ફુર્સત એ ઇશ્વરીય ભેટ છે. આ પળોને કુટુંબસાથે માણો કે સારી સોબતમાં ગાળો કે આ પળોમાં મનને પ્રફુલ્લિત કરે તેવું વાંચો કે દિલ ઝુમી ઉઠે તેવું સંગીત સાંભળો કે તમે હંમેશ જે કરવા ધારતા હતા પણ કરી નહોતા શકતા તે બધું જ કરો.
‘ગાલી’માં નિર્મલાનાં નામે બે સૉલો ગીતો બોલે છે, આપણે માની લઈશું કે તે
નિર્મલા દેવી જ છે, જોકે યુટ્યુબ પર આ બન્ને ગીતો નથી. 'ગીત'માં નિર્મલા (દેવી)નાં ૪
સૉલો ગીતો છે, જે પૈકી - મૈં અકેલી રાજા આ જા આ જા રે -Memorable Songs of
1944માં
આવરી લેવાયું છે. તે ઉપરાંત,
હુઆ સવેરા પ્રીતમ
મેરા, યાદ તેરીને ઘેર લિયા યુટ્યુબ પર
જોવા નથી મળતું.
મૈં તો પિયા કી જોગનીયા હું - ગીત
- ગીતકાર: ડી એન મધોક - સંગીતકાર: નૌશાદ અલી
સાહિર લુધિયાનવી એક એવા ગીતકાર હતા જે ગીતના બોલનાં
માનસન્માનની વાત આવે ત્યારે ભલભલા મીરની સાથે બાખડી પડવા સુધી અચકાતા નહીં. ગીતના
બોલનું મહત્ત્વ સંગીત અને ગાયકી જેટલું જ છે તેમ તેઓ દૃઢપણે માનતા, અને
બીજાં પાસે મનાવતા પણ. એમના સમયના એ એક માત્ર એવા ગીતકાર હતા જે પોતાનાં ગીતો માટે રોયલ્ટી માગતા અને
મેળવતા. માત્ર કહેવા પુરતું ઓછું દેખાય એટલે લતા મંગેશકરને મળતી રોયલ્ટી કરતાં એક
જ રૂપિયો રોયલ્ટી ઓછી લેવા બાબતે તેમનો આગ્રહ એ સમયે બહુ જ ગરમાગરમ ચર્ચાઓ સ્વરૂપે
ફિલ્મ જગતમાં જોવા મળતો. હિંદી ફિલ્મ જગત જેવા વ્યવસાયમાં જ્યાં સંબંધોની અસર
કોઇની સફળતા કે નિષ્ફળતા પર બહુ મોટું પરિબળ ગણાતી, ત્યાં જયદેવ કે એસ ડી બર્મન જેવા તેમના
કેટલાય અતિશય મહત્ત્વના સંબંધો ગીતના બોલનાં પ્રાધાન્યની વેદી બલિ બની ગયા
હતા. પરંતુ આમ છતાં એ નિઃશંક જ રહ્યું
કે પણ કોઈ પણ નિર્માણ ગૃહ, કે
સંગીતકાર, માટે
સાહિર લુધિયાનવી સાથેનું જોડાણ ગમે ત્યારે વટાવી શકાય એવી નકદ હુંડી જ બની રહેતું.
સાહિરનો સાથ છૂટ્યા પછી જયદેવ અને એન દત્તા જેવા ખુબ જ પ્રભાવશાળી સંગીતકારોની
કારકિર્દીઓને પણ જે ફટકો પડ્યો તેની અસર કાયમી જ બની રહી.
જયદેવ
(જન્મ: ૩-૮-૧૯૩૯ । અવસાન: ૬-૧-૧૯૮૭) અને સાહિર લુધિયાનવી
તેમની યુવાનીના શરૂઆતનાં કેટલાંક વર્ષો લુધિયાણામાં સાથે ગાળ્યાં હતાં. પોતપોતાની
વ્યાવસાયિક કારકિર્દીઓની ખોજે તેમને અલગ અલગ રસ્તે મોકલી દીધા હતા તે કારકિર્દીઓને
જ રસ્તે તેઓ ચેતન આનંદની ફિલ્મ 'જોરૂકા ભાઈ' (૧૯૫૫)માં
ભેગા થયા. આ મિલાપ બહુ જ દીર્ઘ કાળ સુધી ફળદાયક સહયોગમાં પરિણમશે તેમ બધાંનું
માનવું હતું. પરંતુ બાહ્ય સંજોગોએ બન્નેનાં સ્વમાનના ટકરાવની પરિસ્થિતિ પેદા કરી
અને આ સહયોગનું બાળમરણ થશે તેમ લાગ્યું. નિયતિએ તેમને 'હમ
દોનો' (૧૯૬૧)માં
ફરી એક વાર એક કર્યા. ફિલ્મનાં ગીતો અને સંગીતે સમગ્ર ફિલ્મને એક અલગ જ આયામ બક્ષી
દીધો. તે પછી 'મુઝે
જીને દો' (૧૯૬૩)
માં 'હમ
દોનો'ના
પાયા પર ઇમારત ચણાય તે પહેલાં જ ફરી એક વાર બન્નેનાં સ્વમાને જયદેવ-સાહિરના
સહયોગની ઇમારતને કાયમ માટે ધરાશાયી કરી દીધી. 'લૈલા મજનુ’ (૧૯૭૬) માં જયદેવે મદન મોહનનું અધુરૂં કામ
પુરૂં કરવા પુરતું સાહિર સાથે કામ કર્યું, પરંતુ તે માત્ર વ્યાવસાયિક ઔપચારિકતા જ
બની રહી.
મદન મોહન (જન્મ: ૨૫-૬-૧૯૨૪ । અવસાન: ૧૪-૭-૧૯૭૫) અને સાહિર લુધિયાનવીનો
સંગાથ માત્ર ત્રણ જ ફિલ્મો - રેલ્વે પ્લેટફોર્મ (૧૯૫૪), ગ઼ઝલ
(૧૯૬૪) અને લૈલા મજનુ (૧૯૭૬) - પુરતો થયો. પણ એ દરેક ફિલ્મોમાં સાહિરના બોલને મદન
મોહનના સંગીતે પુરેપુરો ન્યાય કરી આપ્યો. અહીં જે ગીતોની વિગતે વાત કરીશું તે
ઉપરાંત, આ સંદર્ભે,
ગ઼ઝલ (૧૯૬૪)ની ત્રણ ગ઼ઝલોનું ઉદાહરણ જ પુરતું થઈ રહેશે.
'ફિર
કિસે પેશ કરૂં'નો સાહિર લુધિયાનવીએ આ ત્રણ અલગ અલગ ભાવની અલગ અલગ રચનાઓમાં રદ્દીફ[1]
તરીકે અદ્ભૂત પ્રયોગ કર્યો છે, અને એટલી જ માવજતથી મદન મોહને ત્રણે
ત્રણ રચનાઓએ અલગ અલગ પ્રકારની બાંધણીમાં જીવંત કરી છે -
યે દિવાને કી ઝિદ હૈ ….અપને દિવાને કી ખાતિર આ - લૈલા મજનુ
(૧૯૭૬) -મોહમ્મદ રફી - સંગીત જયદેવ
જહાંમેં ક઼ૈસ જ઼િંદા હૈ
તો લૈલા મર નહીં સકતી
યે દા'વા આજ
દુનિયા ભરસે
મનવાનેકે લિયે આ
…. ….. ….. . ….. ….. ……
તેરે દર સે મૈં ખાલી લૌટ જાઉં, ક્યા ક઼યામત હૈ
તુ મેરી રૂહ કા ઝબા મેરી જ઼ાન-એ-ઈબાદત હૈ
જ઼બીન-એ-શૌક઼ કે
સજદોંકો અપનાને કી
ખાતિર આ
સાહિરના જયદેવ અને મદન મોહનના સંગાથમાં, તેમની શાયરીને બે
દાયકાઓ સાથે જોડતી 'લૈલા મજનુ’ (૧૯૭૬)ની આ કડી આપણને સાહિરની શૈલી પર આ બે દાયકાઓ
દરમ્યાન થયેલ ફિલ્મ સંગીતનાં પોતમાં થયેલ ફેરફારોની અસર સમજવાની અનેરી તક આપે છે.
જોકે લૈલા મજનુ જેવો અરબી સંસ્કૃતિનો વિષય અને સાહિરનાં પદ્યને ખરેખર સંગીતથી
જીવંત કરી આપનાર બે સંગીતકારો - જયદેવ અને મદન મોહન-ની હજુ બે દાયકા પછીની એટલી
સજ્જ હાજરી, ને કારણે સાહિરને તેમના અસલ રંગમાં બની રહેવાની
પુરેપુરી મોકળાશ મળી રહી છે એ વાત નિઃશંક છે.
હવે પછી સાહિર લુધિયાનવીના રાહુલ દેવ બર્મન સાથેના ચાર ફિલ્મોના
સંગાથ દરમ્યાન રચાયેલાં પ્રેમાનુરાગનાં ગીતોને યાદ કરીશું.
[1]રદીફ઼ (અરબી: رديف) પર્શિયન, તુર્કી અને ઉર્દુ શાયરીનાં બંધારણનો નિયમ
છે જેના અનુસાર ગ઼ઝલમાં દરેક શેર (કે બેત)ની દરેક બે પંક્તિઓની જોડીનો અંત એક સમાન
શબ્દ (શબ્દસમુહો) સ્વરૂપે થવો જોઈએ. આમ આ દર બે પંક્તિના અંતમાં દોહરાતા
શબ્દ(સમુહ)ને ગ઼ઝલની રદીફ઼ કહે છે. (માહિતી સૌજન્ય વિકીપિડીયા)
હિંદી
ફિલ્મ ગીત કોશમાં રાજકુમારીએ જણાવ્યું છે કે 'પન્ના'નાં ગીતો ફિલ્મમાં શમસાદ બેગમના સ્વરમાં હતં પણ પહીથી રેકોર્ડ
રાજકુમારીનાં સ્વરમાં થયાં હતાં. એ ફિલ્મ હાલ પુરતી ગણતરીમાં ન લઈએ તો વર્ષ ૧૯૪૪
માટે શમશાદ બેગમના સ્વરની હાજરી બે ફિલ્મોમાં જ જોવા મળે છે.
Memorable Songs of
1944માં તે પૈકી બે સૉલો ગીતો - મૈં જોગન બન જાઉંગી...મીરે
દેવતા લો મેરી આરતી (ચલ ચલ રે નવજવાન) અને જાઓ સજન મેરે હરજાઈં, બાલ્મ મોરે સાજન મોરે, છેડો ના (દાસી - સંગીત પંડિત
અમરનાથ)- આવરી લેવાયેલ છે.
હિંદી ફિલ્મ ગીત કોષમાં 'મનકા મીત'નાં પાંચ ગીત સીતારાના નામે છે. પરંતુ એ સીતારા નર્તક ગાયિકા સીતારા દેવી છે કે પાર્શ્વગાયિકા સિતારા કાનપુરી છે તે સ્પષ્ટ નથી થતું. આ પાંચ પૈકી બે ગીતો - નગરી મેરી કબ તક યું હી બરબાદ રહેગી અને પરદેસી ક્યું યાદ આતા હૈ -Memorable Songs of 1944માં પણ આવરી લેવાયેલ છે. પરંતુ સીતારા દેવી કે સીતારા કાનપુરીએ સ્પષ્ટતા નથી થતી. અન્ય કેટલા સંદર્ભમાં આ બધાં ગીતો સીતારા કાનપુરીએ ગાયાં છે તેવું દર્શાવાયું છે. આટલી અસ્પષ્ટતાની સ્પષ્ટતા સાથે બાકીનાં બધાં ગીતો અહીં રજુ કરેલ છે.
હિંદી
ફિલ્મ ગીતકોશમાં 'નગરી મેરી કબ તક બરબાદ રહેગી'ને અલગ
જોડીયાં ગીત તરીકે દર્શાવાયેલ છે. અહીં ક્લિપમાં આ બન્ને વર્ઝન સામેલ છે.
લીલા ચીટણીસનાંસૉલો ગીતો
અમારી પેઢીએ તો લીલા ચીટણીસને
(દુઃખમાં ગરકાવ જ રહેતાં) મા તરીકે જ પરદા પર જોયાં છે. અહીં તેમને તેમની ભર
યુવાનીના દીવસોમાં હીરોઈન-ગાયિકા તરીકેની બેવડી ભૂમિકામાં જોવા સાંભળવાનો લ્હાવો
મળે છે.
હમેં યાદ આ રહી હૈ ઉનકી, બહ રહી હવા
ફાગુનકી - ચાર આંખેં - ગીતકાર:
નરેન્દ્ર શર્મા - સંગીતકાર: અનિલ બિશ્વાસ
૧૫ ઓગસ્ટ (૨૦૨૧)ના રોજ હિંદી સિનેમા જગતે જગજીત કૌરને ખોયાં.
Veteran singer and wife of composer Khayyam, Jagjit
Kaur, dies at 93 - બહુ અનોખા સ્વરનાં સામ્રાજ્ઞીની
કારકિર્દીની શરૂઆત '૫૦ના દાયકાના પ્રથમ ભાગમાં થઈ. સાર્દુલ ક્વાત્રા દ્વારા સંગીતબધ્ધ
થયેલ પોસ્તી (પંજાબી ફિલ્મ)થી શરૂ થયેલી સફર ગુમાસ્તા(૧૯૫૧),ખોજ (૧૯પ૩)થી
આગળ વધી અને દિલ-એ-નાદાન (૧૯૫૩)માં સફળતાની ભ્રમણ કક્ષામાં દાખલ થઈ ગઈ. ૧૯૫૪માં ખય્યામ
સાથે લગ્ન થયા પછી ફિલ્મોમાં પાર્શ્વગાયન તેમની જીંદગીનો ગૌણ હિસ્સો બની ગયો.
Dilip-Dev-Raj or
Salman-Aamir-SRK? - Monojit Lahiri - દરેક પેઢીને પોતપોતાના
પડકારો અને તકો હોય છે, એટલે એક પેઢીની
બીજી પેઢી સાથે સરખામણી કરવી, ગમે તેટલી લોભામણી
બા્બત લાગે તો પણ, અયોગ્ય જ નીવડે
છે.
Madhubala: Ageless Beauty,
Timeless Icon - SMM Ausaja - બહુ ટુંકી ગણી શકાય એવી કારક્રિર્દીમાં
પોતાની અભિનય પ્રતિભા અને અપ્રતિમ સૌંદર્યનાં સહારે મધુબાલા સુપરસ્ટારનું બિરૂદ મેળવી
ચુક્યાં હતાં. ઘરના ખુબ સામાન્ય સંજોગોથી શરૂ થયેલ મધુબાલાનીજીંદગીમાં હિંદી ફિલ્મોને કારણે ખુબ ઝડપથી ખ્યાતિ
મળી. તે સાથે બહુ ગવાયેલા સંબંધો, અપૂર્ણ રહેલ પ્રેમ ગાથા અને યુવાન
વયે થયેલ મૃત્યુએ મધુબાલાને હિંદી ફિલ્મોના ઇતિહાસમાં એક મોહક દંતકથા બનાવી દીધેલ છે.
My Favourites: Flirtatious
Songsએવાં ગીતો છે જેમાં હીરો હીરોઈનની
'ના’ માન્ય કર્યા વગર તેનાં મનને ફેરવી
નાખે છે', અને મોટા ભાગે તો ગીત પુરું થતાં
જ પહેલાં તીવ્ર કંટાળો દેખાડતી એ ગર્વિષ્ઠ માનુની પ્રેમભર્યું સ્મિત પણ લહેરાવતી થઈ
જતી હોય છે.
Boat Songs – Part Iમાં નાવમાં માત્ર યુગલ જ હોય તેવાં
ગીતોને સ્થાન અપાયું છે.
The Gravitas of Sitar in Songs - સિતારનું હિંદી ફિલ્મોમાં ધ્યાન
ખેંચતું સ્થાન સામાન્યતઃ શાસ્રીય ગીતો કે કરૂણ ગીતોમાં જ વધારે રહ્યું છે. જોકે કેટલાક
સંગીતકારોએ આનંદના રણઝણાટને વ્યક્ત કરવા પણ વાદ્યસજ્જામા સિતારનો ઉપયોગ પણ કર્યો જ
છે.
Songs of the Sunમાં બહુ જ રસપ્રદ રીતે 'સૂર્ય'ને, કમસે કમ,જે ગીતોમાં 'સૂર્ય'ને મુખડાના બોલમાં સ્થાન અપાયું
હોય એવાં ૧૦ ગીતો આવરી લેવાયાં છે. એ માટે જે ગીતોમાં 'સૂર્ય'નો પરોક્ષ કે આડકતરો ઉલ્લેખ હોય, કે જેમાં ચંદ્રને પણ સાથે લેવાયો
હોય, તેવાં ગીતોને બાકાત રખાયાં છે.
Ten of my favourite
‘Impossible Duets’એવાં યુગલ ગીતો છે જેમાં પરદા પરનાં
બન્ને ગાયકો એકમેકથી ગમે એટલાં દૂર હોય, પણ ગીતનો ભાવ કે બોલ ચુક્યા વગર
અફલાતુન યુગલ ગીત ગાય, અને એટલું જ ન હોય તેમ એ યુગલ ગીતમાં, એક વાર તો બન્ને જણા એકસ્વર પણ થઈ
રહે.
ઈન્ડીયન એક્ષપ્રેસનાં Sampada Sharma નાં અઠવાડીક કોલમ, Bollywood
Rewind, ના લેખો –
Boot Polish: Of childhood
that’s drenched in poverty - બાળકલાકારો રતન કુમાર, બેબી નાઝ અને તેમના જ્હોન ચાચાના
પાત્રમં ડેવીડની મુખ્ય ભૂમિકા ધરાવતી, પ્રકાશ અરોરા દ્વારા દિગ્દર્શિત
બુટ પોલિશ (૧૯૫૪) ગરીબીમાં જન્મેલ બાળકોની દાસ્તાન છે.