ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૪ નાં ગીતો - પ્રવેશક

 દરેક વર્ષનાં શ્રેષ્ઠ ગીતોને યાદ કરવાની સફર પાછળ હટતાં હટતાં, ૧૯૫૫નાં વર્ષથી શરૂ થયેલ સફર,  ૧૯૫૩, ૧૯૫૧ ૧૯૫૦, ૧૯૪૯, ૧૯૪૮, ૧૯૪૭,  અને ૧૯૪૬ જેવાં વર્ષોના પડાવો પરથી પસાર  થઈને છેલ્લે અંતિમ ગંતવ્ય ધારેલ વર્ષ ૧૯૪૫ પર પહોંચી ગઈ હતી. દરેક સફરમાં જેમ થતું હોય છે કે મંઝિલ પર પહોંચતાંની સાથે જ આગળની સફરની દિશા ખુલતી હિય છે તેમા આ સફર પણ હવે Best songs of 1944: And the winners are? નાં માધ્યમથી ૧૯૪૪નાં વર્ષથી પાછળનાં વર્ષો તરફ આગળ વધે છે.

૧૯૪૪ નાં જાણ્યાંઅજાણ્યાં ગીતોને આપણી ચર્ચાને એરણે લેતાં પહેલાં આપણે સોંગ્સ ઑફ યૉરના પ્રવેશક લેખની ધ્યાનાકર્ષક વિગતો સાથે જાણકારી મેળવી લઈએ. : –

૧૯૪૪ નાં વર્ષનાં સંગીતનાં સીમાચિહ્નો (Musical landmarks) –

રતન નૌશાદના તાજનું રતન જ છે.

કે એલ સાયગલનો જાદુ ‘ભંવરા’ (સંગીત: ખેમચંદ પ્રકાશ) અને ‘માય સિસ્ટર’ (સંગીતકાર: પંકજ મલ્લિક) માં સાંભળવા મળે છે.

નૂર જહાંએ ‘લાલ હવેલી’ (સંગીતકાર:  મીર સાહબ) અને ‘દોસ્ત’ (સંગીતકાર: સજ્જાદ હુસ્સૈન)નાં ગીતોથી ધૂમ મચાવી દીધેલ..

આ ઉપરાંતનાં પોતાનો જાદૂ બરકરાર રાખી રહેલાં અન્ય ગીતો (Other important musical compositions) પણ છે, જેમ કે  -

આ ઉપરાંત ૧૯૪૪નાં વર્ષમાં મન કી જીત (સંગીતકાર: એસ કે પાલ), પહલે આપ (સંગીતકાર: નૌશાદ), ચાંદ (સંગીતકાર: હુસ્નલાલ ભગતરામ) અને જ્વાર ભાટા (સંગીતકાર: અનિલ બિશ્વાસ)નાં ગીતો પણ બહુ જ લોકપ્રિય રહ્યાં હતાં

પદાર્પણ, કેટલીક ઘટનાઓ અને નાની બાબતો (Debut, Fact file and Trivia)

મૂકેશ ઉસ પાર

દિલીપ કુમાર - જ્વાર ભાટા

શ્યામ અને સિતારા કાનપુરી - મનકી જીત

સુશીલા રાની પટેલ - દ્રૌપદી

હુસનલાલ ભગતરામ - ચાંદ

પ્રખ્યાત તબલાવાદક અલ્લા રખાએ  'ઘરકી શોભા'માં સંગીત પણ આપ્યું અને કેટલાંક ગીતો પણ ગાયાં. આપણને એ તો સુવિદીત જ છે કે તેમણે ઘણી ફિલ્મોમાં એ આર ક઼ુરેશીનાં નામથી પણ સંગીત આપ્યું હતું. પછીનાં વર્ષોમાં એક અમહત્ત્વન સંગીતકાર તરીકે ઉભરનાર સ્નેહલ ભાટકર આ વર્ષે અનિલ બિશ્વાસનાં સંગીતમાં ફિલ્મ 'લેડી ડૉક્ટર'માં ગીત ગાય છે. અનિલ બિશ્વાસે પણ 'જ્વાર ભાટા'માં તેમણે જ સંગીતબધ્ધ કરેલ હોળી ગીત ગાયું (નોંધ: અનિલ બિશ્વાસે હિંદી ફિલ્મોમાં ગાયેલાં ગીતો આપણે અનિલ બિશ્વાસ - આલા સંગીતકાર તો ખરા જ, અચ્છા ગાયક પણ ખરા માં સાંભળી ચુક્યાં છીએ.) પુરુષ ગાયકોની કદાચ  અછત રહી હશે એટલે ઘણા વસંત દેસાઈ, બુલો સી રાની, અન્ય સંગીતકારો હેઠળ સી રામચંદ્ર જેવા સંગીતકારોએ પણ આ વર્ષમાં ગીત ગાયાં છે. એટલું જ નહીં ગીતકાર ભરત વ્યાસ પણ આ યાદીમાં જોડાય છે.

'ચલ ચલ રે નૌજવાન', બોમ્બે ટૉકીઝમાંથી તાજા જ છૂટા પડેલા અશોક કુમાર અને એસ મુખર્જીએ નવાં જ શરૂ થએલ નિર્માણગૃહ 'ફિલ્મીસ્તાન'ની પહેલી જ ફિલ્મ હતી.

'પન્ના'માં શમશાદ બેગમે ગાયેલાં ગીતો રેકર્ડ્સ પર રાજકુમારીના સ્વરમાં રજૂ થયાં કેમકે શમશાદ બેગમ ક્ષેનોફોન રેકર્ડ્સ જોડે કરારબધ્ધ હતાં.

ભર્તૃહરી જહાંઆરા કજ્જનની ભારતમાં બનેલી છેલ્લી ફિલ્મ બની રહી કેમકે તે પછી તે પાકિસ્તાન જતાં રહ્યાં.

ભૂલ જાના ચાહતી હું ભૂલ પાતી હી નહીં (જ્વાર ભાટા) પારૂલ ઘોષનું સૉલો અને પારૂલ ઘોષ અને સી રામચંદ્રનું યુગલ ગીત એમ બે વર્ઝનમાં હતું.

પ્રદીપજી, તેમના બોમ્બે ટૉકીઝના કરારને કારણે લક્ષ્મી પ્રોડક્શ્ન્સ દ્વારા નિર્મીત 'કાદંબરી'માં તેમની પુત્રી કુમારી કમલનાં નામે ગીતો લખ્યાં.

બેબી મીના (મીન કુમારી)એ નૂરજહાંનાં બાળપણની ભૂમિકા 'લાલ હવેલી'માં ભજવી.

૧૯૪૪માં નૌશાદ અને ૧૯૪૩માં (કિસ્મત, હમારી બાત) અને તે પહેલાંની ફિલ્મો 'રોટી', 'બસંત', 'બહેન', 'ઔરત', 'અલીબબા', 'હમ તુમ ઔર વો', 'ગ્રામોફોન સિંગર' અને 'જાગીરદાર'માં અનિલ બિશ્વાસની સરખામણી કરતાં એવાં એંધાણ મળે છે કે  ફિલ્મ સંગીતની છડી હવેનવી પેઢીના હાથમાં જઈ રહી છે.

એકંદરે, ૧૯૪૪નું વર્ષ હિંદી ફિલ્મ સંગીત માટે ઘણું મહત્ત્વનું બની રહેલ  જણાય છે.

યાદગાર ગીતોની યાદી (List Of Memorable Songs)

૧૯૪૪ માં ૮૫ ફિલ્મો બની, જેનાં ૭૫૯ ગીતો એવાં છે કે જેનાં શીર્ષકોની નોંધ ઓળખી શકાઈ છે. જોકે આ પૈકી ૩૫૪ ગીતોનાં ગાયકો વિધિસર નથી ઓળખી શકાયાં. આમ, બાકી રહેલ ૪૧૫ ગીતોમાંથી ૬૫ ગીતો પુરુષ સૉલો છે, ૨૪૦ સ્ત્રી સૉલો અને ૧૧૦ ગીતો યુગલ ગીતો છે.

આ ૪૧૫ ગીતોમાં જાણીતાં કહી શકાય એવાં ૮૦ ગીત Memorable Songs of 1944 માં નોંધવામાં આવ્યાં છે. આ ગીતોને યુટ્યુબ લિંક સાથે આ ગીતો સંભળી શકાય તે રીતે List Of Memorable Songs માં નોંધેલ છે.

૧૯૪૪ નાં ખાસ ગીતો –

૧૯૪૪નાં ખાસ ગીતોની એક નોંધપાત્ર ખાસીયત એ છે કે તેમાં મોહમ્મદ રફી અને શ્યામ કુમારનું યુગલ ગીત અને જોહરાબઈ અંબાલેવાલીના એ સમયમાટે બહુ જ અશક્ય કહી શકાય શબ્દોવાળાં ગીતની સાથે આ વર્ષે સંગીતકારો અને ગીતકારે ગીતો પણ સમાવાઈ લેવાયાં છે.આપણે આ ગીતોને Memorable Songs of 1944ની અલગ તારવેલ યાદી સાથે જ લઈ લીધાં છે.

હિંદી ફિલ્મ ગીત કોષના દસ્તાવેજીકરણ અનુસાર જે ગીતોનાં ગાયકો નથી નક્કી થઈ શક્યા એવાં કોઈ ગીતો યુટ્યુબ પર સાંભળવા મળશે કે કેમ તે પણ એક રસપ્રદ ઉત્કંઠાનો વિષય છે, જો આ પ્રકારનાં ગીતો મળશે તો ચર્ચાની એરણે તેમની અલગથી નોંધ લઈશું.

૧૯૪૪ નાં ગીતોની ચર્ચાની એરણે મળેલી વિગતો 

મને સૌથી વધારે ગમેલાં પુરુષ સૉલો ગીતો

મને સૌથી વધારે ગમેલાં સ્રી સૉલો ગીતો

મને સૌથી વધારે ગમેલાં યુગલ ગીત, અને

મને સૌથી વધારે ગમેલ સંગીતકાર

                 ના આયામોના પરિપ્રેક્ષ્યનાં તારણોમાં રજૂ કરીશું..

તો આવો, સાથે મળીને ૧૯૪૪ નાં જાણીતાં અને ઓછાં જાણીતાં ગીતોની સફર પર નીકળી પડીએ......

વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : જૂન, ૨૦૨૧

 દત્તારામ – મેરે આંસુઓ પે ન મુસ્કરા

દત્તારામ (મૂળ નામ દત્તારામ લક્ષ્મણ વાડકર_ - જન્મ ૧૯૨૯ - અવસાન ૮ જૂન, ૨૦૦૭- ની હિંદી ફિલ્મ સંગીતના ક્ષેત્રે, કમનસીબે, સૌથી મોટી ઓળખાણ એક સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકે નહીં પણ શંકર જયકિશનના વાદ્યવૃંદના રીધમ ઍરેન્જર અને તબલાં કે ઢોલક પરના આગવા 'દત્તુના ઠેકા' માટે રહી. રીધમ પર તેમની નિપુણતા કે સંગીત દિગ્દર્શક તરીકે આવશ્યક એવી સર્જનાત્મકતાની કંઈક અંશની ઉણપ કે પછી સફળ ફિલ્મોને સફળ કારકિર્દીમાં ફેરવી શકવાની વાણિજ્યિક કુનેહનો અભાવ જેવી અનેક બાબતો વિશે બહુ લખાયું અને ચર્ચાયું છે. એક વાત જે ખાસ ધ્યાન પર નથી આવી કે, ધારી સફળતા ન મળવા છતાં તેમણે જે કંઇ ફિલ્મોમાં સંગીત આપ્યું તેમાં તેમનું સંગીત જરા પણ હતાશ સુરના આલાપ ગાતું નહોતું જણાયું.

દત્તારામની સંવત્સરીના મહિનામાં આપણે આ મંચ પર  સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકે દત્તારામ દ્વારા રચાયેલાં ગીતોની યાદ, વર્ષ ૨૦૧૮થી, તાજી કરી રહ્યં છીએ. અત્યાર સુધી , આપણે  દત્તારમે રચેલાં

૧૯૫૭ થી ૧૯૫૯નાં ગીતો ૨૦૧૮માં ,

૧૯૬૦ અને ૧૯૬૧નાં ગીતો ૨૦૧૯માં, અને

૧૯૬૨ અને ૧૮૬૩નાં ગીતો ૨૦૨૦માં

સાંભળી ચુક્યાં છીએ.

૧૯૬૪માં દત્તારામને ફાળે એક પણ ફિલ્મ નથી આવી. છેલ્લી કેટલીક ફિલ્મોને ટિકીટ બારી પર સફળતા નહોતી મળતી, એટલે દત્તારામ પાસે જેં કંઈ પણ કામ આવતું હશે તે હવે બહુ ઓછું થતું જણાય છે. આ પરિસ્થિતિમાં કોઈ પણ ડુબતો માણસ જીવ બચાવવા જેમ તરણાંનો સહારો પણ લઈ લે, કદાચ તેમ જ દત્તારામે પણ હવે જે કંઇ કામ મળે તે લઈને પણ સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકેની તેમની નાવ તરતી રહેતી દેખાય તેવા આશયથી સી ગ્રેડની ફિલ્મો પણ સ્વીકારવાનું શરૂ કર્યું હોય એમ જણાય છે.

૧૯૬૫માં, દત્તારામે ત્રણ ફિલ્મોમાં સંગીત આપ્યું - માગધી ભાષામાં બનેલી 'મોરે મન મિતવા' અને દારાસિંગને મુખ્ય પાત્રમાં ચમકાવતી 'રાકા' અને 'ટારઝન કમ્સ ટુ દિલ્હી'. દત્તારામનાં સંગીત સર્જનનાં દરેક પાસાં સાથે આપણો ઊંડાણથી પરિચય થાય એ આપણો ઉદ્દેશ્ય હોવાથી ૧૯૬૫ની દત્તારામે સંગીતબધ્ધ કરેલી આ ત્રણેય ફિલ્મોનાં યુટ્યુબ પર ઉપલબ્ધ બધાં જ ગીતો આપણે આજના અંકમાં સાંભળીશું.

મોરે મન મિતવા (૧૯૬૫)

માગધી ભાષામાં બનેલી ફિલ્મ 'મોરે મન મિતવા' સામાજિક વિષય પર આધારીત હતી. તેમાં મુખ્ય ભૂમિકામાં નાઝ, સુધીર અને સુજીત કુમાર હતાં.[1]

કુસુમ રંગ લહેંગા મંગાદે પિયવા હો - આશા ભોસલે, મોહમ્મદ રફી – ગીતકાર: હરિશ્ચંદ્ર પ્રિયદર્શી

ભારતનાં ગ્રામ્ય પ્રદેશોનાં ગીતોમાં પ્રેમિકા પોતાના પ્રેમી પાસે અવનવી માગણીઓ મુકે અને પ્રેમી તેને હોંશે હોંશે સ્વીકારે તેવા ભાવનાં ગીતોનું વૈવિધ્ય એ બહુ રસપ્રદ વિષય રહ્યો છે.. પ્રસ્તુત ગીત પણ એ જ પ્રકારનું ગીત છે, જેમાં કુસુમ રંગનો લહેંગો, અને તે પછી ઓઢણી અને એમ એક પછી એક માગણીઓ રજુ થતી જાય છે. દત્તારામ ઢોલક વડે લોક ધુનની મીઠાશને જાળવી રાખે છે..

મોરે મન મિતવા સુના દે ઓ ગીતવા, બલમવા હો પ્રીતવા જગઈ હે મોરે મનમાં - મુકેશ, સુમન કલ્યાણપુર 

માગધી ભાષામાં જ લખાયેલું આ યુગલ ગીત બે પ્રેમીજનો વચ્ચે થતા પ્રેમાલાપનું એક સરળ ગીત છે.

મેરે આંસુઓ પે ન મુસ્કરા, કઈ ખ્વાબ થે જો મચલ ગયે - મુબારક બેગમ - ગીતકાર: હરિશ્ચંદ્ર પ્રિયદર્શી

જ્યારે કોઈ ગીત ચીરસ્મરણીય થવા સર્જાયું હોય છે ત્યારે તેને મુખ્ય ધારામાં ન હોય તેવા ગીતકાર કે ગાયક કે પ્રાંતીય ભાષામાં બનેલી ફિલ્મ કે પરદા પરનાં ઓછાં જાણીતાં કલાકારો જેવાં કોઈ બંધનો નડતાં નથી.

તેમ જ ગીત ભલેને ગમે તેટલું પ્રખ્યાત થાય, પણ તેને કારણે સંગીતકાર કે ગાયકનાં નસીબનું પાડડું હટશે કે કેમ તે તો લેખ લખતી વખતે નિયતિને પણ ખબર નહીં જ હોય, એટલે તે પણ સંગીતકાર કે ગાયક્ને થનાર ફાયદાને ભાગ્યના ભરોસે જ અધ્યાહાર રાખી દેતાં હશે!

ખેર, એ બધી વાતોને એક તરફ રાખીને દરેક અંતરાની શરૂઆતમાં ગીતનાં માર્દવને, કે બોલના ઉચ્ચારની શુધ્ધતાને, જરા સરખી પણ આંચ આવ્યા દીધા વગર મુબારક બેગમ જે રીતે ઊંચા સુરમાં જઈને પાછાં ગીતના મુળ સુરમાં  આવી જાય છે તે જ ફરી ફરીને સાંભળ્યા કરવાનું જ મન થાય છે.

રાકા (૧૯૬૫)

શરૂઆતની એકાદ બે જ ફિલ્મોને ટિકિટ બારી પર જે સફળતા મળી તેણે દારા સીંગ માટે તો હિંદી ફિલ્મોની વણઝાર જ લગાવી દીધી. આ બધી ફિલ્મોના સંગીતકાર ખુબ જ નિપુણ હોય પણ સફળતા સાથે હંમેશાં ૩૬નો આંકડો જ ધરાવતા હોય. દારા સીંગ તો અભિનયક્ષમતાનો નહોતા તો દાવો કરતા કે કદાચ તેમને ફિલ્મોની સફળતાની બહુ પડી પણ નહીં હોય, પણ તેમની કુસ્તીનાં ક્ષેત્રની ઓળખને કારણે ઉતર ભારતનાં નાનાં શહેરોના અને ગ્રામ્ય વિસ્તારોના તેમના ચાહક વર્ગે તો દરેક ફિલ્મને ખોબે ને ખોબે રળતર કમાવી આપ્યું. લક્ષ્મીકાંત પ્યારેલાલ અને મુમતાઝના અપવાદ સિવાય આ ફિલ્મોના સંગીતકારોને કે મુખ્ય અભિનેત્રીઓને આ ફિલ્મોની સફળતા ખાસ ફળી નહીં તે પણ એટલી જ અજીબોગરીબ વાત કહી શકાય.

ફિલ્મના ગીતકાર અસદ ભોપાલી હતા.

આદમી મજબુર હૈ, તક઼દીર પર ઈલ્ઝામ હૈ, બાત કહને કી નહીં, યે સબ તેરા હી કામ હૈ - મોહમ્મદ રફી

પહેલી નજરે તો ગીત એક સાધુ મંદિરની બહાર એક્ઠાં થયેલાં ભક્તોને બોધ આપી રહ્યા હોય તેવું જણાય. દત્તારામે અંતરાનાં સંગીતમાં પણ એ ભક્તોની હાજરીને કોરસ ગાન તરીકે વણી લીધી છે.

પરંતુ મુમતાઝ અને ગંગાને આવતાં દેખાડાયા પ્છી કેમેરા તેમના ઉપર જ ફોકસ થવા લાગે, ક્લોઝ-અપ્સમાં બન્ને અભિનેત્રીઓના ચહેરા પર બદલાતા ભાવને કારણે ગીતના બોલને આ બન્નેનાં જીવન સાથે પણ સંબંધ છે તેવું જણાવા લાગે છે.

આડ વાત : આ ગીત સાથે જોડાયેલી અન્ય કોઇ વાત જાણવા માટે બીજા બ્લૉગ્સ પર શોધખોળ કરતાં અતુલ'સ સોંગ અ ડે પરની સંબંધિત પોસ્ટમાંથી જાણવા મળે છે કે અહીં મુમતાઝ સાથે દેખાતી અભિનેત્રી,ગંગા, 'પડોસન' (૧૯૬૮)નાં ગીત, કહેના હૈ આજ તુમ કો યે પહેલી બાર માં સાયરા બાનુની સહેલી તરીકે ગીતના પાર્શ્વગાયક (પરદા પર) કિશોર કુમાર છે તેવો ભાંડો ફોડી આપે છે.

હમ ભી નયે તુમ ભી નયે દેખો સંભલના - આશા ભોસલે, કમલ બારોટ, મોહમ્મદ રફી, મન્ના ડે

ડાકુઓ, ચાંચિયાઓ વગેરેના અડ્ડાઓ પર નવરાશના સમયે આવાં જાહેર નૃત્ય ગીતો દ્વારા મનોરંજન થતું હોય એવા પ્રસંગને અનુરૂપ આ ગીત જણાય છે.

દીલકી બેતાબિયાં લે ચલી હૈ વહાં, ઝિંદગી હૈ જહાં, હાલ-એ-દિલ પુછો ના - લતા મંગેશકર

ફિલ્મમાં દારા સીંગ, મુમતાઝ અને ગંગા એવા પ્રણય ત્રિકોણનો એક ખૂણો, ગંગા, પણ પોતાના પ્રેમનો ઇઝહાર તેની સહેલીઓ સાથે કરે છે.

દત્તારામે વાંસળીને મુખ્ય વાદ્ય તરીકે વાપરીને ગીતના આનંદના ભાવને મીઠાશથી ભરેલ છે.

બોલો ના, કોઈ મિલા રાહ મેં, અચ્છા, ઔર દિલ ખો ગયા, ફિર ક્યા હુઆ, આયે હાયે ગજ઼્જબ હો ગયા - આશા ભોસલે, સાથીઓ

સહેલીઓ અને મુખ્ય અભિનેત્રીની પુછતાછને અસદ ભોપાલીએ ગીતના બોલમાં વાપરી લેવાનો અનોખો પ્રયોગ કર્યો અને દત્તારામે તેને ગીતમાં વણી પણ લીધો… અંતરાના બોલની પહેલી પંક્તિમાં જ્યાં જ્યાં વધતી જતી ઉત્તેજનાના ભાવના બોલ છે તત્પુરતું દત્તારામે ગીતને ઊંચા સુરમાં પણ રમતું મુક્યું છે.

તેરી મહેરબાની હોગી, હાયે બડી મહેરબાની હોગી - મોહમ્મદ રફી, આશા ભોસલે

હિંદી ફિલ્મમાં પ્રયોજાયેલી કવ્વાલીઓમાં પહેલી હરોળમાં સ્થાન મેળવી શકે એવી કવ્વાલી એ સમયે તો પ્રચલિત થયેલ, પણ ફિલ્મની સાથે શ્રોતાઓની યાદમાંથી ઝડપથી વિસરાઈ ગઈ. દત્તારામની કારકિર્દીની ચાંદનીને પણ આવાં જ ગ્રહણ નડતાં રહ્યાં  

હો નૈન સે નૈન ઉલ્ઝ ગયે રે સૈંયા, દિલકી બાત સમઝ ગયે રે સૈંયા, - આશા ભોસલે

મુખડા અને અંતરાનાં સંગીતમાં પાશ્ચાત્ય વાદ્યો વડે અને ગીતના ગાયનને ઢોલક વડે તાલ આપવાનો પ્રયોગ પણ દત્તારામ બહુ સરળતાથી કરી લે છે.

ટારઝન કમ્સ ટુ દિલ્હી (૧૯૬૫)

મુંબઈના પારસી બોડી બિલ્ડર આઝાદને મુખ્ય ભૂમિકામા ચમવાતી, ઝિંબોનાં ભારતીય સંસ્કરણરૂપ, ફિલ્મ ૧૯૫૮માં રીલીઝ થઈ, ઉત્તર ભારતનાં નાનાં શહેરો અને ગામડાંઓની સર્કીટમાં તે ખુબ ચાલી. તેની પાછળ પાછળ એ સમયે ભારતમાં કુસ્તીમાં જેમની ખુબ ખ્યાતિ થઈ ચુકી હતી એવા દારા સીંગને પણ આ પ્રકારની ફિલ્મોમાં ઉતારવામાં આવ્યા. ફિલ્મોમાં રોકાણ બહુ ન કરવું પડતું, પણ વળતર બહુ જ સારૂં રહેતું. પરિણામે ટારઝન અને કિંગ કોંગ  જેવાં પાત્રોને વણી લેતાં શીર્ષકો સાથેની ફિલ્મોની વણઝાર લાગી ગઈ.

પ્રતુત ફિલ્મમાં ગીતો આનંદ બક્ષીએ લખ્યાં છે.

સુન રે સુન અલબેલે કબસે હમ હૈં અકેલે… પ્યાર જતા કે હારી, દિલમેં બુલા કે હારી, અબ તો આ જા આ આ આ – સુમન કલ્યાણપુર

શહેરમાં આવેલા ટારઝને શહેરની મોજમજાઓની રંગીલી જીવન બાજુનો પણ પરિચય તો કરાવવો જ જોઇએ !

હુસ્ન એક઼રાર કરે, ઈશ્ક ઈનકાર કરે, ઐસે નાદાન સે અબ કૈસે કોઈ પ્યાર કરે - લતા મંગેશકર

આટલી દેખાવડી યુવતી જંગલના હીરોને દિલ દઈ બેસે, પણ પેલા સીદા સાધા મસ્તરામનેવળી પ્રેમબ્રેમ જેવી વાતોનો અનુભવ તો શેનો જ હોય ! બસ, હવે આ ભાઈને કેમ મનાવવો તેની મનોવ્યથાને વ્યક્ત કરવા માટે પણ એક ગીતનું જ માધ્યમ ઠીક પડે !

હિંદી ફિલ્મોમાં આ પ્રકારનાં ગીતો માટે પાશ્ચાત્ય વાદ્યોથી સજ્જ ધુન પર ગીતની રચના કરવી એ પણ એક વણલખ્યો નિયમ લાગે છે...

કારી કારી અખીયોંસે પ્યારી પ્યારી બતીયોંસે, ઓ સજના ઓ બલમા, ઓ સજના  બલમા હાયે, કાહે મેરી નિંદીયાં ચુરાયે - આશા ભોસલે, મોહમ્મદ રફી

ફિલ્મમાં માસ્ટર ભગવાન હોય તો તેમનું પણ એક નૃત્ય ગીત મુકીને ફિલ્મને વધારે મસાલેદાર કેમ ન બનાવી લેવી ?

દિલ  લગાલે દિલવાલે તુઝે સમજાતે હૈં, યે ઉમર ફિર ના આયેગી - આશા ભોસલે, ઉષા મંગેશકર

શહેરમાં આવી ચડેલા ટારઝનને પોતાની યોજનામાં ભળવા માટે મનાવવા માટે નૃત્યાંગનાઓનાં નાચગાનનો સહારો લેવાયો છે.

નિગાહેં ચાર કરૂં યે મેરી તમન્ના હૈ, કિસીસે પ્યાર કરૂં યે મેરી તમન્ના હૈ - આશા ભોસલે

જંગલના હીરોને મનાવવા તેમનાં જ ઘરમાં જઇને શહેરી અદામાં મીઠડું ગીત ગાવાનો પાસો નખાયો છે.

છમ છમ બાજે પાયલ મતવાલી, કભી જિયા ગભરાયે કભી નૈન શરમાયે, પિયા કૈસી નજર તુને ડાલી - આશા ભોસલે, ઉષા મંગેશકર

જંગલના હીરોને મનાવવા માટે હવે તેના જ પ્રદેશ - આફ્રિકા- ની ધુન પર આધારિત નૃત્ય ગીતની મદદ લેવાઇ લાગે છે ! દત્તારામ એ પ્રદેશનાં ડ્રમની ધુનને પૂર્વાલાપમાં છેડીને વાતાવરણ ખડું કરવાં સન્નિષ્ઠ ભૂમિકા ભજવી રહે છે.

દત્તારામની કારકિર્દીની નાવની ગતિ ભલે ધીમી થઈ ગયેલી જણાય, પણ તે સાચી દિશા ખોળી લેવાની બાબતે હજુ પુરા જોશથી પ્રયત્નશીલ છે તે તો દેખાય જ છે,.

દત્તારામ રચિત ગીતોની આપણી આ સફર પણ હજુ ચાલુ જ છે.

---

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.

---

[1] Part 1 and  Part 2

હેમંત કુમાર જન્મશતાબ્દી સ્મરણાંજલિ …. મગર હમ તુમ્હારે રહેંગે - અંક ૯ : હેમંત કુમારની કારકિર્દીનાં પોતમાં અનોખી ભાત પાડતા કેટલાક મહત્ત્વના સંબંધોના તાણાવાણા :: હેમંત કુમારનાં લતા મંગેશકરનાં બંગાળી ગીતો

હેમંત કુમારની બંગાળી (ફિલ્મ) સંગીતની કારકિર્દીની વાત તેમણે લતા મંગેશકરનાં સ્વરમાં રચેલાં ગીતો વિના અધુરી રહે. લતા મંગેશકરે ગાયેલાં ૧૮૫ જેટલાં ફિલ્મી, આધુનિક અને રવિન્દ્ર સંગીતના બંગાળી ગીતોમાં સલીલ ચૌધરીનાં ગીતોની સંખ્યા વધારે પણ ગીતોની ગુણવત્તા, ચિરસ્મરણીયતા અને માધુર્યમાં હેમંત કુમારે રચેલાં તેમનાં ગીતોનું સ્થાન પણ આગવું જ રહ્યું છે.

હેમંત કુમાર અને લતા મંગેશકરના સંબંધોનાં મુળીયાં તો આનંદમઠ (૧૯૫૨)માટે તેમનાં એક માત્ર ગીત 'જય જગદીશ હરે'થી નંખાયાં તે પછી હેમંત કુમારે રચેલાં હિંદી ફિલ્મ સંગીતમાં સૌથી વધારે ગીતો લતા મંગેશકરના સ્વરમાં જ રહ્યાં.

'આનંદમઠ' પછી તરત જ હેમંત કુમારના ખાસ આગ્રહથી લતા મંગેશકરે ૧૯૫૩માં દુર્ગા પુજા માટે હેમંત કુમારનાં નિદર્શનમાં હેમંત કુમાર સાથે જ રવિન્દ્ર સંગીતમાંથી પસંદ કરેલ બે યુગલ ગીતો ગાયાં

તોમારા હાલો શુરૂ આમાર હાલો સારા (તમારો હાલ શરૂ અમારો પૂરો)

આ ગીતમાં લતા મંગેશકરનો સુર પ્રાધાન્ય સ્થાને છે અને હેમંત કુમાર લગભગ કાઉન્ટર મેલોડીની જેમ તેમનો સતત સંગાથ કરે છે.

આડવાત - આ ધુનને રાજેશ રોશને 'છૂ કર મેરે મનકો'માં પોતાની શૈલીમાં ઢાળીને પ્રયોજી હતી.

એ આલ્બમનાં બીજાં યુગલ ગીત મધુ ગંધે ભરા મૃદુ સ્નિગ્ધછાયા નો ઉલ્લેખ આપણે આ શ્રેણીના અંક, ૭ ભાગ (૧) માં કરેલ છે. ત્યારે આપણે જોયું હતું કે ૧૯૪૫ની ફિલ્મ 'હમરાહી'માં આર સી બોરાલે આ રચના હેમંત કેમાર અને બિનોતા (રોય)_ બોઝ સાથેનાં યુગલ ગીત તરીકે કરી હતી.

આ આલ્બમ લગભગ જૂન-જુલાઈ ૧૯૫૩માં રીલીઝ થયું હશે. એજ વર્ષે હેમંત કુમારના કહેવાથી લતા મંગેશકરે રવિન્દ્રનાથ ઠાકુરની જ વાર્તા 'બૌ ઠાકુરાણીર હાથ'[દિગ્દર્શક નરેશ મિત્ર - સંગીતકાર દ્વિજેન ચૌધરી] માટે રવિન્દ્ર સંગીતનાં બે ગીત ગાયાં.

હૃદય અમાર નાચે રે આજિકે મયુર મત નાચો રે

સાવન ગગને ઘોર ઘનઘટા

તે પછી હેમંત કુમારે લતા મંગેશકરના સૉલો સ્વરમાં 'પ્રેમ એકબારી એસેછીલ્લો નીરબો' (પ્રેમ એક વખત મૌનમાં આવ્યો)[ગીતકાર ગૌરીપ્રસન્ન મજુમદાર]ની પણ રચના કરી.

આડવાત

હેમંત કુમારે આ ધુન ગર્લ ફ્રેન્ડ (૧૯૬૧)નાં ગીત આજ રોના પડા તો સમજ઼ે (કિશોર કુમાર - ગીતકાર સાહિર લુધ્યાનવી)માં પણ પ્રયોજી છે.

એપ્રિલ ૧૯૫૪માં લતા મંગેશકર હેમંત કુમારનાં આમંત્રણથી બંગાળી નવાં વર્ષના ઉપક્રમે યોજાતા જાહેર સંગીત કાર્યક્રમમાં હાજરી આપવા પણ ખાસ આવ્યાં હતાં. તે સમયે તે હેમંત કુમારના ઘરે જ રહ્યાં હતાં. ૧૯૮૫માં હેમંત કુમારની કારકિર્દીની અર્ધશતાબ્દીની ઉજવણી સમયે પણ હેમંત કુમારે લતા મંગેશકરને ખાસ આમંત્રણ પાઠવ્યું હતું. એ દિવસોમાં લતા મંગેશકરની તબિયત નરમગરમ રહેતી હતી તો પણ તેઓ આ કાર્યક્રમમાં હાજર રહ્યાં હતાં

લતા મંગેશકરે હેમંત કુમારનાં નિદર્શનમાં ૩૪ ગીતો ગાયાં, બંગાળી ફિલ્મોમાં લતા મંગેશકરે ગાયેલાં ગીતોમાં સૌથી વધારે ગીતો હેમંત કુમારની રચનાઓ છે. જોકે લતા મંગેશકરને બંગાળી ફિલ્મ સંગીતમાં દાખલ કરવાનું શ્રેય વસંત દેસાઈને ફાળે જાય. તેમની સંગીતબધ્ધ કરેલ 'અમર ભૂપાલી' (૧૯૫૨)માં લતા મંગેશકરનાં છ ગીતો હતાં લતા મંગેશકર પાસે આધુનિક અને ગૈરફિલ્મૉ બંગાળી ગીતો સૌથી વધારે સલીલ ચૌધરી (૩૫ ગીતો) ગવડાવ્યાં છે.

એક વધુ યુગલ ગીત સાંભળીએ-

ચંચોલો મન અન્મોના હોય - અદ્વિતિય (૧૯૬૮)- ગીતકાર: મુકુલ દત્ત

પરદા પર ગીત માધવી મુખર્જી અને સર્બેન્દુએ ગાયું છે.

હેમંત કુમાર અને લતા મંગેશકરનાં વ્યાવસાયિક સંબંધોની વેલ મરાઠી ફિલ્મોમાં પણ પ્રસરી છે.

લતા મંગેશકરે 'આનંદઘન' તખલ્લુસથી પાંચ મરાઠી ફિલ્મોમાં સંગીત આપ્યું હતું. તેમાંની ૧૯૬૩ની શિવાજી મહારાજની જીવનકથની પરથી બનેલ 'મરાઠા તિતુકા મેળવાવા'માં એક સમુહ ગીત, મરાઠી પાઉલ પડતે પુઢે (મરાઠી કદમ આગળ ધપે), હતું, જેમાં પ્રારંભનો શ્લોક હેમંત કુમારના સ્વરમાં હતો.

   

હૃદયનાથ મંગેશકરે લતા મંગેશકર અને હેમંત કુમારનું એક ગૈરફિલ્મી મરાઠી યુગલ ગીત, મી ડોલકર દરિયાચા રાજા' રચ્યું હતું.

આ રચના સલીલ ચૌધરીને એટલી બધી પસંદ પડી ગઈ કે તેમણે તે, દે ડોલ ડોલ તોલ પાલ તોલ સ્વરૂપે, બંગાળીમાં લખી અને લતા મંગેશકર સાથે હેમંત કુમારના સ્વરમાં રેકોર્ડ કરાવી.

આ સાથે આપણે હેમંત કુમારની જન્મશતાબ્દી નિમિત્તે શરૂ કરેલ દીર્ઘ લેખંમાળા '.... મગર હમ તુમ્હારે રહેંગે' અહીં સમાપ્ત કરીએ છીએ. હેમંત કુમારે રચેલાં હિંદી ગીતોને હવે પછી યથોચિત પ્રસંગે યાદ કરીશું. 

+ + +

શ્રી એન વેન્કટરામનના સોંગ્સ ઑફ યોર પર પ્રકાશિત મૂળ લેખ, Hemantayan – Part 2નો આંશિક અનુવાદ

શ્રી  એન વેન્ક્ટરામનનું વિજાણુ સંપર્ક સરનામું : venkatssa18@gmail.com

સોંગ્સ ઑફ યોર : https://www.songsofyore.com/

+ + +

Acknowledgements & References:

1. Anandadhara (as told by Hemanta Mukhopadhyay) by Abhik Chattopadhyay; Saptarshi Prakashan, Kolkata (2013) - Published earlier by New Bengal Press Pvt. Ltd. 1975
2. Amaar Swami Hemanta: (as told by Bela Mukhopadhyay) by Partha Ghosh; Sahityam, Kolkata, 1999
3. V. Shantaram: The Man Who Changed Indian Cinema by Madhura Pandit Jasraj, Hay House India, 2015

4. Lata Geet Kosh, Vol I, compiled and edited by Snehasis Chatterjee, Parul Prakashani 2008

5. List of songs & films: Compilation by Jaydeep Chakraborty; Assistance Sanjay Sengupta

+ + +

હેમંત કુમાર જન્મશતાબ્દી નિમિત્તે ૯ અંકોના ૧૬ મણકામાં કરેલ દીર્ઘ લેખમાળા .... મગર હમ તુમ્હારે રહેંગેનું સંકલિત સંસ્કરણ પર ક્લિક કરવાથી વાંચી / ડાઉનલોડ કરી શકાય છે.