હેમંત કુમાર જન્મશતાબ્દી સ્મરણાંજલિ …. મગર હમ તુમ્હારે રહેંગે - અંક ૯ : હેમંત કુમારની કારકિર્દીનાં પોતમાં અનોખી ભાત પાડતા કેટલાક મહત્ત્વના સંબંધોના તાણાવાણા :: હેમંત કુમારનાં લતા મંગેશકરનાં બંગાળી ગીતો

હેમંત કુમારની બંગાળી (ફિલ્મ) સંગીતની કારકિર્દીની વાત તેમણે લતા મંગેશકરનાં સ્વરમાં રચેલાં ગીતો વિના અધુરી રહે. લતા મંગેશકરે ગાયેલાં ૧૮૫ જેટલાં ફિલ્મી, આધુનિક અને રવિન્દ્ર સંગીતના બંગાળી ગીતોમાં સલીલ ચૌધરીનાં ગીતોની સંખ્યા વધારે પણ ગીતોની ગુણવત્તા, ચિરસ્મરણીયતા અને માધુર્યમાં હેમંત કુમારે રચેલાં તેમનાં ગીતોનું સ્થાન પણ આગવું જ રહ્યું છે.

હેમંત કુમાર અને લતા મંગેશકરના સંબંધોનાં મુળીયાં તો આનંદમઠ (૧૯૫૨)માટે તેમનાં એક માત્ર ગીત 'જય જગદીશ હરે'થી નંખાયાં તે પછી હેમંત કુમારે રચેલાં હિંદી ફિલ્મ સંગીતમાં સૌથી વધારે ગીતો લતા મંગેશકરના સ્વરમાં જ રહ્યાં.

'આનંદમઠ' પછી તરત જ હેમંત કુમારના ખાસ આગ્રહથી લતા મંગેશકરે ૧૯૫૩માં દુર્ગા પુજા માટે હેમંત કુમારનાં નિદર્શનમાં હેમંત કુમાર સાથે જ રવિન્દ્ર સંગીતમાંથી પસંદ કરેલ બે યુગલ ગીતો ગાયાં

તોમારા હાલો શુરૂ આમાર હાલો સારા (તમારો હાલ શરૂ અમારો પૂરો)

આ ગીતમાં લતા મંગેશકરનો સુર પ્રાધાન્ય સ્થાને છે અને હેમંત કુમાર લગભગ કાઉન્ટર મેલોડીની જેમ તેમનો સતત સંગાથ કરે છે.

આડવાત - આ ધુનને રાજેશ રોશને 'છૂ કર મેરે મનકો'માં પોતાની શૈલીમાં ઢાળીને પ્રયોજી હતી.

એ આલ્બમનાં બીજાં યુગલ ગીત મધુ ગંધે ભરા મૃદુ સ્નિગ્ધછાયા નો ઉલ્લેખ આપણે આ શ્રેણીના અંક, ૭ ભાગ (૧) માં કરેલ છે. ત્યારે આપણે જોયું હતું કે ૧૯૪૫ની ફિલ્મ 'હમરાહી'માં આર સી બોરાલે આ રચના હેમંત કેમાર અને બિનોતા (રોય)_ બોઝ સાથેનાં યુગલ ગીત તરીકે કરી હતી.

આ આલ્બમ લગભગ જૂન-જુલાઈ ૧૯૫૩માં રીલીઝ થયું હશે. એજ વર્ષે હેમંત કુમારના કહેવાથી લતા મંગેશકરે રવિન્દ્રનાથ ઠાકુરની જ વાર્તા 'બૌ ઠાકુરાણીર હાથ'[દિગ્દર્શક નરેશ મિત્ર - સંગીતકાર દ્વિજેન ચૌધરી] માટે રવિન્દ્ર સંગીતનાં બે ગીત ગાયાં.

હૃદય અમાર નાચે રે આજિકે મયુર મત નાચો રે

સાવન ગગને ઘોર ઘનઘટા

તે પછી હેમંત કુમારે લતા મંગેશકરના સૉલો સ્વરમાં 'પ્રેમ એકબારી એસેછીલ્લો નીરબો' (પ્રેમ એક વખત મૌનમાં આવ્યો)[ગીતકાર ગૌરીપ્રસન્ન મજુમદાર]ની પણ રચના કરી.

આડવાત

હેમંત કુમારે આ ધુન ગર્લ ફ્રેન્ડ (૧૯૬૧)નાં ગીત આજ રોના પડા તો સમજ઼ે (કિશોર કુમાર - ગીતકાર સાહિર લુધ્યાનવી)માં પણ પ્રયોજી છે.

એપ્રિલ ૧૯૫૪માં લતા મંગેશકર હેમંત કુમારનાં આમંત્રણથી બંગાળી નવાં વર્ષના ઉપક્રમે યોજાતા જાહેર સંગીત કાર્યક્રમમાં હાજરી આપવા પણ ખાસ આવ્યાં હતાં. તે સમયે તે હેમંત કુમારના ઘરે જ રહ્યાં હતાં. ૧૯૮૫માં હેમંત કુમારની કારકિર્દીની અર્ધશતાબ્દીની ઉજવણી સમયે પણ હેમંત કુમારે લતા મંગેશકરને ખાસ આમંત્રણ પાઠવ્યું હતું. એ દિવસોમાં લતા મંગેશકરની તબિયત નરમગરમ રહેતી હતી તો પણ તેઓ આ કાર્યક્રમમાં હાજર રહ્યાં હતાં

લતા મંગેશકરે હેમંત કુમારનાં નિદર્શનમાં ૩૪ ગીતો ગાયાં, બંગાળી ફિલ્મોમાં લતા મંગેશકરે ગાયેલાં ગીતોમાં સૌથી વધારે ગીતો હેમંત કુમારની રચનાઓ છે. જોકે લતા મંગેશકરને બંગાળી ફિલ્મ સંગીતમાં દાખલ કરવાનું શ્રેય વસંત દેસાઈને ફાળે જાય. તેમની સંગીતબધ્ધ કરેલ 'અમર ભૂપાલી' (૧૯૫૨)માં લતા મંગેશકરનાં છ ગીતો હતાં લતા મંગેશકર પાસે આધુનિક અને ગૈરફિલ્મૉ બંગાળી ગીતો સૌથી વધારે સલીલ ચૌધરી (૩૫ ગીતો) ગવડાવ્યાં છે.

એક વધુ યુગલ ગીત સાંભળીએ-

ચંચોલો મન અન્મોના હોય - અદ્વિતિય (૧૯૬૮)- ગીતકાર: મુકુલ દત્ત

પરદા પર ગીત માધવી મુખર્જી અને સર્બેન્દુએ ગાયું છે.

હેમંત કુમાર અને લતા મંગેશકરનાં વ્યાવસાયિક સંબંધોની વેલ મરાઠી ફિલ્મોમાં પણ પ્રસરી છે.

લતા મંગેશકરે 'આનંદઘન' તખલ્લુસથી પાંચ મરાઠી ફિલ્મોમાં સંગીત આપ્યું હતું. તેમાંની ૧૯૬૩ની શિવાજી મહારાજની જીવનકથની પરથી બનેલ 'મરાઠા તિતુકા મેળવાવા'માં એક સમુહ ગીત, મરાઠી પાઉલ પડતે પુઢે (મરાઠી કદમ આગળ ધપે), હતું, જેમાં પ્રારંભનો શ્લોક હેમંત કુમારના સ્વરમાં હતો.

   

હૃદયનાથ મંગેશકરે લતા મંગેશકર અને હેમંત કુમારનું એક ગૈરફિલ્મી મરાઠી યુગલ ગીત, મી ડોલકર દરિયાચા રાજા' રચ્યું હતું.

આ રચના સલીલ ચૌધરીને એટલી બધી પસંદ પડી ગઈ કે તેમણે તે, દે ડોલ ડોલ તોલ પાલ તોલ સ્વરૂપે, બંગાળીમાં લખી અને લતા મંગેશકર સાથે હેમંત કુમારના સ્વરમાં રેકોર્ડ કરાવી.

આ સાથે આપણે હેમંત કુમારની જન્મશતાબ્દી નિમિત્તે શરૂ કરેલ દીર્ઘ લેખંમાળા '.... મગર હમ તુમ્હારે રહેંગે' અહીં સમાપ્ત કરીએ છીએ. હેમંત કુમારે રચેલાં હિંદી ગીતોને હવે પછી યથોચિત પ્રસંગે યાદ કરીશું. 

+ + +

શ્રી એન વેન્કટરામનના સોંગ્સ ઑફ યોર પર પ્રકાશિત મૂળ લેખ, Hemantayan – Part 2નો આંશિક અનુવાદ

શ્રી  એન વેન્ક્ટરામનનું વિજાણુ સંપર્ક સરનામું : venkatssa18@gmail.com

સોંગ્સ ઑફ યોર : https://www.songsofyore.com/

+ + +

Acknowledgements & References:

1. Anandadhara (as told by Hemanta Mukhopadhyay) by Abhik Chattopadhyay; Saptarshi Prakashan, Kolkata (2013) - Published earlier by New Bengal Press Pvt. Ltd. 1975
2. Amaar Swami Hemanta: (as told by Bela Mukhopadhyay) by Partha Ghosh; Sahityam, Kolkata, 1999
3. V. Shantaram: The Man Who Changed Indian Cinema by Madhura Pandit Jasraj, Hay House India, 2015

4. Lata Geet Kosh, Vol I, compiled and edited by Snehasis Chatterjee, Parul Prakashani 2008

5. List of songs & films: Compilation by Jaydeep Chakraborty; Assistance Sanjay Sengupta

+ + +

હેમંત કુમાર જન્મશતાબ્દી નિમિત્તે ૯ અંકોના ૧૬ મણકામાં કરેલ દીર્ઘ લેખમાળા .... મગર હમ તુમ્હારે રહેંગેનું સંકલિત સંસ્કરણ પર ક્લિક કરવાથી વાંચી / ડાઉનલોડ કરી શકાય છે.