ફુર્સત એ ઇશ્વરીય ભેટ છે. આ પળોને કુટુંબસાથે માણો કે સારી સોબતમાં ગાળો કે આ પળોમાં મનને પ્રફુલ્લિત કરે તેવું વાંચો કે દિલ ઝુમી ઉઠે તેવું સંગીત સાંભળો કે તમે હંમેશ જે કરવા ધારતા હતા પણ કરી નહોતા શકતા તે બધું જ કરો.
હિંદી ફિલ્મોમાં એ સમયે પુરુષ સૉલો ગીતોની
સરખામણીમાં સ્ત્રી સૉલો ગીતોની સંખ્યા અનેક ગણી વધારે રહેતી. કારણ એ હોય કે કંઈ
બીજું, પણ એ સમયે સ્ત્રી ગાયિકાઓની સંખ્યા પણ ઘણી વધારે
રહેતી. જ્યાં સુધી પાર્શ્વ ગાયનનું ચલણ જોરમાં નહોતું ત્યારે આ પરિસ્થિતિ સમજી
શકાય તેમ છે. પરંતુ હવે જ્યારે અભિનેત્રી-ગાયિકાનું પ્રમાણ ઘટ્યું છે અને પાર્શ્વ
ગાયનને જ પ્રાધાન્ય મળવા લાગ્યું છે ત્યારે પણ સ્ત્રી ગાયિકાઓની સંખ્યાવધારે હોવાની પાછળનાં કારણો જાણવાં એ જ એક
રસપ્રદ વિષય બની રહેવો જોઇએ.
આપણે જે ગાયિકાઓનાં સૉલો ગીતો અલગથી સાંભળ્યાં
તે દરેક ગાયિકાઓનું સુવર્ણ યુગમાં લતા-આશાના એકહથ્થુ પ્રભાવની પૂરેપૂરી અસર પ્રગાઢ
થી ત્યાં સુધી એક માનભર્યું સ્થાન રહ્યું હતું. એ સિવાયનાં અન્ય સ્ત્રી ગાયિકાઓ
પૈકી ઘણાં ગાયિકાઓનાં ૧૯૪૮માં ઠીક ઠીક સંખ્યાથી માંડીને એકાદ બે ગીતો જેટલી
સંખ્યામાં ગીતો પણ છે. પણ આ ગીતોમાં અપરિચિત ગીતોનું રમાણ ઘણું જ વધારે જણાયું છે.
એ સંજોગોમાં ૧૯૪૮નાં સ્ત્રી સૉલો ગીતોની ચર્ચાને બહુ લાંબી ન ચલાવવાથી બહુ
મહત્ત્વનો અર્થ સરતો નથી જણાતો.
ચર્ચા માટેનાં ગીતોની પસંદગીમાં મારી આ અંગત
માન્યતાની મર્યાદાના સ્વીકાર સાથે અન્ય સ્ત્રી ગાયિકાનાં સૉલો ગીતો માટે મેં એકે ક
પ્રતિનિધિ કહી શકાય એવું ગીત આજના અંક માટે રજૂ કરેલ છે. આમ કરવા છતાં આજના અંકમાં
કુલ ગીતોની સંખ્યાનો આંકડો નાનો પણ નથી, એ વાત પરથી આ
ગાયિકાનાં સૉલો ગીતોની સંખ્યાનો અંદાજ મૂકવો મુશ્કેલ નહી રહે.
અમીરબાઈ કર્ણાટકી - તક઼દીરને ન હસા કે હમેં
ફિર રૂલા દિયા - શહનાઝ - અમીરબાઈ કર્ણાટકી - દુખી પ્રેમનગરી
આ ઉપરાંત હજૂ પણ ઘણા ગાયિકાઓનાં ગીતહિંદી ફિલ્મ ગીત કોષમાં જોવા મળે છે, પણ મેં તેમને અહીં ન મુકવાનું નક્કી કર્યું છે. આવાં ગીતો ક્યા તો જે
અભિનેત્રી-ગાયિકા ગાયિકા તરીકે આગળ ન વધ્યાં કે એમના ગાયેલાં ગીતો છે કે જે
ગાયિકાઓ '૫૦ના દશકની શરૂઆત સુધીમાં જ ફિલ્મ સંગીતના ક્ષેત્રથી
વિલીન થઈ ગયાં હોય તેમણે ગાયેલાં ગીતો છે.
'જાણીતાં ગાયકો'ની પરંપરાગત વ્યાખ્યા મુજબ સુરીન્દર કૌરને
ઘણાં લોકો 'જાણીતા"ની શ્રેણીમાં ન મૂકે એ શકય છે.
૧૯૪૯નાં ગીતોને ચર્ચાની એરણે નહોતાં લીધાં ત્યાં સુધી હું પણ તે જ લોકોમાંનો એક
હતો.પરંતુ ૧૯૪૯નાં સુરીન્દર કૌરનાં ગીતો સાંભળ્યા પછી મારા માટે તેમનું સ્થાન ઘણું
વિશિષ્ટ બની ગયું. ૧૯૪૮નાં સુરીન્દ્ર કૌરનાં સૉલો ગીતો એ ભાવનાને દૃઢ કરે છે.
સલીલ ચૌધરી (જન્મ: ૧૯ નવેમ્બર, ૧૯૨૨; અવસાન: ૫ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૫) બહુમુખી પારંગતતા ધરાવતી
કળાપ્રતિભા હતા.
આપણે તેમણે રચેલાં હિંદી ફિલ્મનાં ગીત રત્નોને આજે પણ એટલી જ રસમધુર અભિભૂતિથી
સાંભળીએ છીએ. સાથે સાથે તેઓ તો એક સારા કવિ અને નાટ્યલેખક પણ હતા. તેમનાં ઘણાં
કાવ્યોને તેમણે ગૈરફિલ્મી બંગાળી ગીતોમાં ઢાળ્યાં હતાં. એ સમયના લગભગ દરેક જાણીતા
ગાયકોએ તેમનાં ગીતોને સ્વર આપ્યો છે. તેમણે ૨૦ જ વર્ષની ઉમરે રચેલ જ્ઞાનેર બૉધૂ ગીતે તો
બંગાળી ગીતવિશ્વમાં નવું મોજું સર્જ્યું. તેમણે લખેલી વાર્તા રીક્ષાવાલા વાંચીને
બીમલ રોયે તેમને દો બીઘા જમીનની પટકથા લખવાની જવાબદારી પણ સોંપી એ વાત તો હવે
જેમને ખબર છે તેમને આ વાતનું આશ્ચર્ય નથી. જો કંઇ આશ્ચર્ય છે તો એ વાતનું છે કે
તેમણે આ દિશામાં તેમની કારકીર્દી આગળ કેમ ન વધારી.
સંગીતમાં નવોન્મેષની તેમની ખોજને તેમણે રચેલા ફિલ્મસંગીતનાં મેઘધનુષ્યમાંએક છેડેઆપણને મોઝાર્ટ જેવા સર્જકોનાં શાસ્ત્રીય પાશ્ચાત્ય સંગીત તો બીજે છેડે
બંગાળ અને પૂર્વ ભારતનાં કેટલાય પ્રદેશોની લોકધુનો પર આધારીત અનેક ગીતો સાંભળ્યાં
છે. આંખ બંધ કરીને 'મધુમતી'(૧૯૫૮)નું લાજવાબ યુગલ ગીત 'દિલ તડપ તડપ કર કહ રહા હૈ આભી
જા તૂ હમસે આંખ ના ચુરા તુઝે કસમ હૈ આભી જા' યાદ કરો અને પછી સાંભળો તેની
પ્રેરણાસ્રોત સમું, લગભગ ૧૫૦થી પણ વધારે વર્ષ જૂનું, સીલેસીયન (દક્ષિણ - પશ્ચિમ) પૉલીશ લોક ગીત Szla dzieweczka do
laseczka (કિશોરી જંગલ કેડે જવા નીકળી).
એ સંગીતકારોની એવી શ્રેણીના સંગીતકાર હતા જેફિલ્મ ગીતમાં સંગીતને
પ્રાધાન્ય આપવામાં બાંધછોડ ન કરતા. આથી, ગીતની ધુનની રૂપરેખા પહેલાં બનાવતા અને પછી ગીતકાર પાસે તેને અનુરૂપ ગીતની
રચના કરાવતા. આ બધાં ઉપરાંત તેઓ એક બહુ ઉત્કૃષ્ટ વાદ્યસજાવટ ઍરેન્જર હતા અને
વાંસળી, પિયાનો, એસરાજ જેવાં વાદ્યો વગાડવામાં
નિપુણ હતા.
સલીલ ચૌધરીએ ૭૫ જેટલી હિંદી ફિલ્મોની સાથે સાથે
૪૦થી પણ વધારે બંગાળી ફિલ્મોનાં ગીતો રચ્યાં છે તે તો હિંદી ફિલ્મ સંગીતના મોટા
ભાગના ચાહકોને ખબર છે. ઘણાં લોકો એ પણ જાણે છે કે તેમણે ૨૭ જેટલી મલયાલમ ફીલ્મોનાં
ગીતોની પણ રચના કરી હતી. એવા સુજ્ઞ ચાહકોનો પણ તોટો નથી જેમને ખબર છે કે તેમણે
ગુજરાતી, તમિળ, તેલુગુ, કન્નડ, ઓડીયા, આસામી, મરાઠી જેવી ભાષાઓની ફિલ્મોનાં સંગીતની પણ રચના
કરી છે.
આજના આ અંકમાં
આપણે આવા ખૂબ પ્રતિભાશીલ, પ્રયોગશાળી
સંગીતકાર સલીલ ચૌધરીનાં વિસારે ચડેલાંએવાં એક એક ગીતોને યાદ કરીશું જે આ ભાષાઓમાં પણ રચવામાં આવ્યાં છે.
[આજની પૉસ્ટના
વિચારનાં હાર્દસમી માહિતીના સ્રોત તરીકે મેં સલીલ ચૌધરીનાં ફિલ્મ સંગીતપ્રદાનના સૌથી વધારે સંપૂર્ણ કહી શકાય એવા
ઓનલાઈન ખજાના World of Salil Chowdhuryનો મેં આધાર લીધો છે તે વાતની સાભાર નોંધ આ
તબક્કે લઈશ.
સલીલ ચૌધરીના પ્રશંસક અને જાતે પણ ઘણા વાદ્યોના નિપુણ કળાકાર એવા ગૌતમ ચૌધરીએ અહીં સલીલ ચૌધરીનાં બધાં જ ગીતોની
સૉફ્ટ લિંક દસ્તાવેજ કરવાની સાથે સાથે એ ગીતનાં અન્ય ભાષાનાં વર્ઝનને આમને સામને
શોધી શકાય તેવી લિંક પણ આપી છે. એ લિંક પર ક્લિક કરવાથી ઑડીયો ગીત સાંભળી શકાય
તેવી બીજી બારી ખૂલી જશે.
સલીલ ચૌધરીનાં
ગીતો પરથી તેમણે જ જૂદાં જૂદાં વાદ્યો પર રચેલી રચનાઓનાં કેટલાંક આલ્બમ્સ પણ બહાર
પડ્યાં છે. પ્રસ્તુત છે એવી એક રચનાઃ
તો આવો સલીલ
ચૌધરીનાં વિસારે પડેલાં ગીતો અને તેની અન્ય ભાષાઓનાં રૂપાંતરણો યાદ કરીએ :
શમશાદ બેગમે
મુજરા નૃત્યને જે માદકતા બક્ષી છે તેવી જ મોહક અપીલ ગાયત્રી બસુએ બંગાળી ફિલ્મ ‘આજ સંધાએ’૧૯૫૪)માં ગીતનાં
રૂપાંતરણ ‘ના જાની રે ના જાની રે'માં પણ જાળવી રાખી છે.
આટલું પૂરતું
નહોતું તે ક્યાંકથી સાવ જાણીતી ન હોય એવી હિંદી ફિલ્મ (મેરા દામાદ - ૧૯૯૫માં
રીલીઝ)જેમાં આ હિંદી ગીત છે.
ગૌતમ ચૌધરી કહે છે : કોઈક વાર મને એમ લાગે છે સલીલ ચૌધરી પોતે જ બનાવેલાં વર્ઝનનાં
કોષ્ટકને નથી જોતા જણાતા - ઝિર ઝિર બરસે આજ ગગન સે- અનુરાધા પૌડવાલ, સબીતા ચૌધરી, અમિત કુમાર અને શૈલેન્દ્ર સિંઘ
(બંગાળી-)હિંદી - કન્નડ ગીતો
નામ મેરા નિમ્મો
મુક઼ામ લુધીયાના - સપન સુહાને
(૧૯૬૧) - લતા મંગેશકર, મન્ના ડે,
દ્વિજેન મુખર્જી – ગીતકાર: શૈલેન્દ્રએકદમ દ્રૂત તાલનાં લોક નૃત્ય ગીતનાં સ્વરૂપે ફિલ્માવાયેલાં ગીતમાં લતા
મંગેશકરને મન્ના ડે અને દ્વિજેન મુખર્જી બહુ અનોખી રીતે સાથ આપે છે.
આ ધુન ફરી એકવાર
વાપરવા માટે સલીલ ચૌધરીને ૧૯૭૧ની એક કન્નડ ફિલ્મ, સમસ્યાફલ,માં કૅબરે નૃત્યની સીચ્યુએશનની તક મળે ત્યાં
સુધી રાહ જોવી પડી હોય એમ લાગે છે. એ ગીત છે: એલ આર એશ્વરીના
સ્વરમાં "Dooradinda
bandanta sundaraanga jANa". ગીતની ધુનનાં
માળખાં સિવાય ગીતનાં બધાં રૂપ બદલી ગયાં છે.ગૌતમ ચૌધરી નોંધે છે કે કન્નડ્ડ
ફિલ્મનાં ગીતો પર નિયમિતપણે લખનારા લેખક સ્રીધર
રાજન્નાએ લખ્યું હતું કે આ ગીત એશ્વરીએ ગાયેલાં કેબરે ગીતોમાં શ્રેષ્ઠ ગણી
શકાય. ગીતમાં રૉક અને રૉલ શૈલીની ગિટારનો પ્રયોગ પણબહુ અનોખો છે. ….ગીત આજે પણ પણ
ઓરકેસ્ટ્રાવાળાઓ વગાડે છે અને આકાશવાણી પર પણ આવતું રહે.
સમયના ક્રમ
અનુસાર આ ગીતનું આ પહેલાંનું વર્ઝન બંગાળી ફિલ્મ આંતરઘાત (૧૯૮૦)નું ગીત –
Jaanina jaanina - કહી શકાય,
જે આશા ભોસલેના સ્વરમાં
છે.
હિંદી વર્ઝન છેક
૧૯૮૯માં આવેલી સાવ ઓછી જાણીતી ફિલ્મ 'આખરી બદલા'માં સાંભળવા
મળ્યું. ગીતના બોલ હતા - જાને કૈસા જાદૂ યે ચલ ગયા, જે આશા ભોસલેએ ગાયું છે.
અહીં જે
વિડીયોછે તે કેબરે-નૃત્ય જણાય છે. એટલે
એમ માની શકાય કે બંગાળી અને ઉડીયા વર્ઝન ગીતોની સીચ્યુએશન કંઈક આવા જ પ્રકારની
હશે.
(બંગાળી-)હિંદી મરાઠી ગીતો
સલીલ ચૌધરીએ
સંગીતબધ્ધ કરેલ એક માત્ર મરાઠી ફિલ્મ હતી હતી હૃદયનાથ મંગેશકર નિર્મિત સુનબાઈ
(૧૯૮૨). ગૌતમ ચૌધરી લખે છે : પોતાનું પ્રિય ગીત લતાને મરાઠીમાં પણ ગાવું હતું. એ
ગીત તેણે બધું મળીને ત્રણ વાર ત્રણ જૂદી જૂદી ભાષાઓમાં ગાયું. મરાઠી ગીત પ્રીત
ખૂલે માંજી સોનેરી પણ બહુ સ-રસ બન્યું છે.
૧૯૬૧માં રેકોર્ડ
થયેલ મૂળ બંગાળી ગીત સાત
ભાઈ ચમ્પા જાગો રે ને તો બધાં ક્લાસિક ગીત માને છે, જે પાછું સિંહાલી લોક ધુન પરથી પ્રેરિત થયેલ
લાગે છે.
હિંદીમાં તેનું
વર્ઝન, ફિલ્મ ‘મેરે ભૈયા’માં ધીમી લયમાં
સાંભળવા મળે છે - પ્યાસ લિયે
મનવા
આસામી ગીતો
સલીલ ચૌધરીએ
૧૯૭૦માં અને ૧૯૮૫માંએમ બે આસામી ફિલ્મોમાં
ગીત રચના કરી છે,જેમાંથી કોઈ
ગીતનું હિંદી વર્ઝન થયું જણાતું નથી.
ગુજરાતી ગીતો
ગુજરાતીમાં સલીલ
ચૌધરીએ એક જ ફિલ્મમાં સંગીત આપ્યું છે - ૧૯૭૮ની ઘર સંસાર. આ ફિલ્મમાં ગુજરાતી
લોકગીત ગાયક પ્રફુલ્લ દવે પાસે એમણે વેણીભાઈ પૂરોહિતે લખેલહો હાલો હંસા હાલો રે ગવડાવ્યું હતું.
૧૯૮૦માં આ ગીતનું
તેમણે બંગાળી વર્ઝન, આશા ભોસલેના
સ્વરમાં, 'પરાબેશ'માં
કર્યું - O Ghoomer
Moyna Paakhi
સચિન દેવ બર્મન
સિવાય એ સમયના બંગાળી સંગીતકારોએ મોહમ્મદ રફીનો ખપ પૂરતોજ ઉપયોગ કર્યો હતો. આજના
અંકનું છેલ્લું ગીત સાંભળીએ સલીલ ચૌધરીએ છેક છેલ્લા ઉપાય તરીકે મોહમ્મદ રફી પાસે
ગવડાવ્યું હતું એમ કહેવાતુંશૈલેન્દ્રનું
લખેલું 'પૂનમ કી
રાત(૧૯૬૫)નું દિલ તડપે તડપાયે જિનકે મિલનકો તરસે વો તો ન આયે
બંગાળીમાં સલીલ
ચૌધરીએ આ ગીત બે ગાયકો પાસે ગવડાવ્યું છે
આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે આપણી યાદમાં વિસરાતાં
જતાં બીજાં આવાં જ અવિસ્મરણિય ગીતો સાથે ફરી મળીશું...તમને આવાં
અવિસ્મરણીય ગીતો યાદ આવે તો જરૂરથી જણાવશો……