હેમંત કુમાર જન્મશતાબ્દી સ્મરણાંજલિ …. મગર હમ તુમ્હારે રહેંગે - અંક - ૭ :: હેંમંત કુમાર - 'અન્ય' સંગીતકારો માટે, માઈક્રોફોનની સામે, ગાયકની ભૂમિકામાં : યુગલ ગીતો : [૩] ૧૯૫૫ થી ૧૯૬૨ અને તે પછી….

 'અનારકલી'ની અપ્રતિમ સફળતા પછી અન્ય સંગીતકારો તરફથી પણ હેમંત કુમારને વિધ વિધ પ્રકારનાં ગીતો મળતાં રહ્યાં.  એ  ગીતો જે ફિલ્મોમાં હતાં તેમાની મોટા ભાગની ફિલ્મોને ટિકિટબારી પર, એક યા બીજાં કારણોસર, બહુ મોટી સફળતાઓ ન મળી. એ કારણોસર હેમંત કુમારે અન્ય સંગીતકારો માટે ગાયેલાં ગીતોને પણ મળવો જોઈએ એટલો ન્યાય નથી મળ્યો. એ સમયે રેડિયો પર તો એ ગીતો તો પણ સારાં એવાં સંભળાતાં હતાં. પરંતુ પછીથી કેસેટ્સ ને સીડી/ડીવીડીનો સમય આવ્યો ત્યારે આ ગીતોને ઓછાં યાદ કરાયાં. આમ જે ગીતોની યાદ લાંબા સમય સુધી જીવંત રહેવી જોઈતી હતી તે, એ જ સંગીતકારોનાં અન્ય ગીતોની સરખામણીમાં, આજે વિસરાઈ ગયેલાં ગીતોના હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયાં જણાય છે.

આપણે અહીં આ પ્રકારનાં ગીતોને ખાસ પસંદ કરેલ છે.

દિલકી ઉમંગે હૈ જવાં… - મુનીમજી (૧૯૫૫) - ગીતાદત્ત અને પ્રાણ સાથે – સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

હેમંત કુમારને કૉમેડી ગીતમાટે પ્રયોજાયા હોય એવાં ગીતો જવલ્લે જ સાંભળવા મળે, એટલા પુરતું એક સંગીતકારનું એક જ ગીત લેવું એ જાતે સ્વીકારેલા નિયમમાં અપવાદ કરીશું.

ગીતા દત્ત જે સહજતાથી શરારતભરી મજાક કરતાં અનુભવાય છે તેના પ્રમાણમાં હેમંત કુમાર તો નખશીખ સજ્જન જ કહી શકાય તેમ પોતાની પંક્તિઓ ગાય છે. જોકે તેમની ગાયકીમાં છૂપી મશ્કરીનો અંદાજ તો જણાઈ જ રહે છે.

મુસ્કરાતી હુઈ ચાંદની, જગમગાતા હુઆ આસમાં, લે ચલે હો તુમ મુઝે કહાં - અલબેલી (૧૯૫૫) - ગીતકાર અને સંગીતકાર: રવિ

૧૯૫૫નાં વર્ષમાં જ રવિ એ 'વચન'દ્વારા સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકે પોતાની કારકિર્દીની શરૂઆત કરી હતી. એ જ વર્ષે પોતે જેમની સાથે હજુ ગયા વર્ષ સુધી સહાયક તરીકે કામ કયું હતું એવા હેમંત કુમારના સ્વરનો પ્રયોગ કરવાની તક મળી, જેને રવિએ બહુ જ અસરકારકપણે ઝડપી લીધી છે.

રવિની ગીત બાંધણીમાં હેમંત કુમારની શૈલીની છાંટ દેખાય તે સ્વાભાવિક કહી શકાય.

ગીતનાં દરેક અંગમાં શુદ્ધ રોમાંસને ઉજાગર કરતું આ યુગલ ગીત રવિની (ખાસ તો ૧૯૬૦ અને તે પછીની) ખુબ લોકપ્રિય રચનાઓ જેટલું પ્રચલિત કહી શકાય એમ નથી. હેમંત કુમારની સાથે ફિલ્મ સંગીતની નિયતિની જે નાઈન્સાફી રહી છે તેનું એક પ્રતિનિધિ ઉદાહરણ આ ગીતને કહી શકાય.

નોંધ : રવિએ સંગીત બ ધ્ધ કરેલ એક સાલ (૧૯૫૭)નાં યુગલ ગીત ઉલઝ ગયે દો નૈના રે  અને નરસી ભગત (૧૯૫૭)નાં ત્રિપુટી ગીત દર્શન દો ઘનશ્યામ નાથ મોરી અખિયાં પ્યાસી રેની પણ રવિએ રચેલ હેમંત કુમાર નાં યુગલ ગીતોમાં નોંધ જરૂરથી લેવી પડે.

નૈન સો નૈન નાહીં મિલાઓ દેખત સુરત આવત લાજ - ઝનક ઝનક પાયલ બાજે (૧૯૫૫) - લતા મંગેશકર સાથે – સંગીતકાર: વસંત દેસાઈ – ગીતકાર: હસરત જયપુરી

હિંદી ફિલ્મોનાં શ્રેષ્ઠ યુગલ ગીતોમાં તો આ ગીત સ્થાન મેળવે જ છે, પરંતુ વસંત દેસાઈ અને  હેમંત કુમારનું આ કદાચ એક માત્ર સહસર્જન પણ છે. હસરત જયપુરી સાથે જલદી સાંકળી ન શકાય એટલી હદે શુદ્ધ હિંદીમાં લખાયેલા બોલમાં ભારોભાર રોમાંસ નીતરે છે.

આડવાત - ગીતનું મોટા ભાગનું દૃશ્યાંકન મૈસુરના કૃષ્ણરાજ સાગર ડેમ પરનાં પ્રખ્યાત વૃંદાવન ગાર્ડનમાં થયું છે.

હલકે હલકે ચલો સાંવરે, પ્યારકી મસ્ત હવાઓંમેં - તાંગેવાલી (૧૯૫૫) - લતા મંગેશકર સાથે – સંગીતકાર: સલીલ ચૌધરી – ગીતકાર: પ્રેમ ધવન

સલીલ ચૌધરીએ રચેલ ‘પરિવાર’ (૧૯૫૬)નાં યુગલ ગીત ઝીર ઝીર બરસે બદરવા હો કારે કારેને બદલે આ યુગલ ગીત અહીં પસંદ કરવાનું કારણ માત્ર એટલું જ કે ‘ટાંગા ગીત’ તરીકે તે વૈવિધ્યમાં રંગ ઉમેરે છે.

આડવાત' આ ગીતની પ્રેરણાનો સ્રોત એડમંડો રૉસ્સની ધુન 'ધ વેડીંગ સાંબા' (૧૯૫૦) હોઈ શકે છે.

લૌટ ગયા ગમ કા જ઼માના આઈ ખુશી લહરાતી - નયા આદમી (૧૯૫૬) - લતા મંગેશકર સાથે – સંગીતકાર: વિશ્વનાથન રામમૂર્તિ – ગીતકાર: રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ

એન ટી રામા રાવ અને અંજલિ દેવીની મુખ્ય ભૂમિકાવાળી આ ફિલ્મ તેલુગુ ફિલ્મની રીમેક છે તે તો આ વિડિયો ક્લિપ પરથી છતું થઈ જ રહે છે.

હેંમત કુમારે ગાયેલાં જે અમુક ખુબ મધુર અને કર્ણપ્રિય ગીતોને ફિલ્મની નિષ્ફળતાનાં ગ્રહણ લાગ્યાં તે યાદીમા આ ગીત પણ કમનસીબ સ્થાન મેળવે છે.

મુઝકો તુમ જો મિલે યે જહાન મિલ ગયા - ડિટેક્ટીવ (૧૯૫૮) - ગીતા દત્ત સાથે – સંગીતકાર: મુકુલ રોય – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર

હેમંત કુમારનાં હમિંગ અને પછી એ જ સુરમાં ગિટારના રણકારના પૂર્વાલાપની સાથે જ હેમંત કુમારનો સ્વર મુખડાનો ઉપાડ કરે છે. આમ પહેલી જ પળથી ગીત આપણાં મનને એક અદભુત મનોભાવમાં ખેંચી જાય છે.

સામાન્ય શ્રોતાગણ માટે કદાચ બહુ જાણીતું  ન હોય, પણ હેમંત કુમાર કે ગીતાદત્તનાં ચાહકોમાટે તો આ યુગલ ગીત સદા હોઠ પર જ રમતું રહે છે.

નીંદ ન મુઝકો આયે દિલ મેરા ઘબરાયે, ચુપકે ચુપકે કોઈ આકે ખોયા પ્યાર જગાયે - પોસ્ટ બોક્ષ ૯૯૯ (૧૯૫૮) - લતા મંગેશકર સાથે – સંગીતકાર: કલ્યાણજી વીરજી શાહ – ગીતકાર: પી એલ સંતોષી

કલ્યાણજી જ્યારે હજુ એકલા જ હતા એ સમયનું, તેમની કારકિર્દીના આરંભકાળનું ગીત. કલ્યાણજીભાઇ પણ પોતાને પહેલી મહત્ત્વની (નાગીન, ૧૯૫૪,માં બીનવાદન માટેની) તક આપનાર હેમંત કુમારનું ઋણ આ એક ખુબ જ કર્ણપ્રિય યુગલ ગીત દ્વારા અદા કરે છે.

   

તુમ સે દૂર ચલે, હમ મજ઼્બુર ચલે,પ્યાર ભરે દિલ મિલ ન સકે,નીલ ગગન કે તલે - પ્યાર કી રાહેં (૧૯૫૯) - લતા મંગેશકર સાથે – સંગીતકાર: કનુ ઘોષ – ગીતકાર: પ્રેમ ધવન

ફિલ્મ બેશક નિષ્ફળ રહી, પણ ફિલ્મનાં ગીતો ખુબ લોકચાહના પામ્યાં હોય એ કક્ષાની આ એક વધારે ફિલ્મ હતી.

આ ગીતની સાથે આ જ ફિલ્મનું મુકેશના સ્વરનું ગીત દો રોજ઼મેં વો પ્યાર કા આલમ ગુજ઼ર ગયા પણ આ વાતની સાહેદી પુરાવે  હે.

૧૯૫૩થી શરૂ થતા હેમંત કુમારની હિંદી ફિલ્મોમાંની ગાયક તરીકેના ત્રીજા દાયકાની શરૂઆતની વાત કરતી વખતે ગયા મણકામાં આપણે નોંધ કરી હતી કે દાયકાના અંતમાં સી રામચંદ્ર દ્વારા રચાયેલ હેમંત કુમારનાં યુગલ ગીતથી દાયકાની યાદને અવિસ્મરણીય બનાવીશું એ ગીત છે -

ઉમ્ર હુઈ તુમ સે મિલે ફિર ભી જાને ક્યું ઐસા લગે પહેલી બાર મિલે હૈં - બહુરાની (૧૯૬૨) -લતા મંગેશકર સાથે - સી રામચંદ્ર - ગીતકાર સાહિર લુધ્યાનવી

ગીત કંઈક અંશે ઝડપી તાલમાં હોવા છતાં પુરેપુરું કર્ણપ્રિય બની રહે છે. લાંબા સમય પછી મિલનની જે ઘડી આવી હોય તેની ઉત્કટતાને ઋજુતાપૂર્ણ રૂપે રજુ કરવી હોય તો પુરુષ સ્વર તરીકે હેમંત કુમારના સ્વરનો નૈસર્ગિક મુલાયમ સ્પર્શ જ સહજ બની રહે !

૧૯૬૨ પછી હેમંત કુમારનું ધ્યાન એક તરફ પોતાનાં જ નિર્માણ ગૃહ દ્વારા બની રહેલી ફિલ્મો તરફ વધારે રહેવા લાગ્યું, તો બીજી તરફ હવે તેમને બંગાળી ફિલ્મોમાં પણ વધારે માન અને સફળતા મળવા લાગ્યાં હતાં. આવાં કારણોસર, કદાચ, હેમંત કુમારે અન્ય સંગીતકારો માટે બહુ ચોક્કસ સંજોગોમાં જ ગીતો ગાવાનું સ્વીકારવાનું શરૂ કર્યું હશે તેવું ૧૯૬૨ પછીના તેમનાં અન્ય સંગીતકારો માટેનાં ગીતો માટે જોવા મળે છે.

પરિણામે તેમનાં નિર્માણ ગૃહ માટે સંક્રિય રહ્યા એ ૧૯૬૨થી ૧૯૬૯નાં વર્ષોમાં તેમનાં અન્ય સંગીતકારોમાટે ગાયેલાં ગીતોની સંખ્યા સાવ નગંણ્ય કહી શકાય તે કક્ષાએ પહોંચી ગઈ. વળી, ફિલ્મ સંગીતની પસંદનાપસંદના નવી પેઢીના બદલતા જતા પ્રવાહોની સામે, ગયા દાયકાઓના સંગીતકારો ખુદ પણ હવે પોતપોતાનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવા  માટે જે ગાયકો વધારે ચલણી હતા તેનાથી દૂર રહેવાનું જોખમ ઓછું ખેડવા લાગ્યા હતા. આવા સમયમાં હેમંત કુમારનું એક જ યુગલ ગીત  - છૂપા લો યું દિલમેં પ્યાર મેરા - મમતા, ૧૯૬૪; સંગીતકાર રોશન; ગીતકાર મજરૂહ સુલ્તાનપુરી - સર્વકાલીન શ્રેષ્ઠ હિંદી ફિલ્મ ગીતોની કક્ષાનું આવ્યું તે આશ્ચર્યની વાત નથી લાગતી.

હેમંત કુમાર હિંદી ફિલ્મ સંગીત ક્ષેત્રે છેક '૮૦ના દાયકા સુધી, તકનીકી સ્વરૂપે, સક્રિય રહ્યા. પરંતુ એ સમયમાં તેમનાં જે કોઈ રડ્યાં ખડ્યાં યુગલ ગીતો આવ્યાં તે આજના મણકાનાં ગીતોની હરોળમાં મુકવાનું મન ન થાય એ કક્ષાનાં હતાં. એટલે હેમંત કુમારની હિંદી ફિલ્મનાં ગીતોના ગાયક તરીકેની કારકિર્દીની વાત અહીં જ પુરી કરીએ ત્યારે કૈફી આઝમીએ તેમના માટે કહેલ આ પંક્તિઓની યાદ આવે છે.

घुल-सा जाता है सुरूर फ़िज़ा में

तेरी आवाजको सुनुं या तेरी मौसिक़ी सराहुं ?[1]

પ્રસ્તુત શ્રેણીમાં હવે હેમંત કુમારની બંગાળી ફિલ્મોની કારકિર્દીની વાત કરીશું

• શ્રી એન વેન્કટરામનના સોંગ્સ ઑફ યોર પર પ્રકાશિત મૂળ લેખ, Hemantayan – Part 2નો આંશિક અનુવાદ
• શ્રી  એન વેન્ક્ટરામનનું વિજાણુ સંપર્ક સરનામું : venkatssa18@gmail.com
• સોંગ્સ ઑફ યોર : https://www.songsofyore.com/

---

[1] ‘Hemant Kumar: Singer with a perfect baritone’ by Sumit Paul

---

'હેમંત કુમારે 'અન્ય' સંગીતકારોનાં દિગ્દર્શનમાં ગાયેલાં યુગલ ગીતો' સ્વરૂપે એકત્રિત કરેલ ફાઈલમાં "હેંમંત કુમાર - 'અન્ય' સંગીતકારો માટે, માઈક્રોફોનની સામે, ગાયકની ભૂમિકામાં - યુગલ ગીતો ભાગ [૧], ભાગ [૨]અને ભાગ [૩] એક સાથે વાંચી / ડાઉનલોડ કરી શકાય છે.

 'હેમંત કુમારે 'અન્ય' સંગીતકારોનાં દિગ્દર્શનમાં ગાયેલાં ગીતો' સ્વરૂપે એકત્રિત કરેલ ફાઈલમાં  હેંમંત કુમાર - 'અન્ય' સંગીતકારો માટે, માઈક્રોફોનની સામે, ગાયકની ભૂમિકામાં - સૉલો ગીતો તેમજ યુગલ ગીતો - એમ બન્ને પ્રકારનાં ગીતો એકસાથે સાંભળી શકાય છે / ડાઉનલોડ કરી શકાય છે.

હેમંત કુમાર જન્મશતાબ્દી સ્મરણાંજલિ …. મગર હમ તુમ્હારે રહેંગે - અંક - ૭ :: હેંમંત કુમાર - 'અન્ય' સંગીતકારો માટે, માઈક્રોફોનની સામે, ગાયકની ભૂમિકામાં : યુગલ ગીતો : [૨] ૧૯૫૩ / ૧૯૫૪ - કારકિર્દીનાં પુષ્પનો મઘમધતો ઉઘાડ

 ૧૯૫૧માં ‘સઝા’નાં સંધ્યા મુખર્જી સાથેનાં એસ ડી બર્મને રચેલાં યુગલ ગીત 'આ ગુપચુપ પ્યાર કરેં'ની સફળતાની પાછળ પાછળ જ હેમંત કુમાર ૧૯૫૨માં 'આનંદ મઠ' સાથે સંગીત કુમાર તરીકે પણ પોતાનું સ્થાન બનાવી ચુક્યા હતા. પોતાનાં સંગીતમાં હેમંત કુમારે, ૧૯૫૪થી લઈને ૧૯૭૯ સુધીમાં  બધું મળીને લગભગ ૯૦ જેટલાં ગીતો ગાયાં છે જેમાંથી ૩૬ ગીતો સૉલો હતાં. તેની સરખામણીમાં ૧૯૪૨થી લઈને લગભગ ૧૯૮૦ સુધીમાં અન્ય સંગીતકારો માટે ૨૦૦ જેટલાં ગીતો ગાયાં, જેમાંથી લગભગ અર્ધો અર્ધ ગીતો સૉલો ગીતો છે.

અમુક અપવાદોને બાદ કરતાં બહુ ઉપરછલ્લી રીતે જ કહીએ તો અન્ય સંગીતકારો માટે ગાયેલાં યુગલ ગીતો કદાચ વધારે યાદ થતાં હશે. આ બધાં જ ચિરકાલીન યુગલ ગીતો આ ૧૯૫૨થી ૧૯૬૨ -૬૪ સુધીના સમયમાં જ આવ્યાં.

૧૯૫૩

૧૯૫૩માં 'અનારકલી' માટે હેમંત કુમારે સી રામચંદ્ર માટે ગાયેલું, લતા મંગેશકર સાથેનું યુગલ ગીત જાગ દર્દ-એ-ઈશ્ક઼ જાગ માત્ર હેમંત કુમારનાં, કે સી રામચંદ્ર નાં, જ ગીતો માટે નહીં, પણ હિંદી ફિલ્મોનાં સમગ્ર ગીતો માટે એક સીમાચિહ્ન ગીત બની ગયું. આ ગીત વિશે આપણે વિગતે વાત અગાઉ અંક ૩ માં વાત કરી હતી એટલે અહીં એ વિશે પુનરાવર્તન ટાળ્યું છે. સી રામચંદ્ર માટે હેમંત કુમારનાં ગીતોની સંખ્યા એસ ડી બર્મન માટે તેમનાં ગીતો પછી બીજા સ્થાને આવે એટલી છે. એ વિશે વિગતે વાત કોઈ બીજા ઉપયુક્ત સમયે કરીશું, જેથી સી રામચંદ્ર માટે ગયેલાં હેમંત કુમારનાં બીજાં એક યુગલ ગીતથી અન્ય સંગીતકારો માટે ગાયેલાં યુગલ ગીતોની પુર્ણાહતિ કરવાની તક મળે.

એટલે, આજના મણકા માટેનાં અન્ય સંગીતકારો માટે ગાયેલાં યુગલ ગીતોની શરૂઆત ૧૯૫૩ની ફિલ્મ 'આગોશ'થી કરીશું.

મિલજુલ કે બાંટો રે ગરીબી કે ફંડે - આગોશ (૧૯૫૩) ઈન્દિરા માનચંદાની અને કોરસ સાથે – સંગીતકાર: રોશન – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર

આ જ ફિલ્મનાં હેમંત કુમાર અને લતા મંગેશકરે ગાયેલાં યુગલ ગીત, ધીરે ધીરે ચઢ ગયા નદીમેં પાની, માં શેલેન્દ્રએ પ્રેમના રોમાંચને જેટલી સહજતાથી વણી લીધેલ છે એટલી જ સહજતાથી પ્રસ્તુત ગીતમાં તેમણે પોતાની સમાજવાદી સમાજરચનાની વિચારસરણીને વણી  લીધી છે.

૧૯૬૦ પછી રોશનની જે સંગીત શૈલીથી આપણે વધારે પરિચિત છીએ તેના કરતાં આ બન્ને ગીતમાં રોશન બિલકુલ અલગ જ સ્વરૂપે સાંભળવા મળે છે. તેમાં પણ @૧.૪૩ પર જે રીતે હેમંત કુમાર ‘સારા જહાં’માં અંત થતી પંક્તિમાં 'હાં...' પર જે રીતે તાન લહેરાવે છે તે તો બહુ જ અભિનવ પ્રયોગ છે.

આ ગીતમાં સહગાયિકા ઈન્દિરા માનચંદાની વિશે બહુ માહિતી નથી મળી શકી.

ગીતની એક અન્ય ખુબી પણ નોંધપાત્ર છે - ટાઈટલ્સની સાથે સાથે શરૂ થતું ગીત ટાઈટલ્સ પૂરૂં થયા પછી એક સ્વતંત્ર ગીત તરીકે ચાલુ રહે છે.

નોંધ - ૧૯૬૦ પછીથી રોશનનાં ગીતોમાં માધુર્યની આગવી હાજરી વર્તાતી, જેનું સર્વકાલીન શ્રેષ્ઠ કહી શકાય તેવું ઉદાહરણ તેમણે રચેલ 'મમતા' (૧૯૬૪)નું હેમંત કુમાર લતા મંગેશકરનું, રાગ યમનમાં સ્વરબધ્ધ થયેલ, યુગલ ગીત - છુપા લો યું દિલમેં પ્યાર મેરા - કહી શકાય. અન્યોન્ય માટેના પ્રેમની આટલી અલૌકિક અભિવ્યક્તિ તો વાસ્તવિક જીવનમાં પણ કોઈ કદાચ કરી શકે કેમ તે પણ કહેવું મુશ્કેલ છે !

હમ પ્યાર કરેંગે… હમ લડ કે ઝગડ કે ભી પ્યાર કરેંગે - ધુન (૧૯૫૩) - લતા મંગેશકર સાથે – સંગીતકાર: મદન મોહન – ગીતકાર: ભરત વ્યાસ

રાજ કપુર માટે હેમંત કુમારનો સ્વર પ્રયોજાયો હોય એ જેટલી વિરલ લાગે તેવી ઘટનાની સાથે સાથે ભરત વ્યાસ પાસેથી આવા મસ્તીખોર શબ્દો સાંભળવાનો અહીં થયેલો યોગ પણ એટલો જ વિશિષ્ટ કહી શકાય.

જોકે ગીતનાં ફિલ્માંકનમાં આ મસ્તી જરા પણ નથી અનુભવાતી.

યાદ કિયા દિલને કહાં હો તુમ, પ્યાર સે પુકાર લો જહાં હો તુમ - પતિતા (૧૯૫૩) - લતા મંગેશકર સાથે – સંગીતકાર: શંકર જયકિશન – ગીતકાર: હસરત જયપુરી

શંકર જયકિશને પોતાની કારકિર્દીનાં શરૂનાં વર્ષોમાં એક તરફ દેવ આનંદ માટે પરંપરાગત રૂપે હેમંત કુમારનો સ્વર આ યુગલ ગીતમાં વાપરીને બીજી તરફ અલગ અલગ ગાયકો સાથે તેમને પુરેપુરી ફાવટ રહી શકે છે તે બતાવી આપ્યું હતું.

એકોર્ડીયનના સુરથી શરૂ થતા પૂર્વાલાપને 'યાદ કિયા દિલને કહાં હો તુમ'થી  ઊપડતાં મુખડામાં હેમંત કુમારના ખરજ સ્વરની સાથે, 'પ્યાર સે પુકાર લો જહાં હો તુમ'ને સાંકળી લઈને લતા મંગેશકરના નારી સ્વરની સહજ મિઠાશને શકર જયકિશને અદ્‍ભુત રીતે વણી લીધેલ છે.

એક કલી દો પતિયાં…. જાને હમારી સબ બતિયાં - રાહી (૧૯૫૩) - લતા મંગેશકર, મીના કપુર અને અન્ય પારખી ન શકાતા પુરુષ અને સ્ત્રી સ્વર તેમ જ કોરસ – સંગીતકાર: અનિલ બિશ્વાસ – ગીતકાર: પ્રેમ ધવન

ગીત તત્ત્વતઃ પૂર્વ ભારતમાં ચાના બગીચાઓમાં કામ કરતાં મજુરોના મનની ભાવનાઓને વાચા આપે છે. અનિલ બિશ્વાસે મજુરોનાં પાછાં ફરવાના સમય, કામ કરતી વખતનો સમય, મેનેજરોની  કામ લેવાની જુલમગારી રીત સમે અવાજ ઉઠાવવાની ઘટના જેવી અલગ અલગ પરિસ્થિતિઓને ત્યાંનાં લોકગીતોની પ્રસ્તુત શૈલીમાં વણી લીધેલ છે.

સૌ બરસ પર પ્રીતમ ઘર આયે - રામી ધોબન (૧૯૫૩) - ગીતા દત્ત સાથે – સંગીતકાર: હિરેન બોઝ – ગીતકાર: રામ મૂર્તિ ચતુર્વેદી

હિરેન બોઝ બંગાળી ફિલ્મ સંગીતનાં ક્ષેત્રમાં ખુબ સન્માનીય નામ હતું . અહીં તેમણે બાઉલ લોક સંગીતની લોકધુનને પ્રયોજી છે. અંતરાની પંક્તિઓની અલગ લયમાં બાંધણીને ફિલ્મની સીચ્યુએશન સાથે કંઈક સંબંધ હશે, પરંતુ આટલી ભુલી ચુકાયેલી ફિલ્મ વિશે વિશેષ માહિતી નથી મળી શકી.

જાદુગર ભગવાન, અનોખા જાદુગર ભગવાન - શોલે (૧૯૫૩) - અમીરબાઈ કર્ણાટકી, મીના કપૂર અને પ્રેમલતા – સંગીતકાર: ધનીરામ – ગીતકાર: સરસ્વતી કુમાર 'દીપક'

અશોક કુમાર, બીનારાય અને તેમનાં સંતાનો બેબી નાઝ અને માસ્ટર રોમી પર ફિલ્માવાયેલું આ ગીત તેમની આનંદની પળોનો સમય છે.

હિંદી ફિલ્મોમાં થતું આવ્યું છે તેમ સમયનું ચક્ર ફરે છે અને હવે બે બાળકો ભગવાન પાસે એ જ ગીત એક પ્રાર્થના રૂપે ગાય છે.

મેરે  રાજા કે નયનોમેં રાની સમાયી, પ્યારકી જવાની સે હો ગયી સગાઈ - લેહરેં (૧૯૫૩)- શમશાદ બેગમ સાથે – સંગીતકાર: સી રામચંદ્ર – ગીતકાર: રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ

શમશાદ બેગમ સાથે હેમંત કુમારનાં યુગલ ગીતોની સંખ્યા બહુ જ જૂજ છે એ કારણસર આ ગીતને અહીં સમવાવાનો બીજો એક આડપેદાશ જેવો લાભ ગીતની સ્વરરચના વિશે વાત કરવાનો મળતો મોકો છે.

સી રામંચંદ્રએ ગુજરાતી ગરબાની ધુનના બહુ અવનવા પ્રયોગો પોતાનાં ગીતોમાં કરેલ છે. આ ગીતમાં તેમનાં જ અતિપ્રસિધ્ધ ગીત ભોલી સુરત દિલ કે ખોટે (અલબેલા, ૧૯૫૧)ની સીધે સીધી ઝલક તો જોવા મળે છે, પરંતુ પૂર્વાલાપમાં નગારાની થાપથી થતા ઉપાડમાં ગરબાની શૈલીની અસરનો પ્રભાવ પણ એટલો જ પણ સહજપણે વર્તાય છે. 

૧૯૫૪

બાદલકી પાલકી પર હો કે સવાર આજ આનેવાલી હૈ બરસાત - ચક્રધારી (૧૯૫૪) - આશા ભોસલે સાથે - સંગીતકાર અવિનાશ વ્યાસ - ગીતકાર પ્રદીપજી

વરસાદની રાહ જોતાં ખેડૂત પતિ-પત્નીના અન્યોન્યના પ્રેમ ભાવનાં ગીતમાં ફરી એક વાર ડાંડિયા રાસની ધુનનો પ્રયોગ કરાયો છે.

આડ વાત –

આ જ ધુનનો ઉપયોગ બિલ્કુલ અલગ સીચ્યુએશનમાં સી રામંચંદ્ર એ નાસ્તિક (૧૯૫૪)માં કરેલ છે.

૧૯૫રમાં હેમંત કુમારે નૌશાદનાં ગીતોનાં વર્ઝન ગીતો - મોહબ્બત ચૂમે જિનકે હાથ અને ટકરા ગયા તુમસે વો દિલ હી તો હૈ -ગાયાં હતાં તે વાતનો ઉલ્લેખ આપણે આ શ્રેણીના ત્રીજા અંકમાં કરેલો. ૧૯૫૪માં એ જ નૌશાદ તેમણે નૌશાદની તેમજ  પોતાની કારકિર્દીની તેમજ હિંદી ફિલ્મનાં યુગલ ગીતોની પ્રથમ હરોળનું યુગલ ગીત શબાબ (૧૯૫૪)માં ગાયું.

ચંદન કા પલના રેશમકી ડોરી - શબાબ (૧૯૫૪) - લતા મંગેશકર સાથે - સંગીતકાર નૌશાદ - ગીતકાર શકીલ બદાયુની

ફિલ્મમાં આ ગીત સૌ પ્રથમ હેમંત કુમારના સૉલો સ્વરમાં છે તે પછી કોરસ સાથેનાં રૂપમાં શરૂ થઈને યુગલ ગીત સ્વરૂપે ફિલ્માવાયું છે.

ગીતનું એક ત્રીજું વર્ઝન પણ છે જે  ફિલ્મના અંતમાં મુકાયું છે

ઋત હૈ સુહાની, રાત જવાન હૈ, દિલમેં મોહબ્બત, હોઠોં પે આહેં - મનોહર (૧૯૫૪) - એસ વી વેન્કટરામન - ગીતકાર વિશ્વામિત્ર આદિલ

તમિળ ભાષામં બનેલી મૂળ કોસ્ચ્યુમ ડ્રામા ફિલ્મનું આ હિંદી સંસ્કરણ છે. આ ગીત તો સામાન્યપણે રચાયેલાં ગીતો જેવું જ છે. પરંતુ, વધારે નોંદપાત્ર બબત એ છે કે તમિળ સંસ્કરણની પટકથા અને સંવાદ એમ કરૂણાનિધિએ લખેલ છે, જે આગળ જતાં તામિલનાડુના મુખ્ય પ્રધાન બન્યા હતા.

આજના મણકાની શરૂઆત પણ હેમંત કુમાર અને સંધ્યા મુખર્જીના યુગલ ગીતના ઉલ્લેખથી જ થય છે એ સૌખદ યોગાનુયોગ સાથે હેમંત કુમારે અન્ય સંગીતકારો માટે ગાયેલ યુગલ ગીતોનો ત્રીજો, અને અંતિમ મણકો હવે પછી….

+ + +

સંદર્ભ સ્વીકૃતિ :

1. Anandadhara (as told by Hemanta Mukhopadhyay) by Abhik Chattopadhyay; Saptarshi Prakashan, Kolkata (2013) – Published earlier by New Bengal Press Pvt. Ltd. 1975

2.Amaar Swami Hemanta: (as told by Bela Mukhopadhyay) by Partha Ghosh; Sahityam, Kolkata, 1999

3. V. Shantaram: The Man Who Changed Indian Cinema by Madhura Pandit Jasraj, Hay House India, 2015 Lata Geet Kosh, Vol I, compiled and edited by Snehasis Chatterjee, Parul Prakashani 2008

4.List of songs & films: Compilation by Jaydeep Chakraborty; Assistance Sanjay Sengupta

શ્રી એન વેન્કટરામનના સોંગ્સ ઑફ યોર પર પ્રકાશિત મૂળ લેખ, Hemantayan – Part 2નો આંશિક અનુવાદ

શ્રી એન વેન્ક્ટરામનનું વિજાણુ સંપર્ક સરનામું : venkatssa18@gmail.com

સોંગ્સ ઑફ યોર : https://www.songsofyore.com/