચૌધરીની અને વાદ્ય સજ્જા શંકર જયકિશનની શૈલીની નજીક જણાય તેવાં આ ગીતની લય એકદમ દ્રુત હોવા છતાં ગીતનાં સ્વાભાવિક માધુર્યને જરા પણ આંચ નથી આવી. 

આપણા દરેક અંકને, તે અંકના વિષય સંબંધિત મોહમ્મદ રફીનાં ગીતથી સમાપ્ત કરવાની આપણી પરંપરા અનુસાર આજે આપણે દત્તારામનાં સંગીત નિદર્શનવાળી જે ફિલ્મોનાં ગીત સાંભળ્યાં તે દરેક ફિલ્મમાંનું મોહમ્મદ રફીનું એકેક ગીત સાંભળીશું. ખાસ નોંધનીય બાબત એ છે આ દરેક ગીત દત્તારામની સંગીત નિપુણતાનાં વૈવિધ્યનો (બોલતો) પુરાવો છે.

બીમા લાઈફ બીમા પોલિસી ! બાબુ ઇન્સ્યોરન્સ કરા લો, મિસ્ટર ઇન્સ્યોરન્સ કરા લો - કાલા આદમી (૧૯૬૦) – ગીતકાર: હસરત જયપુરી

હિંદી ફિલ્મોમાં જ્હોની વૉકરનાં ગીતોની આગવી ઓળખ રહી છે. 

રંગ રંગીલી બોતલ કા દેખો જાદૂ - શ્રીમાન સત્યવાદી (૧૯૬૦) – ગીતકાર: ગુલઝાર દિન્વી

મહેમૂદ પર ફિલ્માવાયેલાં ગીતોનો પણ એક આગવો પ્રકાર છે, જોકે ગીતનું પાર્શ્વગાયન મોહમ્મદ રફીએ કરેલ છે.

મુઝે જગ દી બના દે મલિકા - ડાર્ક સ્ટ્રીટ (૧૯૬૧) - સુમન કલ્યાણપુર સાથે

દત્તુ ઠેકાના આગવા પ્રયોગથી સજ્જા ભાંગડા નૃત્ય શૈલીનું ગીત. 

ઓ દેખો આયી બહારેં લાયી, વો દેખો આયી મેરી સેનૉરિટા - ફર્સ્ટ લવ (૧૯૬૧) - સુમન કલ્યાણપુર સાથે – ગીતકાર: ગુલશન બાવરા

'૬૦ના દાયકાં બહુ પ્રચલિત એવું 'પિકનિક' ગીત.

મેરા બંદર ચલા હૈ સસુરાલ, દેખો ઝરા લટકા, હોય બેટાજી કે લાલ લાલ ગાલ - ઝિંદગી ઔર ખ્વાબ (૧૯૬૧) - કમલ બારોટ સાથે – ગીતકાર: પ્રદીપજી

શેરીમાં ગવાતાં ગીતનો પણ હિંદી ફિલ્મોનો એક મહત્ત્વનો પ્રકાર છે. દત્તારામે સ્ત્રી સ્વરમાં કમલ બારોટના સ્વરનો બખૂબી પ્રયોગ કર્યો છે. કમલ બારોટ પણ એક ઓછાં નસીબવાળાં કલાકાર હતાં. તેમના ભાગે આ પ્રકારનાં યુગલ ગાનો ગાવાનું જ નસીબે લખી આપ્યુ!

દત્તારામનાં સંગીત નિદર્શનની આપણી સફર હજૂ આગળ પણ ચાલુ રહેશે.
આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.
નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.










































































Thursday, June 6, 2019

ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૬નાં ગીતો - પુરુષ સૉલો ગીતો – વિન્ટેજ એરા સાથે વધારે સંકળાયેલા પુરુષ ગાયકોનાં સૉલો ગીતો (૩)

આજનો આ અંક માત્ર કે એલ સાયગલનાં ગીતોને જ આવરી લે છે.
કે એલ સાયગલનાં સૉલો ગીતો
૧૯૪૬નાં વર્ષમાં કે એલ સાયગલની બે ફિલ્મો જ જોવા મળે છે. એનો અર્થ આપણે એમ કરી શકીએ કે વિન્ટેજ એરાના સૂર્ય - સાયગલ-ના અસ્તની આપણે અંતિમ ક્ષણો જોઈ રહ્યાં છીએ. સમયની આ ક્ષણોમાં કે એલ સાયગલના સ્વરની કેસરી ઝાંયનો પ્રકાશ ક્ષિતિજને એટલો અજવળી રહ્યો છે કે સુવર્ણ યુગના મોહમ્મદ રફી, મુકેશ કે મન્ના ડેના જેવા સિતારાઓનો ઉદય હજૂ ઝાંખો પડી રહ્યો છે.
આ દેખીતી બાબત ઉપરાંત વધારે મહત્ત્વની વાત એ છે કે ૧૯૪૬નાં વર્ષમાં સુવર્ણ યુગને લાવવામાં મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી રહેલા નૌશાદ અલીનાં સ્વરબધ્ધ કરેલાં, અને આજે પણ એટલાં જ જાણીતાં, કે એલ સાયગલનં ગીતોની સાથે સાથે તેમનાં ઓછાં જાણીતાં, પણ તે સિવાય જરા પણ ઓછાં ન ઉતરે તેવાં, ગીતોને તાજાં કરવાની આપણને તક મળે છે.
લોકપ્રિય થયેલાં ગીતો
કે એલ સાયગલનાં આ ગીતો આજે પણ એટલં જ જાણીતાં છે અને પસંદ પણ થાય છે જેટલાં તે તે સમયે હતાં.
ગ઼મ દિયે મુસ્તકીલ કિતના નાજ઼ુક હૈ દિલ યે ન જાના - શાહજહાન – સંગીતકાર: નૌશાદ અલી – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી


જબ દિલ હી ટૂટ ગયા હમ જી કે ક્યા કરેંગે - શાહજહાન – સંગીતકાર: નૌશાદ અલી – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી


અય દિલ-એ-બેક઼રાર જ઼ૂમ … - શાહજહાન – સંગીતકાર: નૌશાદ અલી – ગીતકાર: ખુમાર બારાબંક્વી


ચાહ બરબાદ કરેગી હમેં માલૂમ ન થા - શાહજહાન – સંગીતકાર: નૌશાદ અલી – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી


બહુ જાણીતાં ન થયેલાં ગીતો
આ પહેલાંનાં કે એલ સાયગલનાં ગીતોની સરખામણીમાં આ ગીતો બહુ જ ઓછાં સાંભળેલાં, કે કદાચ પહેલી જ વાર સાંભળવા મળતાં, ગીતોની કક્ષાનાં કહી શકાય. કદાચ એ કારણે જ, સાયગલનાં ગીતોને સંભળતી વખતે થતા અવર્ણનીય અનુભવથી કંઈક અલગ, કંઈક વધારે અનુભૂતિ આ ગીતોને સાંભળતાં થાય છે.
અલ્લા હૂ….. ખય્યામ હૈ અલ્લાહ વાલા મતવાલા  - ઉમર ખય્યામ - સંગીતકાર લાલ મોહમ્મદ ગીતકાર ડૉ. સફદર 'આહ'


હરે ભરે બાગકે ફૂલોં પે રિઝા ખય્યામ - ઉમર ખય્યામ – સંગીતકાર: લાલ મોહમ્મદ ગીતકાર: ડૉ. સફદર 'આહ'



ઈન્સાન ! ક્યોં રોતા હૈ ઈન્સાન - ઉમર ખય્યામ – સંગીતકાર: લાલ મોહમ્મદ ગીતકાર: ડૉ. સફદર 'આહ'


મોરે સપનોંકી રાની રૂહી રૂહી - શાહજહાન – સંગીતકાર: નૌશાદ અલી – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

કર લિજિયે ચલ કર મેરી ઝન્નત કે નઝારે - શાહજહાન – સંગીતકાર: નૌશાદ અલી – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

હવે પછીના અંકમા ૧૯૪૬નાં મને સૌથી વધારે ગમેલાં પુરુષ સૉલો ગીતો ચર્ચાની એરણે સાંભળીશું.

Friday, May 31, 2019

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વનો બ્લૉગોત્સવ - ૫_૨૦૧૯


હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વ -  _૨૦૧૯ બ્લૉગોત્સવ સંસ્કરણમાં આપનું સ્વાગત છે.
આ મહિને આપણી પાસે મન્ના ડેની જન્મશતાબ્દી અને સમાંતર સિનેમાની રજત જયંતિ સંબંધિત એકથી વધારે પોસ્ટ્સ છે.
મન્ના ડેની જન્મશતાબ્દી
Unknown facets of singer extraordinaire Manna Dey - Debolina Sen - મહાન ગાયકની જન્મશતાબ્દિ સબબ કેટલાક મુખ્ય ધારાના સંગીતકારોએ વિશાળ હૃદય અને અદ્‍ભુત અવાજના ધણી એવા મન્ના ડે સાથેનાં તેમના દિલના તારનાં જોડણોની વાત કરી  છે.
  • On Manna Dey's 100th Birth Anniversary, Here are 5 Iconic Tracks by the Singer - એ ભાઈ જ઼રા દેખ કે ચલો થી લઈને એક ચતુર નાર જેવાં અનેક ભાવ અને પ્રકારનાં, ૧૬
    જેટલી ભાષાઓમાં ૪૦૦૦ જેટલાં ગીતોમાં મન્ના ડેની સર્વતોમુખી પ્રતિભા ઉભરી આવે છે.
  • On Manna Dey’s 100th Birth Anniversary, a Look Back at His Journey - ANIRUDHA BHATTACHARJEE અને BALAJI VITTAL - સત્યજીત રેએ એક વાર કહ્યું હતું કે મોટા ભાગનાં શ્રોતાઓને તેમની પસંદના છ ગાયકો સિવાયનાં ગાયકને સાંભળીને આંચકો લાગશે. તેમણે જે ''નો આંકડો કહ્યો છે તે કદાચ તેમનો અનુભવસિધ્ધ અંદાજ હશે, પણ ગાયક તરીકેની મન્નાડેની કારકીર્દીને સિધ્ધાંત તથાતથ બંધ બેસે છે. ફિલ્મના મુખ્ય પુરુષ પાત્ર માટે ગાયકની પસંદગી કરવાની આવી હોય ત્યારે મન્ના ડે, ખા ગાયકની આગવી ભૂમિકા હેઠળ, હંમેશાં, સાતમા ગાયક જ ગણાતા રહ્યા.
  • Manna Dey Diary - મન્ના ડેની જન્મ શતાબ્દીના વસરે રંજન દાસ ગુપ્તા તેમને એક રોજનીશીના સ્વરૂપે અંજલિ આપે છે.
  • Ten of my favourite Manna Dey duets માં મન્ના ડેના અલગ અલગ ગાયકો સાથેનાં યુગલ ગીતોનો ગુલદસ્તો રજૂ કરવામાં આવ્યો છે.
  • Manna Dey – Balraj Sahni – Giants In Their Fieldએ બન્ને મહાન કલાકારોનાં સહકાર્યની કહાની કૌન કહે ઈસ ઔર તૂ ફિર આયે ના આયે ના ભાવવાળી દાસ્તાન છે.

હિંદી સમાંતર સિનેમાનાં ૫૦ વર્ષ
  • Fifty years of Hindi alternative cinema - Uday BhatiaJai Arjun Singh૧૯૬૯માં, ત્રણ ફિલ્મોએ સમાંતર હિંદી સિનેમાના યુગ શરૂ થવાનાં એંધાણ આપ્યાં. એ ઘટનાને આજે ૫૦ વર્ષ થયાં. તેની યાદ માં આ લેખમાં, દરેક વર્ષની એકના હિસાબે, ૫૦ ફિલ્મોનો ટુંક પરિચય રજૂ કરાયો છે. આ ફિલ્મોની ખાસીયત એ છે કે ખુબ જ પ્રભાવકારી હોવા છતાં, તે ક્યાં તો અજાણતાની ગર્તામાં ધકેલાઈ ગઈ કે પછી તેને પ્રયોગાત્મક, સમાંતર કે મધ્ય પ્રવાહની ફિલ્મ તરીકે  મળવી જોઇએ તેવી સરાહના ન મળી.
  • The sounds of Parallel Cinema - Salil Tripathi'૭૦ના દાયકાની સમાંતર હિંદી ફિલ્મોમાં સંગીત અને સાઉન્ડ ડીઝાઈને મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી. ફિલ્મના દિગ્દર્શકોએ વિજય રાઘવ રાવ, વનરાજ ભાટિયા કે રજત ધોળકિયા જેવા સંગીતકારોને રમતિયાળ, અભિનવ સંગીત સર્જન માટે યાદ કર્યા. જેમકે, આલ્બર્ટ પિન્ટોકો ગુસ્સા ક્યોં આતા હૈ (૧૯૮૦)નાં ગીત પાંચ લાખ કી ગાડી માં નસીરૂદ્દીન શાહ અને તેનો સાથી મિકેનીક મોંઘીદાટ ગાડીને સાથે જે કંઈ રમત કરે છે તેને દિગ્દર્શક સઈદ મિર્ઝાએ એક દીર્ઘ લોંગ શૉટમાં ફિલ્માવ્યું છે. આલ્ફ્રેડ હિચકોક ની ફિલ્મ 'રોપ' (૧૯૪૮)માં પણ આવો જ પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો હતો.
  • The varied aesthetics of the Indian New Wave - Omar Ahmed - સમાંતર સિનેમાના દિગ્દર્શકોએ કોઈ એક શૈલી નહોતી અપનાવી. એ લોકો એ નવ્ય-વાસ્તવવાદ (નીઓરિઆલિઝમ)થી લઈને અભિનવ પ્રયોગ પ્રવર્તન (ઑવાં-ગાર્ડ) શૈલીઓ વડે પોતાનાં કથા વસ્તુઓને રજૂ કર્યાં છે.
  • The sari’s alternative screen test

શબાના આઝમી અને સ્મિતા પાટીલ -જૂદી જૂદી સાડી પહેરવાની શૈલીમાંશ્યામ બેનેગલ સાથેકેન્સ૧૯૭૬ (સૌજન્ય - શબાના આઝમીનો ૨૦૧૭નો એક ટ્વિટ સંદેશ)
શમશાદ બેગમને અંજલિ આપતો એક લેખ - Shamshad sings with Mangeshkar sisters - આપણા એપ્રિલ, ૨૦૧૯ના અંકમાં નહોતો સમાવાઈ શકાયો.  અહીં  લેખકે શમ્શાદ બેગમનાં મંગેશકર બહેનો સાથેનાં યુગલ કે ત્રિપુટી ગીતોને યાદ કર્યાં છે. ઉદા. ખુશીયાં મનાયે ન ક્યું હમ, કિસ્મત હમારે સાથ હૈ, જલનેવાલે જલા કરેં - ખડકી (૧૯૪૮) - લતા મંગેશકર અને મોહનતારા તળપડે સાથે - સંગીતકાર સી રામચંદ્ર - ગીતકાર પી એલ સંતોષી


Ten of my favourite Kaifi Azmi songs માં કૈફી આઝમીનાં કેટલાંક ચુંટેલાં ગીતોને યાદ કરેલ છે.
The Unrivaled Poet Kaifi Azmi-  Part I માં કૈફી આઝમીનાં ખય્યામ, હેમંત કુમાર અને મદન મોહને સંગીતબદ્ધ કરેલાં ગીતો અને Part II માં અન્ય સંગીતકારો સ્વરબદ્ધ કરેલાં ગીતોને યાદ કર્યાં છે. આપણે એ ગીતો પૈકી બે એક ગીતોને અહીં માણીશું -
સારા મોરા કજ઼રા છુડાયા તૂને - દો દિલ (૧૯૬૫) - મોહમ્મદ રફી અને આરતી મુખર્જી – સંગીતકાર: હેમંત કુમાર

બૈઠે હૈં રહગુજ઼ર પર દિલ કા દિયા બુઝાકે - ૪૦ દિન(૧૯૫૯) - આશા ભોસલે – સંગીતકાર: બાબુલ


Nazir Hoosein ensured that at Mumbai’s Liberty Cinema, the show never stopped -  મુંબઈનાં લિબર્ટી સિનેમાના હિંમતવાન માલિક નઝીર હુસૈનને અંજલિ આપતો લેખ.
અંદાઝ (૧૯૪૯)નાં પ્રિમિયર વખતે લિબર્ટી સિનેમા (તસ્વીર સૌજન્યNazir Hoosein and Karl Bhote -
Romancing the Reel: Vijay Bhatt - હિંદી ફિલ્મ નિર્માણ ગૃહ 'પ્રકાશ પિક્ચર્સ' અને મુંબઈમાં આવેલ 'પ્રકાશ સ્ટુડિયો'ના માલિક તરીકે વિજય ભટ્ટનું નામ બહુ અજાણ્યું ન કહેવાય, પણ તેમણે હિંદી ફિલ્મોની કેટલીય જાણીતી હસ્તીઓને 'જાણીતી' કરવામાં સિંહફાળો આપ્યો છે તે બહુ ઓછાં લોકોને ખબર હશે. એસએમએમ ઔસજા આવા અનોખા વ્યક્તિની જન્મતિથિના ઉપલક્ષમાં તેમની જીંદગીની અને કામની દાસ્તાન રજૂ કરે છે.  લેખમાં ઓસીઆનામાના સૌજન્યથી અપ્રાપ્ય ચિત્રોને પણ આવરી લેવાયાં છે.
વિક્રમાદિત્ય'(૧૯૪૫)માં પૃથ્વીરાજ કપૂર
Golden Era of Bollywood પર શૈલેન્દ્ર શર્માએ આટલી પૉસ્ટ્સ મૂકી છે :

Remembering Kedar Sharma કેદાર શર્માની વીસમી પૂણ્ય તિથિ પર તેમને શ્રધ્ધાંજલિ છે.
“Shamma Pe Aake O Parwane Jal Jal” – Heera Sawant  - હીરા સાવંત એક બહુ જ નિપુણ નૃત્યાંગના જ નહીં, પણ સિધ્ધહસ્ત અભિનેત્રી પણ હતી. '૪૦ના દાયકામાં તેમણે હિંદી ફિલ્મોનાં ક્ષેત્રમાં પદાર્પણ કર્યું. તેમણે કામ કર્યું છે તેવી ૧૨૦ જેટલી ફિલ્મોમં તેમણે પોતાની આગવી છાપ પણ અંકિત કરી. થોડી ફિલ્મો તેમણે નિર્માણ પણ કરી હતી.

મે, ૨૦૧૯ના વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો અંકમાં મન્ના ડેનાં ૧૯૪૭થી ૧૯૫૦ સુધીનાં કેટલાંક ગીતોને યાદ કર્યાં છે. આ શ્રેણીમાં આપણે આ પહેલાં. ૨૦૧૮ના અંકમાં આપણે મન્ના ડેનાં ૧૯૪૩થી ૧૯૪૬નાં વર્ષનાં ગીતો સાંભળ્યાં હતાં
હવે અન્ય વિષય પરના લેખ  /પોસ્ટ્સની મુલાકાત લઈએ
Chorus Songs in the Hindi Films of Yore - ત્રણ ભાગમાં પ્રકાશિત થનાર લેખના first partમાં મહેમાન લેખિકા શાલન લાલે '૩૦ના દાયકાની ફિલ્મોનાં સમૂહ ગીતોના ઈતિહાસની ઉદાહરણો સહિત ચર્ચા કરી છે, Second partમાં '૪૦ના દાયકાનાં સમૂહ ગીતોની ચર્ચા કરવાની સાથે એ સમયના ગીતબાંધણીના  પ્રવાહો અને સંગીતની શૈલીનો પણ આપણને પરિચય મળે છે.
Romancing The Letters – Khat, Chitthi and Sandesh Songs - જૂદા જૂદા ભાવના સંદેશની આપલે કરવા માટેનાં ખૂબ લગણીસભર, રોમેન્ટીક માધ્યમ તરીકે પત્રસાથે વણાયેલં ગીતોનો એક આગવો પ્રકાર રહ્યો છે.
Doris Day sang ‘Que Sera Sera’ – and so did Telugu star Bhanumathi -  Sriram V - ભારતીય ફિલ્મ નિર્માતાઓએ આલ્ફ્રેડ હિચકોકની ફિલ્મ  The Man Who Knew Too Much’ (1956)નાં ડોરિસ ડે એ ગાયેલ ગીતને બહુ આબાદ રીતે આપણી ફિલ્મોમાં વણી લીધું છે 
ડોરીસ ડેનું મૂળ ગીત


ચીન્ના પેન્નના પોતીલે - અરવલ્લી (૧૯૫૭)


તેલુગુ ફિલ્મ તોડુ નીડા (૧૯૬૫)માં


On 'Main Shayar toh Nahin: The Book of Hindi Film Lyricists' - રવિ શંકરે ૧૯૩૦થી લઈને અત્યાર સુધીનાં ફિલ્મનાં ગીતોનો શબ્દો અને ગીતકારોની રજૂઆત કરી છે. 'મૈં શાયર તો નહીં' ને લેખનીની ગુણવત્તા માટે નહીં કે સ્પષ્ટ, પદ્ધતિસરના દૃષ્ટિકોણ માટે નહીં પણ વિષયની સીધી સાદી સમજણ મેળવવા માટે વાંચવું જોઈએ.
સોંગ્સ ઓફ યોરની Best songs of 1946: And the winners are? ના. અનુસંધાને ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૬નાં ગીતો લેખમાળાની શરૂઆત ૧૯૪૬નાં પુરુષ સૉલો ગીતોથી કરી છે. અત્યાર સુધી મોહમ્મદ રફી, મૂકેશ મન્ના ડે, જી એમ દુર્રાની, અશોક કુમાર, સુરેન્દ્ર અને વિન્ટેજ એરાના અન્યપુરુષ ગાયકોનાં સૉલો ગીતોને આવરી લેવાઈ શક્યાં છે..
અને હવે મુલાકાત કરીએ અન્ય પ્રકાશનો પરની નિયમિત કોલમોની :
જન્મભૂમિ પ્રવાસીની રવિવારની 'મધુવન' પૂર્તિમાં શ્રીકાંત ગૌતમની 'રાગરંગ'  કોલમના મે ૨૦૧૯ના લેખો:
સોનલ પરીખ 'જન્મભૂમિ'ની 'મલ્ટિપ્લેક્ષ' પૂર્તિમાં કોઈ એક ગીતને લઈને 'છૂ કર મેરે મન કો' કોલમ કોલમના મે ૨૦૧૯ના લેખો.:
 

  
   
'ગુજરાત સમાચાર'માં દર શુક્રવારે પ્રકાશિત થતી કોલમ 'સિને મેજિક'માં અજિત પોપટ મે,  ૨૦૧૯માં હિણ્દી ફિલ્મ જગતની સંગીતકાર જોડી શંકર જયકિશન પરની શ્રેણી હવે આગળ ધપી રહી છે
ઘર આયા...ના રેકોર્ડિંગમાં હાજર રહેલા સૌ માટે એ યાદગાર પ્રસંગ બની રહ્યો
જયકિસન વિશે આટલી બધી સચોટ માહિતી એે પહેલાં કોઇ કહેતાં કોઇ પાસે નહોતી
રાજ કપૂર અવ્વલ દરજ્જાનો વ્યાપારી હતો
સાયગલની સ્મૃતિને જીવંત રાખવાનો સંનિષ્ઠ પ્રયાસ
મે, ૨૦૧૯માં વેબ ગુર્જરી પર 'ફિલ્મ સંગીતની સફર'માં પ્રકાશિત થયેલા લેખો:
हमसफ़रને લગતાં ફિલ્મીગીતો
બંદિશ એક રૂપ અનેક :: (૫૫) : : “હમરી અટરિયા પે આઓ સવારિયાં”
સંખ્યાને સાંકળતા ફિલ્મી ગીતો (૩)
પ્રથમ હરોળના અભિનેતાઓ માટેનાં મન્નાડેનાં ગીતો [૧]
વેબ ગુર્જરીપર હિંદી ફિલ્મોનાં ટાઈટલ સંગીત પરટાઈટલ મ્યુઝીકસૂરાવલિસિનેમા અને સંભારણાંના થીમ પરની શ્રેણીમાં  મે૨૦૧૯માં  ૯ : અનપઢ (૧૯૬૨)  અને  ૧૦ : બદલા (૧૯૭૪) વાત કરવામાં આવી છે.
શ્રી ભગવાન થાવરાણીની પણ 'હુસ્ન પહાડીકા' શીર્ષક હેઠળ પહાડી રાગ પરનાં ગીતોનો આસ્વાદ કરાવતી શ્રેણી વેબ ગુર્જરી પર શરૂ થઈ છે. મે, ૨૦૧૯માં તેના બે મણકા ૫ – લગ જા ગલે સે ફિર યે હસીં રાત હો ન હો…  અને ૬ – તુમ ન જાને કિસ જહાંમેં ખો ગયે /\ આજ કી રાત પિયા દિલ ના તોડો પ્રકાશિત થયા છે.
આપણા આ બ્લૉગોત્સવના દરેક અંકના અંતમાં આપણે આજના અંકમાં ઉલ્લેખાયેલ કોઈ પણ પોસ્ટ સાથે સંકળાયેલ હોય એવાં મોહમ્મદ રફીનાં ગીત યાદ કરતાં હોઈએ છીએ. આજના અંકમાં કેટલાંક ગીતો પસંદ કરેલ છે.
તેરા હુસ્ન રહે મેરા ઈસ્ક઼ રહે - દો દિલ (૧૯૬૫) - સંગીતકાર: હેમંત કુમાર - ગીતકાર: કૈફી આઝંમી


અર્રે હસનેવાલેજ઼રા યે ભી સોચો - પરવાના (૧૯૭૧) - સંગીતકાર: મદન મોહન ગીતકાર: કૈફી  આઝમી


ચલતે હી જાના હો.. ચલતે હી જાના જહાં તક યે રાહ ચલે - ઉસને કહાથા (૧૯૬૧) - મન્ના ડે સાથે - સંગીતકાર: સલીલ ચૌધરી - ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર


હિંદી ફિલ્મનાં ગીતોની વધારે વૈવિધ્યપૂર્ણ માહિતી આપણા આ બ્લૉગોત્સ્વમાં રજૂ કરતાં રહેવા માટે નવા માહિતી સ્રોતો સૂચવતાં તમારાં સૂચનો જરૂરથી આવકાર્ય છે….