Showing posts with label Songs of Yore. Show all posts
Showing posts with label Songs of Yore. Show all posts

Wednesday, January 31, 2024

મોહમ્મદ રફી - જન્મ શતાબ્દી : મોહમ્મદ રફી - 'એ' થી 'ઝેડ' પરથી શરૂ થતાં સૉલો ગીતો [૧]

મોહમ્મદ રફી હિન્દી ફિલ્મોના નિર્વિવાદપણે સૌથી સર્વતોમુખી પાર્શ્વગાયક છે. ભજન, કવ્વાલી, રોમેન્ટિક, દેશભક્તિ, ગઝલ, કોમેડીથી માંડીને શાસ્ત્રીય સંગીત પ્રકારનાં ગીતો કે ખુશી કે ગમનાં ગીતો હોય મોહમ્મદ રફી હિંદી ફિલ્મ સંગીતના સમગ્ર રંગપટ સમાન સહજતાથી છવાયેલા જોવા મળે છે. તેમના અવાજનું બીજું એક અનોખું પાસું એ હતું કે કોઈ પણ ખાસ પ્રયત્નો કર્યા વિના, તેઓ પરદા પર જે અભિનેતા અભિનય કરતા હોય તેની અભિનય શૈલીને પ્રતિબિંબ કરે એ રીતે ગીતને રજુ કરી શકતા. તેમની આ અનન્ય સામર્થ્યે દિલીપ કુમાર, શમ્મી કપૂર, રાજેન્દ્ર કુમારના અભિનયને સુરોની ઓળખ આપી. જોની વોકરનાં ગીતો તો સાંભળતાં વેંત જ તેમની પરદા પરની અદ્દલોઅદ્દલ તસ્વીર આંખો સામે આવી રહે. તો મેહમૂદ માટે તેમણે પોતાના અવાજને એટલી જ સહજતાથી ઢાળ્યો. તેમણે ગાયેલાં ૪૮૦૦ થી વધુ હિન્દી ફિલ્મ ગીતો, આંકડાની દૃષ્ટિએ પણ, કોઈપણ પુરૂષ પાર્શ્વગાયક દ્વારા ગવાયેલાં ગીતો કરતાં અનેક ગણાં વધુ છે, 'આરાધના' (૧૯૭૯) પછી પોતાની બીજી ઈનિંગ્સમાં નવી પેઢીઓના અભિનેતાના સ્વર તરીકે છવાઈ ગયેલા કિશોર કુમારનાં ગીત્ની સંખ્યાને પણ આ આંકડૉ બહુ પાછળ છોડી દે છે. તેમની સંખ્યા માત્ર બે મહાન મંગેશકર બહેનો - લતા મંગેશકર અને આશા ભોસલે કરતાં જ ઓછી છે.

તેમના સમકાલિન એવા મન્ના ડે, મુકેશ, હેમંત કુમાર અને તલત મહેમૂદ જેવા અન્ય પુરૂષ પાર્શ્વગાયકોનો પોત્પોતાનૉ આગવો, સશક્ત, ચાહક વર્ગ હતો. મજબૂત ચાહક વર્ગ હતો, સંખ્યાની દૃષ્ટિએ તેઓ રફી કરતાં લગભગ ચારથી દસના ગુણાંકથી પાછળ ભલે દેખાય પણ વિશિષ્ટ ગાયકો હોવાને કારણે એ દરેક ગાયકોની શૈલી અને મોહમ્મદ રફીની એ જ પ્રકારનાં ગીતો ગાવાની શૈલી સાથે સરખામણી અસ્થાને જ ગણાય.

મોહમ્મદ રફીનો જન્મ અમૃતસર જિલ્લાના કોટલા સુલતાન સિંહ નામના ગામના પંજાબી જાટ મુસ્લિમ પરિવારમાં થયો હતો. તેમણે લાહોરમાં તેમના શરૂઆતના વર્ષો વિતાવ્યાં. શાસ્ત્રીય સંગીતના ઘણા દિગ્ગજ કલાકારો પાસેથી સંગીત શીખ્યા અને ત્યાં તેમના સંગીતની પ્રેરણા મેળવી. તેમણે કિશોરાવસ્થામાં જ ગાવાનું શરૂ કર્યું હતું. વારંવાર પુનરાવર્તિત થઈ ચુઈ હોવા છતાં તેમને જાહેરમાં પ્રસિદ્ધિ કે એલ સાયગલનાં ગીત ને અચાનક જ ગાવા મળેલ તકથી મળી એ ઘટના બહુ રોમાંચક જ બની રહે છે. એકવાર સુપ્રસિદ્ધ કે એલ સાયગલ લાહોરમાં જાહેર કાર્યક્રમ માટે આવ્યા હતા. કાર્યક્રમ દરમિયાન માઈક ફેલ થતાં પ્રેક્ષકોમાં હોબાળો મચી ગયો હતો. ત્યારે એક યુવાન છોકરા તરીકે રફીએ મંચ પર આવીને શ્રોતાવર્ગને જકડી રાખ્યો. તેમના ચાહક વર્ગ સાથેની તેમની આ પકડ ભરવરસાદ વચ્ચે નીકળેલી અંતિમ યાત્રામાં ઠલવાયેલી જનમેદની સુધી જીવંત રહી. માઈક વગર એ ગીતથી જે ભુરકી તેમણે તેમના ચાહક વર્ગ પર રાખી જ એ જ સંમોહક અસર તેમણે રેકોર્ડીંગ સમયે માઈક સાથેનાં અંતરની ખુબીઓને પોતાની ગાયકીમાં વણી લઈને વધુ નિખારી.

ફિલ્મ સંગીતના ક્ષેત્રે તેમનું પદાર્પણ લાહોરમાં સંગીતકાર શ્યામ સુંદરના નેજા હેઠળ પંજાબી ફિલ્મ ગુલ બલોચ (૧૯૪૪) માં થયું. શ્યામ સુંદરને ૧૯૪૪ની ફિલ્મ વિલેજ ગર્લ માટે મોહમ્મદ રફીનું પહેલ વહેલું ફિલ્મ ગીત રેકોર્ડ કરવાનું શ્રેય આપવામાં આવે છે. આ ગીત માટે તેમને રુ.. ૧૦નો પુરસ્કાર મળેલો. પરંતુ ફિલ્મ વિલંબમાં પડી અને ૧૯૪૫માં રિલીઝ થઈ. આ પહેલાં રફી સાહેબનો અવાજ પ્રથમ વખત સંગીત નિર્દેશક નૌશાદની ફિલ્મ 'પહેલે આપ' (૧૯૪૪)નાં સમુહ ગીત હિંદુસ્તાન કે હમ હૈ હિદોસ્તાં હમારા હિંદુ મુસ્લ્મીમ દોનોંકૉ આંખકા તારામાં સાંભળવા મળ્યો. સમય જતાં રફીનો સ્વર નૌશાદ માટે પ્રથમ પસંદગી બની ગયો. '૫૦ના દાયકાના મધ્ય સુધીમાં અન્ય ટોચના સંગીતકારો માટે પણ મોહમ્મદ રફીનો અવાજ પહેલી પસંદગીનો અવાજ બની ગયો. કિશોર કુમારના ખૂબ જ ચાક એવા એસ.ડી. બર્મને પણ તેમના અને રફી માટે લગભગ સમાન સંખ્યામાં ગીતો રચ્યા હતાં. એસ ડી બર્મને હંમેશા પોતાનાં જટિલ અને વિશેષ ગીતો રફી માટે અનામત રાખ્યાં..
રફીનું ૩૧મી જુલાઈ ૧૯૮૦ના રોજ અકાળે અવસાન થયું અને તેના લાખો ચાહકો શોકમાં ગરકાવ થઈ ગયા. તેમના પ્રચંડ પ્રશંસક અનુયાયીઓ હોવા છતાં, મોહમ્મદ રફી, અંગત તેમ્જ વ્યાવસાયિક એમ બન્ને દૃષ્ટિએ હંમેશાં વાસ્તવિકતાની જમીન પર જડાયેલા એક નમ્ર, ઈશ્વરથી ડરનાર, મિથ્યાભિમાન અને ઈર્ષ્યારહિત વ્યક્તિ જ રહ્યા. કારકિર્દીની ટોચ પર પહોંચ્યા પછી પણ કોઈ નવોદિત સંગીતકાર, ફિલ્મ નિર્માતા કે અભિનેતા માટે, નજીવા પુરસ્કારે પણ, તેઓએ અવિસ્મરણીય કહી શકાય એવાં ગીતો ગાયાં છે.

આજ કી રાત બડી શૌખ બડી નટખટ હૈ, આજ તો તેરે બીના નિંદ નહીં આયેગી - નઈ ઉમ્રકી નયી ફસ્લ (૧૯૬૫) - ગીતકારઃ નીરજ - સંગીતકારઃ રોશન

'એ' પર મોહમ્મદ રફીનાં બીજાં પણ ઘણાં ખુબ જાણીતાં ગીતો મળશે. ખુદ રોશનનું જ અબ ક્યા મિશાલ દું મૈં તેરે શબાબ કી (આરતી, ૧૯૬૨ - ગીતકારઃ મજરૂહ સુલ્તાનપુરી) જ જ પહેલું યાદ આવે ! પરંતુ આજ કી રાતના બોલ , ધુન અને રજુઆતમાં કંઈક અવર્ણનિય ચુંબકત્ત્વ છે.

પહેલાં એના બોલ જ યાદ કરીએ.

आज की रात बड़ी शोख बड़ी नटखट है
आज तो तेरे बिना नींद नहीं आयेगी
अ‍ब तो तेरे ही यहाँ आने का ये मौसम है
अब तबीयत न खयालों से बहल पायेगी

देख वो छत पे उतर आयी है सावन की घटा
दे रही द्वार पे आवाज़ खड़ी पुरवाई
बिजली रह रह के पहाड़ों पे चमक उठती है
सूनी आंखों में कोई ख्वाब ले ज्यों अंगड़ाई
कैसे समझाऊँ
कैसे समझाऊँ कि इस वक़्त का मतलब क्या है
दिल की है बात
हो दिल की है बात न होठों से कही जायेगी
आज तो तेरे बिना नींद नहीं आयेगी..

ये भटकते हुये जुगनू ये दिये आवारा
भींगते पेड़ों पे बुझ बुझ के चमक उठते हैं
तेरे आँचल में टके सलमे सितारे जैसे
मुझसे मिलने को बिना बात दमक उठते हैं
सारा आलम
सारा आलम है गिरफ्तार तेरे हुस्न में जब
मुझसे ही कैसे
हो मुझसे ही कैसे ये बरसात सही जायेगी
आज तो तेरे बिना नींद नहीं आयेगी..

रात रानी की ये भीनी सी नशीली खुशबू
आ रही है के जो छन छन के घनी डालों से
ऐसा लगता है किसी ढीठ झखोरे से लिपट
खेल आयी है तेरे उलझे हुए बालों से
और बेज़ार
और बेज़ार न कर मेरे तड़पते दिल को
ऐसी रंगीन ग़ज़ल रात न फिर गायेगी
आज तो तेरे बिना नींद नहीं आयेगी..

તારા શૂન્ય રાતનાં એકાંતમાં નાયક પોતાની એકલતાના વિચારોમાં ખોવાયેલો છે. વાંસળીના સુરો સિવાય ઓછામાં ઓછાં સંગીતથી રોશને એ એકલતાને ગહરી બનાવી છે. પરંતુ એ એકલતાને રોમાંચક બનાવે છે રફીની અદ્ભુત રજુઆત.

 બસ્તી બસ્તી પરબત પરબત ગાતા જાયે બંજારા - રેલ્વે પ્લેટફોર્મ (૧૯૫૫) - ગીતકારઃ સાહિર લુધીયાનવી - સંગીતઃ મદન મોહન

રફીએ ગાયેલાં ટાઈટલ ગીતોમાં આ ગીત મોખરાનું સ્થાન ધરાવે છે. ટાઈટલ્સની સાથે ટ્રેનમાં આ ગીત ગાતા મનમોહન કૃષ્ણ બન્ને ગીતના બોલનાં રૂપક સ્વરૂપો છે. તેની સાથેના મુસાફરો કે સ્ટેશનોની પરિસ્થિતિઓથી અલિપ્ત થઈને માનવ જીવનની જેમ ટ્રેન પોતાના માર્ગ પર ચાલતી રહે છે. એ જીવનનો મુસાફર પણ ટ્રેનની એ નિર્લેપ ગતિ સાથે અવશપણે વહેતો રહે છે. ધન દોલત કે પીછે ક્યોં હૈ યે દુનિયા દિવાની, યહાંકી દૌલત યહાં રહેગી સાથ નહીં યે જાયેગી દ્વારા જીવનની ભૌતિકતાની નિરર્થકતા સમજાય છે.

સુનિલ દત્તે આ ફિલ્મથી ફિલ્મ જગતમાં પદાર્પણ કયું હતું.
ચલ ઉડ જા રે પછી અબ યે દેશ હુઆ વીરાના - ભાભી (૧૯૫૭) - ગીતકારઃ રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ - સંગીતકારઃ ચિત્રગુપ્ત

પાર્શ્વભૂમિમાં ગવાતાં આ ગીતની સફળતાએ ચિત્રગુપ્તને અગ્રણી સંગીતકારોની હરોળમાં સ્થાન અપાવી દીધુ. એ પછી તો ચિત્રગુપ્તે મોહમ્મદ રફીના સ્વરમાં અનેક લોકપ્રિય ગીતોની વણઝાર સર્જી દીધી.

દિલકી મહેફિલ સજી હૈ ચલે આઈયે - સાઝ ઔર આવાજ (૧૯૬૬) - ગીતકારઃ ખુમાર બારાબંક઼્વી - સંગીતઃ નૌશાદ

‘ડી’ પર દીવાના મુઝ સા નહીં ઈસ અંબર કે નીચે. દેખી જમાનેકી યારી, દિલ જો ન કહ શકા, દિન ઢલ જાયે હાયે રાત ન જાયે એવાં અલગ અલગ મનોભાવનાં, અલગ અલગ સંગીતકારોનાં અઢળક ગીતો મળી રહે છે. પ્રસ્તુત ગીતની ખુબી એ છે કે નૌશાદ અહીં અલગ જ સંદર્ભમાં છે. પરદા પર તેમના દિલીપ કુમાર નથી. ગીતકાર પણ શકીલ બદાયુની નહીં, પણ ખુમાર બારાબંક઼્વી છે. પણ નૌશાદના આગવા સ્પર્શમાં રફી તો એટલા જ ખીલી રહે છે.

 એક હસીન શામકો દિલ મેરા ખો ગયા - દુલ્હન એક રાત કી (૧૯૬૬) - ગીતકારઃ રાજ અમહેંદી અલી ખાન - સંગીતઃ મદન મોહન

મદન મોહને રફીના સ્વરમાં બનાવેલાં અનેક અવિસ્મરણીય ગીતોનું પ્રતિનિધત્વ આ ગીત કરે છે.

ફલક પર જિતને ...... ગ઼મ ઉઠાને કો જીયે જાઉંગા મૈં - મેરે હઝૂર (૧૯૬૮) - ગીતકારઃ હસરત જય્પુરી - સંગીતઃ શંકર જયકિશન

શંકર જયકિશને પણ મોહમ્મદ રફી સાથે પોતાની ફોર્મ્યુલાની બહાર રહીને પણ સરસ ગીતો બનાવ્યાં છે.

ગુઝરે હૈ આજ હમ ઈસ મુકામ સે - દિલ દિયા દર્દ લિયા (૧૯૬૬) - ગીતકારઃ શકીલ બદાયુની - સંગીતઃ નૌશાદ

દિલીપ કુમાર માટે કમ સે કમ જે એક કરૂણ ગીત તો ફિલ્મમાં હોય તે ફોર્મ્યુલા પર નૌશાદની પોતાની હથોટી હતી.

હૈ દુનિયા ઉસીકી ઝમાના ઉસીકા - કાશ્મીર કી કલી (૧૯૬૪) - ગીતકારઃ એસ એચ બીહારી - સંગીતઃ ઓ પી નય્યર

પ્રેમનાં સ્વપનાંઓ ચકનાચુર થઈ ગયેલા પ્રેમીના દર્દને વાચા આપતાં આ ગીતને પર્દા પર શમ્મી કપુરનો અભિનય, દર્દ અને દારૂની અસરમાં ઘૂટાયેલો મોહમ્મ્દ રફીનો સ્વર અને મનોહરી સિંગનાં સેક્ષોફોનના સ્વરમાં ઉભરતો હતાશાનો સુર એ પૈકી ક્યાં કારણે આ ગીત સદાસ્મરણીય બની ગયું હશે તે કહેવું અશક્ય જ લાગે.

 ઇસ ભરી દુનિયામેં કોઈ ભી હમારા ન હુઆ - ભરોસા (૧૯૬૩) - ગીતકારઃ રાજેંદ્ર કૃષ્ણ - સંગીતઃ રવિ

પર્દા પર અભિનય કરતા અભિનેતા માટે કરૂણ રસની અસર વધારે ઘેરી કરવાની જવાબદારીને મોહમ્મદ રફીની ગીતની ગાયકી ગણે અંશે સરળ કરી આપી શકતી.

જો બાત તુઝમેં હૈ તેરી તસવીરમેં નહીં - તાજ મહલ (૧૯૬૩) - ગીતકારઃ સાહિર લુધીયાનવી - સંગીતઃ રોશન

પ્રેમિકા સાથેનાં મિલનની પ્યાસ તસવીરની વર્ચ્યુઅલ રીઆલીટીમાં ઉપલ્બધીથી કેવી ઉણી રહે છે તેનું આવું સચોટ વર્ણન રફી સાહેબે માત્ર માઈકને સામે રાખીને કર્યું છે એ કલ્પી પણ શકાય?

કર ચલે હમ ફિદા જાન - ઓ - તન સાથીયોં, અબ તુમ્હારે હવાલે વતન સાથીયોં - હક઼ીક઼ત (૧૯૬૪) - ગીતકારઃ કૈફી આઝમી - સંગીતઃ મદન મોહન

યોગાનુયોગ મોહમ્મ્દ રફીએ હિંદી ફિલ્મો માટે ગાયેલાં પહેલ વહેલાં ગીતથી લઈને પછીથી તેમણે ગાયેલાં દેશપ્રેમનાં દરેક ગીત દ્વારા રફીએ ગાયેલાં વિવિધ પ્રકારનાં ગીતોમાં દેશપ્રેમનાં ગીતોને અદકેરૂં સ્થાન જ મળતું રહ્યું છે.

લાખોં હૈ નિગાહ મેં ઝીંદગીકી રાહમેં સનમ હસી જવાં - ફીર વહી દિલ લાયા હું (૧૯૬૩) - ગીતકારઃ મજરૂહ સુલ્તાનપુરી - સંગીતઃ ઓ પી નય્યર

ગીતના ભાવની અભિવ્યક્તિ મોહમ્મદ રફીના સ્વરમાંથી એવી પ્રતિબિંબ થતી કે પર્દા પર અભિનય કરતો કલાકાર એ ભાવને વ્યક્ત કરવા માટે કોઈ જ પ્રયાસ ન કરે તો પણ પ્રેક્ષકોને ઓછું ન આવતુ !

મૈને ચાંદ ઔર સીતારોંકી તમનાકી થી મુઝકો રાતોંકી સિયાહી કે સિવા કુછ ન મીલા - ચંદ્રકાંતા (૧૯૫૬) - ગીતકારઃ સાહિર લુધીયાનવી - સંગીતઃ એન દત્તા

એકે એક શબ્દની અદાયગીમાં અપેક્ષાઓથી તદ્દન વિરૂદ્ધ મળતી વાસ્તવિકતાઓની પીડા ટપકે છે.

મોહમ્મદ રફીનાં 'એન' થી ઝેડ' શબ્દથી શરૂ થતા ગીતો હવે પછીથી..........

મોહમ્મદ રફીની જન્મ શતાબ્દીની ઉજવણી રૂપે સોંગ્સ ઑફ યોર પર પ્રકાશિત લેખ Mohammad Rafi from A to Z   નો આંશિક અનુવાદ

Sunday, June 6, 2021

હેમંત કુમાર જન્મશતાબ્દી સ્મરણાંજલિ …. મગર હમ તુમ્હારે રહેંગે - અંક ૯ : હેમંત કુમારની કારકિર્દીનાં પોતમાં અનોખી ભાત પાડતા કેટલાક મહત્ત્વના સંબંધોના તાણાવાણા :: હેમંત કુમારનાં લતા મંગેશકરનાં બંગાળી ગીતો

હેમંત કુમારની બંગાળી (ફિલ્મ) સંગીતની કારકિર્દીની વાત તેમણે લતા મંગેશકરનાં સ્વરમાં રચેલાં ગીતો વિના અધુરી રહે. લતા મંગેશકરે ગાયેલાં ૧૮૫ જેટલાં ફિલ્મી, આધુનિક અને રવિન્દ્ર સંગીતના બંગાળી ગીતોમાં સલીલ ચૌધરીનાં ગીતોની સંખ્યા વધારે પણ ગીતોની ગુણવત્તા, ચિરસ્મરણીયતા અને માધુર્યમાં હેમંત કુમારે રચેલાં તેમનાં ગીતોનું સ્થાન પણ આગવું જ રહ્યું છે.

હેમંત કુમાર અને લતા મંગેશકરના સંબંધોનાં મુળીયાં તો આનંદમઠ (૧૯૫૨)માટે તેમનાં એક માત્ર ગીત 'જય જગદીશ હરે'થી નંખાયાં તે પછી હેમંત કુમારે રચેલાં હિંદી ફિલ્મ સંગીતમાં સૌથી વધારે ગીતો લતા મંગેશકરના સ્વરમાં જ રહ્યાં.

'આનંદમઠ' પછી તરત જ હેમંત કુમારના ખાસ આગ્રહથી લતા મંગેશકરે ૧૯૫૩માં દુર્ગા પુજા માટે હેમંત કુમારનાં નિદર્શનમાં હેમંત કુમાર સાથે જ રવિન્દ્ર સંગીતમાંથી પસંદ કરેલ બે યુગલ ગીતો ગાયાં

તોમારા હાલો શુરૂ આમાર હાલો સારા (તમારો હાલ શરૂ અમારો પૂરો)

આ ગીતમાં લતા મંગેશકરનો સુર પ્રાધાન્ય સ્થાને છે અને હેમંત કુમાર લગભગ કાઉન્ટર મેલોડીની જેમ તેમનો સતત સંગાથ કરે છે.




આડવાત - આ ધુનને રાજેશ રોશને 'છૂ કર મેરે મનકો'માં પોતાની શૈલીમાં ઢાળીને પ્રયોજી હતી.

એ આલ્બમનાં બીજાં યુગલ ગીત મધુ ગંધે ભરા મૃદુ સ્નિગ્ધછાયા નો ઉલ્લેખ આપણે આ શ્રેણીના અંક, ૭ ભાગ () માં કરેલ છે. ત્યારે આપણે જોયું હતું કે ૧૯૪૫ની ફિલ્મ 'હમરાહી'માં આર સી બોરાલે આ રચના હેમંત કેમાર અને બિનોતા (રોય)_ બોઝ સાથેનાં યુગલ ગીત તરીકે કરી હતી.

આ આલ્બમ લગભગ જૂન-જુલાઈ ૧૯૫૩માં રીલીઝ થયું હશે. એજ વર્ષે હેમંત કુમારના કહેવાથી લતા મંગેશકરે રવિન્દ્રનાથ ઠાકુરની જ વાર્તા 'બૌ ઠાકુરાણીર હાથ'[દિગ્દર્શક નરેશ મિત્ર - સંગીતકાર દ્વિજેન ચૌધરી] માટે રવિન્દ્ર સંગીતનાં બે ગીત ગાયાં.

હૃદય અમાર નાચે રે આજિકે મયુર મત નાચો રે


સાવન ગગને ઘોર ઘનઘટા


તે પછી હેમંત કુમારે લતા મંગેશકરના સૉલો સ્વરમાં 'પ્રેમ એકબારી એસેછીલ્લો નીરબો' (પ્રેમ એક વખત મૌનમાં આવ્યો)[ગીતકાર ગૌરીપ્રસન્ન મજુમદાર]ની પણ રચના કરી.


આડવાત

હેમંત કુમારે આ ધુન ગર્લ ફ્રેન્ડ (૧૯૬૧)નાં ગીત આજ રોના પડા તો સમજ઼ે (કિશોર કુમાર - ગીતકાર સાહિર લુધ્યાનવી)માં પણ પ્રયોજી છે.

એપ્રિલ ૧૯૫૪માં લતા મંગેશકર હેમંત કુમારનાં આમંત્રણથી બંગાળી નવાં વર્ષના ઉપક્રમે યોજાતા જાહેર સંગીત કાર્યક્રમમાં હાજરી આપવા પણ ખાસ આવ્યાં હતાં. તે સમયે તે હેમંત કુમારના ઘરે જ રહ્યાં હતાં. ૧૯૮૫માં હેમંત કુમારની કારકિર્દીની અર્ધશતાબ્દીની ઉજવણી સમયે પણ હેમંત કુમારે લતા મંગેશકરને ખાસ આમંત્રણ પાઠવ્યું હતું. એ દિવસોમાં લતા મંગેશકરની તબિયત નરમગરમ રહેતી હતી તો પણ તેઓ આ કાર્યક્રમમાં હાજર રહ્યાં હતાં

લતા મંગેશકરે હેમંત કુમારનાં નિદર્શનમાં ૩૪ ગીતો ગાયાં, બંગાળી ફિલ્મોમાં લતા મંગેશકરે ગાયેલાં ગીતોમાં સૌથી વધારે ગીતો હેમંત કુમારની રચનાઓ છે. જોકે લતા મંગેશકરને બંગાળી ફિલ્મ સંગીતમાં દાખલ કરવાનું શ્રેય વસંત દેસાઈને ફાળે જાય. તેમની સંગીતબધ્ધ કરેલ 'અમર ભૂપાલી' (૧૯૫૨)માં લતા મંગેશકરનાં છ ગીતો હતાં લતા મંગેશકર પાસે આધુનિક અને ગૈરફિલ્મૉ બંગાળી ગીતો સૌથી વધારે સલીલ ચૌધરી (૩૫ ગીતો) ગવડાવ્યાં છે.

એક વધુ યુગલ ગીત સાંભળીએ-

ચંચોલો મન અન્મોના હોય - અદ્વિતિય (૧૯૬૮)- ગીતકાર: મુકુલ દત્ત

પરદા પર ગીત માધવી મુખર્જી અને સર્બેન્દુએ ગાયું છે.

હેમંત કુમાર અને લતા મંગેશકરનાં વ્યાવસાયિક સંબંધોની વેલ મરાઠી ફિલ્મોમાં પણ પ્રસરી છે.

લતા મંગેશકરે 'આનંદઘન' તખલ્લુસથી પાંચ મરાઠી ફિલ્મોમાં સંગીત આપ્યું હતું. તેમાંની ૧૯૬૩ની શિવાજી મહારાજની જીવનકથની પરથી બનેલ 'મરાઠા તિતુકા મેળવાવા'માં એક સમુહ ગીત, મરાઠી પાઉલ પડતે પુઢે (મરાઠી કદમ આગળ ધપે), હતું, જેમાં પ્રારંભનો શ્લોક હેમંત કુમારના સ્વરમાં હતો.

   

હૃદયનાથ મંગેશકરે લતા મંગેશકર અને હેમંત કુમારનું એક ગૈરફિલ્મી મરાઠી યુગલ ગીત, મી ડોલકર દરિયાચા રાજા' રચ્યું હતું.


આ રચના સલીલ ચૌધરીને એટલી બધી પસંદ પડી ગઈ કે તેમણે તે, દે ડોલ ડોલ તોલ પાલ તોલ સ્વરૂપે, બંગાળીમાં લખી અને લતા મંગેશકર સાથે હેમંત કુમારના સ્વરમાં રેકોર્ડ કરાવી.



આ સાથે આપણે હેમંત કુમારની જન્મશતાબ્દી નિમિત્તે શરૂ કરેલ દીર્ઘ લેખંમાળા '.... મગર હમ તુમ્હારે રહેંગે' અહીં સમાપ્ત કરીએ છીએ. હેમંત કુમારે રચેલાં હિંદી ગીતોને હવે પછી યથોચિત પ્રસંગે યાદ કરીશું. 

+ + +

શ્રી એન વેન્કટરામનના સોંગ્સ ઑફ યોર પર પ્રકાશિત મૂળ લેખ, Hemantayan – Part 2નો આંશિક અનુવાદ

શ્રી  એન વેન્ક્ટરામનનું વિજાણુ સંપર્ક સરનામું : venkatssa18@gmail.com

સોંગ્સ ઑફ યોર : https://www.songsofyore.com/

+ + +

Acknowledgements & References:

1. Anandadhara (as told by Hemanta Mukhopadhyay) by Abhik Chattopadhyay; Saptarshi Prakashan, Kolkata (2013) - Published earlier by New Bengal Press Pvt. Ltd. 1975
2. Amaar Swami Hemanta: (as told by Bela Mukhopadhyay) by Partha Ghosh; Sahityam, Kolkata, 1999
3. V. Shantaram: The Man Who Changed Indian Cinema by Madhura Pandit Jasraj, Hay House India, 2015

4. Lata Geet Kosh, Vol I, compiled and edited by Snehasis Chatterjee, Parul Prakashani 2008

5. List of songs & films: Compilation by Jaydeep Chakraborty; Assistance Sanjay Sengupta

+ + +

હેમંત કુમાર જન્મશતાબ્દી નિમિત્તે ૯ અંકોના ૧૬ મણકામાં કરેલ દીર્ઘ લેખમાળા .... મગર હમ તુમ્હારે રહેંગેનું સંકલિત સંસ્કરણ પર ક્લિક કરવાથી વાંચી / ડાઉનલોડ કરી શકાય છે.


Sunday, May 16, 2021

હેમંત કુમાર જન્મશતાબ્દી સ્મરણાંજલિ …. મગર હમ તુમ્હારે રહેંગે - અંક ૯ : હેમંત કુમારની કારકિર્દીનાં પોતમાં અનોખી ભાત પાડતા કેટલાક મહત્ત્વના સંબંધોના તાણાવાણા :: હેમંત કુમાર અને તેમના મુખ્ય ગીતકારો તેમ જ અન્ય સંગીતકારો

હેમંતકુમારે તેમની બંગાળી ગીતોની યાત્રામાં જે ગીતકારોનાં ગીતોને સ્વર આપ્યા તેમાં ગૌરીપ્રસન્ન મજુમદાર અને પુલક બંદોપાધ્યાય દ્વારા લગભગ અડધા જેટલાં ગીતો લખાયાં હતાં. હેમંત કુમારે અન્ય સંગીતકારો માટે ગયેલાં ગીતોમાંનાં પણ ૪૦% ગીતો આ બે ગીતકારોએ લખ્યાં હતા. યોગનુયોગ એવો છે કે અહીં પણ આ બન્ને ગીતકારોનો હિસ્સો લગભગ  અડધો અડધો જ રહ્યો. હેમંત કુમારની બંગાળી ફિલ્મ જગતની કારકિર્દીનો આપણે હજુ સુધી જે બહુ જ મર્યાદિત ઇતિહાસ જોયો છે તેમાં પણ આ બે ગીતકારોનાં ગીતોની વધારે હાજરી આ બાબતની દ્યોતક છે. તે ઉપરાંત હેમંત કુમારે રવિન્દ્રનાથ ઠાકુરે લખેલાં ગીતો પણ મોટી સંખ્યાં ગાયાં હતાં. આ સિવાય મુકુલ દત્તાનું નામ પણ આટલા જ મહત્ત્વના ગીતકાર તરીકે ગણી શકાય. રવિન્દ્ર સંગીત અને મુકુલ દત્તનાં મળીને હેમંત કુમારે બીજાં ૨૦% જેટલાં ગીતો ગાયાં હશે.

હેમંત કુમારની કારકિર્દીના પૂર્વાર્ધ  - ૧૯૪૭થી ૧૯૭૦ સુધીમાં ગૌરીપ્રસન્ન મજુમદાર (૧૯૨૪-૧૯૮૬) મુખ્ય ગીતકાર હતા. આ બન્ને એ સાથે સૌ પહેલી વાર ૧૯૪૭ની ફિલ્મ 'પુરબરાગ'માં કામ કર્યું. 'પુરબરાગ' ગૌરીપ્રસન્નની પહેલી અને હેમંત કુમારની બીજી ફિલ્મ હતી.

એઇ દખિન હવા - પુરબરાગ (૧૯૪૬) - બેલા મુખર્જી સાથે 


તે પછી તેમનો સહયોગ વધારે  ઘનિષ્ઠ બન્યો ૧૯૫ની ફિલ્મ 'સૂર્યમુખી' થી.

ઓ બંશિતે ડાકે સે (વાંસળીના સૂરે તે બોલાવે છે)- સૂર્યમુખી (૧૯૫૬)

આડવાત 

આ ધુન હેમંત કુમારે ફરીથી હિંદી ફિલ્મ 'ચંપાકલી'માં પ્રયોજી -

છુપ ગયા કોઈ રે દૂર સે પુકાર કે - ચંપાકલી (૧૯૫૭)- લતા મંગેશકર - ગીતકાર રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ


પુલક બંદોપાધ્યાય (૧૯૩૧- ૧૯૯૯) હેમંત કુમારના બંગાળી સર્જન કાળના ઉત્તરાર્ધના મુખ્ય ગીતકાર રહ્યા. આ બન્ને સર્જકોએ સૌ પહેલી વાર ૧૯૬૬ની ફિલ્મ 'મોનીહાર'માં સાથે કામ કર્યું.

કે જેનો ગો દેખેચ અમાય - મોનીહાર (૧૯૬૬)


+                      +                      +

હેમંત કુમારે બંગાળી ફિલ્મોમાં ૯૦થી વધારે સંગીતકારો સાથે કામ કર્યું. તેમાંથી નચિકેતા ઘોષ અને રોબિન ચટ્ટોપાધ્યાય ખાસ ઉલ્લેખ માગી લે છે. હેમંત કુમારે અન્ય સંગીતકારો માટે ગાયેલાં ગીતોમાં ૨૦થી ૨૨% ગીતો આ બે સંગીતકારો સ્વરબધ્ધ કર્યાં છે.

રોબિન ચટ્ટોપાધ્યાય માટે હેમંત કુમારે સૌ પ્રથમ વાર ૧૯૪૬ની ફિલ્મ 'સાત નંબર બારી' માટે ગાયું.

ફેલે આસા દિન્ગુલી મોર મોનપરે ગો (મને મારા પાછળના દિવસો યાદ છે) - સાત નંબર બારી (૧૯૪૬) ગીતકાર: પ્રણોબ રોય

હેમંત કુમારે ઉત્તમ કુમાર માટે પણ સૌ પ્રથમ વાર ગાયેલ ગીતો 'સહજાત્રી' (૧૯૬૧) માટે રોબિન ચટ્ટોપાધ્યાયે સંગીતબધ્ધ કરેલ.

ભાલો બશર પારસમણિ કોથે - સહજાત્રી  (૧૯૬૧) – ગીતકાર: શૈલેન રે

બહુખ્યાત હાલરડું હોવા ઉપરાંત એક બહુ  જ શ્રેષ્ઠ રચના તરીકે આ ગીત જાણીતું છે.L

ઘુમ જાય ઓઈ ચાંદ મેઘ કોરીદર સાથી - માયાર સંગસાર (૧૯૬૨) - ગીતકાર: પ્રણોબ રોય


બીજા સંગીતકાર નચિકેતા ઘોષ એક નીવડેલ તબીબ હતા, પરંતુ સંગીત માટેની તેમની અદમ્ય ચાહે તેમને ફિલ્મ સંગીતના ક્ષેત્રમાં લાવી મુક્યા. બંગાળી ફિલ્મોમાં તેમનું પદાર્પણ બંગાળી સિનેમાનાં નવોત્થાન સ્વરૂપ નીવડ્યું. તેમની સૌ પ્રથમ બંગાળી ફિલ્મ 'બૌદિર બોન' (બૌદીની બહેન, ૧૯૫૩) હતી. બંગાળી સિનેમાના સુવર્ણકાળના ખુબ નીવડેલા સંગીતકારોમાં નચિકેતા ઘોષનું સ્થાન આગવું છે. તેમણે ૬૦થી વધારે ફિલ્મોમાં સંગીત આપ્યું. ૫૧ વર્ષની ઉમરે, ૧૯૭૬માં થયેલાં તેમનાં અવસાને તેમની કારકિર્દી ટુંકવી નાખી. હેમંત કુમાર સાથે સૌ પ્રથમવાર તેમણે અસંપત્ત (અધૂરૂં, ૧૯૫૬)માટે ગીત રચ્યાં

કાંદો કેને મોન રે - અસંપત્ત (૧૯૫૬) - સંગીરકાર ગૌરી પ્રસન્ન મજુમદાર

'૫૦ અને '૬૦ના દાયકામાં નચિકેતા ઘોષ- હેમંત કુમાર અને ગૌરી પ્રસન્ન મજુમદારનું સંયોજન સફળતાની સોનાની ચાવી બની રહ્યું. આ ત્રણેય સહયોગીઓ અંગત જીવનમાં પણ એકબીજાથી બહુ જ નજદીક હતા.

કા તવા કાંટા કાસ્તે પુત્રહા - સન્યાસી રાજા (૧૯૭૫) - ગીત આદિ શંકરાચાર્ય સંગીત નચિકેત અઘોષ

આદિ શંકરાચાર્ય રચિત 'ભજ ગોવિંદમ'નું આ બહુ જ પ્રચલિત સ્તવન છે. મૂળ ગીત @૩.૧૦ પર શરૂ થાય છે. પરદા પર તેને ઉત્તમ કુમારે અભિનિત કરેલ છે.


હવે  પછી હેમંત કુમાર અને તેમના દિગ્દર્શકો તેમ જ લતા મંગેશકર સાથેના તેમના બંગાળી સંગીતના સંદર્ભના સંબંધની વાત કરીશું.

+ + +

Acknowledgements & References:

1. Anandadhara (as told by Hemanta Mukhopadhyay) by Abhik Chattopadhyay; Saptarshi Prakashan, Kolkata (2013) - Published earlier by New Bengal Press Pvt. Ltd. 1975

2. Amaar Swami Hemanta: (as told by Bela Mukhopadhyay) by Partha Ghosh; Sahityam, Kolkata, 1999

3. V. Shantaram: The Man Who Changed Indian Cinema by Madhura Pandit Jasraj, Hay House India, 2015

4. Lata Geet Kosh, Vol I, compiled and edited by Snehasis Chatterjee, Parul Prakashani 2008

5. List of songs & films: Compilation by Jaydeep Chakraborty; Assistance Sanjay Sengupta

+ + +
શ્રી એન વેન્કટરામનના સોંગ્સ ઑફ યોર પર પ્રકાશિત મૂળ લેખ, Hemantayan – Part 2નો આંશિક અનુવાદ
શ્રી એન વેન્ક્ટરામનનું વિજાણુ સંપર્ક સરનામું : venkatssa18@gmail.com
સોંગ્સ ઑફ યોર : https://www.songsofyore.com/