ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૮નાં ગીતો :: મને સૌથી વધારે પસંદ પડેલા સંગીતકારો

૧૯૫૫થી વર્તમાન ચર્ચાનાં ૧૯૪૮નાં વર્ષ સુધી ગીતોની છ વર્ષ દરમ્યાન ચર્ચામાં ભાગ લેવામાં જ્યારે સંગીતકારની પસંદગીની વાત આવી છે ત્યારે દરેક ઉતરતાં વર્ષમાં મને એ કામ કઠીન થતું જણાતું ગયું છે. આમ થવાનું એક મુખ્ય કારણ મને એ લાગ્યું છે કે જેમ જેમ વર્ષ પાછળ જવા લાગ્યાં તેમ તેમ એ સમયની મોટા ભાગની ફિલ્મો સાથેનો મારો સીધો પરિચય પાતળો થતો ગયો. તે કારણે ફિલ્મનાં ગીતોની રચના વાર્તાના કયા સંદર્ભમાં થઈ છે, એ સંદર્ભ અને ગીતની ધુનની રચના કેટલી હદે સુસંગત છે, ફિલ્મ કેટલી પ્રચલિત થઈ તેમ જ તેનાં કયાં ગીતો કેટલાં પ્રચલિત થયાં હશે એ બધી બાબતો વિષે મારી જાણકારી પણ ઘટતી ગઈ. ઇન્ટરનેટ પર મોટા ભાગનાં ગીતોની ઉપલ્બધિને કારણે અહીં ચર્ચાની એરણે લીધેલાં ગીતોને ધારીએ એટલી વાર સાંભળીને તે ગીત આજે પણ પસંદ છે કે કેમ તે નક્કી કરવું મુશ્કેલ નહોતું પડતું. પરંતુ માત્ર મને કોઈ ગીત ગમ્યું કે ન ગમ્યું એટલાં જ કારણસર કોઈ સંગીતકારનું એ ફિલ્મમાં સંગીત કેટલું સારૂ છે કે નહીં એ નક્કી કરવું ઊચિત તો ન જ ગણી શકાય.


મને ગમતા સંગીતકારો વિષે શક્ય એટલાં જૂદાં પાસાંઓને આવરી લેવાના પ્રયાસો કરવા છતાં મારી પસંદગી ખૂબ જ મર્યાદીત માપદંડો પર જ આધારીત રહી છે એ વાતનો ફરી એક વાર હું સ્વીકાર કરીશ.


છેલ્લી કેટલાંક વર્ષોની ચર્ચામાં આપણે સૌથી પ્રથમ વિચાર સોંગ્સ ઑફ યોર પર જે તે વર્ષની ચર્ચાના ઉપાડની શરૂઆતમાં જે છ ફિલ્મોને રજૂ કરવામાં આવી છે તેનાથી શરૂ કરેલ છે. ૧૦૪૮નાં વર્ષની આ છ ફિલ્મોમાં 'મેલા' અને 'અનોખી અદા'ના સંગીતકાર નૌશાદ છે જ્યારે અનિલ બિશ્વાસ (અનોખા પ્યાર), સી રામચંદ્ર (નદીયાકે પાર), ગુલામ હૈદર (શહીદ) અને રામ ગાંગુલી (આગ) એક એક ફિલ્મોનાં સંગીતકાર તરીકે આગળ તરી આવે છે.

એ પછી ૧૯૪૮નાં ગીતોની ચર્ચામાં આવરી લીધેલાં પુરુષ સૉલો ગીતો, સ્ત્રી સૉલો ગીતો અને યુગલ ગીતો પર સંગીતકારની દૃષ્ટિએ એક વધારે નજર કરી. એમાંથી એવું ફલિત થતું જણાય કે નૌશાદનાં 'મેલા' અને 'અનોખી અદા'નાં ગીતો, અનિલ બિશ્વાસનાં 'અનોખા પ્યાર', 'ગજરે' અને 'વીણા'નાં ગીતો, સી રામંચંદ્રનાં 'નદીયાકે પાર' અને 'ખીડકી'નાં ગીતો, હુસ્નલાલ ભગતરામનાં 'પ્યારકી જીત'નાં ગીતો, ગુલામ હૈદરનાં 'શહીદ'નાં ગીતો, ઘણે અંશે રામ ગાંગુલીનાં 'આગ' કે ખેમચંદ પ્રકાશનાં 'ઝીદ્દી'નાં ગીતો બીજાં ઘણાં ગીતોમાં જૂદાં તરી આવતાં હતાં. આ ઉપરાંત 'ગૃહસ્થી' કે 'પઘડી'માં ગુલામ મોહમ્મદનાં કે 'એક્ટ્રેસ'માં શ્યામ સુંદરનાં ગીતો પણ ધ્યાન ખેંચે છે. આ બધાં ગીતોની સમ્ગીત રચના '૫૦ પછીના દાયકામાં પ્રચલિત થયેલ સંગીત રચના સાથે વધારે નજદીક હતી કે મોટા ભાગે એ ગીતો પણ '૫૦ અને તે પછીના ના દાયકામાં વધારે સાંભળવા મળેલ ગાયકોએ ગાયેલાં હતાં એ અસરની અહીં નોંધ લેવી ઘટે.

આટલી વિહંગાલોકન વિચારણાને વધારે તાર્કીક નજરે નજદીકથી જોવા આપણે પુરુષ સૉલો ગીતો, સ્ત્રી સૉલો ગીતો અને યુગલ ગીતોના વિભાગમાં મને ગમેલાં ગીતોમાં આ સંગીતકારોનો ફાળો કેટલો રહ્યો તેની ગણત્રી કરીએ:

સંગીતકાર	પુરુષ સૉલો ગીતો	સ્ત્રી સૉલો ગીતો	યુગલ ગીતો	કુલ ગીતો	SoYની ચર્ચાઓમાંનાં કુલ ગીતો
હંસરાજ બહલ	૧			૧
હુસ્નલાલ ભગતરામ	૧	૨		૩	૩
નૌશાદ	૧	૧	૨	૪	૧૦
રામ ગાંગુલી	૧	૧	૧	૩	2
અનિલ બિશ્વાસ	૧	3	૧	૫	1
એસ ડી બર્મન	૧	૧	૧	૩	1
ખેમચંદ પ્રકાશ	૧	૧	૧	૩	૨
ગુલામ હૈદર		૧	૧	૨	૩
અવિનાશ વ્યાસ		૧		૧
સી રામચંદ્ર		૧	૧	૨	૩
સ્નેહલ ભાટકર		૧		૧	1

આ આંકડાઓ પૈકી કુલ ગીતોની સંખ્યાને ઉતરતા ક્રમમાં મૂકીને જોઈએ તો અનિલ બિશ્વાસને ફાળે સૌથી વધુ જણાય છે. તે પછી નૌશાદ અને તે પછીનાં સ્થાન પર હુસ્નલાલ ભગતરામ, એસ ડી બર્મન, ખેમચંદ પ્રકાશ અને રામ ગાંગુલી એક સરખા ઉતરે છે, જે પછી ગુલામ હૈદર અને સી રામચંદ્ર એક સરખા ઉતર્યા છે.

આંકડાઓની આ સાદી સરખામણીની પાર જોઈશું તો એક વાત ખાસ ધ્યાન પર આવશે કે 'શહીદ"માં ગુલામ હૈદરે કે 'નદીયાકે પાર'માં સી રામચંદ્રએ એ સમયની ખૂબ જ લોકપ્રિય અભિનેત્રી કામીની કૌશલ માટે પ્રમાણમાં ઓછાં જાણીતા કહી શકાયે એવાં પાર્શ્વગાયકો સુરિન્દર કૌર કે લલિતા દેઉલકરના સ્વરને અજમાવ્યા છે. અને, તેમ છતાં, એ ગીતો પણ એટલાં જ અસરકારક રહ્યાં હતાં અને વિવેચકો તેમ જ સામાન્ય શ્રોતામાં એટલાં જ પ્રચલિત થયાં હતાં.

સોંગ્સ ઑફ યોરના તારણ લેખ Best songs of 1948: Final Wrap Up 4  પર આવી જ કસોટીને અખત્યાર કરવામાં આવી છે. તેમાં નક્કી થયેલ કુલ ગીતોની સંખ્યા ઉપરનાં કોષ્ટકનાં છેલ્લાં કોલમમાં રજૂ કરેલ છે. એ આંકડાઓ અનુસાર સોંગ્સ ઑફ યોર નૌશાદને ૧૯૪૮નાં વર્ષના શ્રેષ્ઠ સંગીતકાર તરીકે બીરદાવે છે.

હવે પછી - મોટા ભાગે ૧૯૪૭નાં વર્ષનાં ગીતો -ની ચર્ચા સોંગ્સ ઑફ યોર પર શરૂ થાય ત્યારે આપણી ચર્ચાને એરણે ગીતોને ચડાવવા માટે આપની હાજરી પણ હશે એ અપેક્ષા સાથે.....૧૯૪૮નાં ગીતોની ચર્ચા પૂરી કરીએ છીએ.

પાદ નોંધઃ

૧૯૪૮નાં જાણીતાં અને ઓછાં જાણીતાં ગીતોની સફરને એક સાથે માણવા માટે ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૮નાં ગીતો   પર ક્લિક કરશો

 

૧૯૫૦નાં ગીતો : ચર્ચાની એરણે - યાદગાર સ્ત્રી-ગીતો (૧) : સી રામચંદ્રનાં લતા મંગેશકરનાં ગીતો

‘Best songs of 1950: And the winners are? પરની ચર્ચામાં ભાગ લેવા માટે અહીં શરૂ કરેલી ચર્ચાની શરૂઆત આપણે સ્ત્રી-પાર્શ્વગાયિકાઓએ ગાયેલાં સૉલો ગીતોની વાત માંડીને કરીશું.

યાદગાર સ્ત્રી-ગીતો

૧૯૪૦ના દાયકાના અંતનાં વર્ષોને હિંદી ફિલ્મ સંગીતના વીન્ટેજ એરા અને સુવર્ણકાળનાં સંધિકાળ તરીકે જોવામાં એ વર્ષોમાં વીન્ટેજ એરાની ગાયિકોની સરખામણીમાં લતા મંગેશકરનાં ગીતોની સંખ્યા અને લોકપ્રિયતા એ બે બહુ મહત્ત્વનાં પરિમાણ ગણી શકાય. લતા મંગેશકરનાં સૉલો ગીતો એક તરફ અને બીજી તરફ (વીન્ટેજ એરાની) અન્ય ગાયિકાઓનાં ગીતો આ પરિમાણોની દૃષ્ટિએ જોવા મળતી ભાતના સંદર્ભમાં ૧૯૫૦નું  વર્ષ કદાચ એક મહત્ત્વનું સીમાચિહ્ન ગણી શકાય.

આમ આ વર્ષે પણ સ્ત્રી-ગીતોને લતા મંગેશકર અને અન્ય ગાયિકાઓ એમ બે મુખ્ય ભાગમાં તો વહેંચવાં જ પડે છે. લતા મંગેશકરનાં સોલો ગીતોની સંખ્યા પણ અન્ય ગાયિકાઓનાં કુલ ગીતોની સરખામણીમાં બહુ હાવી થતાં હોય તેમ નથી જણાતાં, પણ એટલાં તો છે જ કે આપણે લતા મંગેશકરનાં ગીતોને સંગીતકાર દીઠ વહેંચવા પડશે.

સી. રામચંદ્રનાં લતા મંગેશકરનાં ગીતો

ઐસી મોહબ્બત સે હમ બાઝ આયે - નિરાલા - પી એલ સંતોષી

મેહફીલમેં જલ ઊઠી શમા - નિરાલા - પી એલ સંતોષી

મજબૂર મેરી આંખેં મજબૂર મેરા દિલ - નિરાલા - પી એલ સંતોષી

દેખોજી દેખોજી.. ચાંદની રાતમેં જાને ક્યા બાત રે - નિરાલા - પી એલ સંતોષી

ટૂટી ફૂટી ગાડી અનાડી ચલૈયા - નિરાલા - પી એલ સંતોષી

અભી શામ આયેગી નીકલેંગે તારે - સમાધી - રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ

વો પાસ આ રહે હૈ, હમ દૂર જા રહેં હૈ - સમાધી - રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ 

જો મૂઝે ભૂલા કે ચલે ગયે મુઝે ઉનકી યાદ સતાયે ક્યૂં - સંગીતા - પી એલ સંતોષી

જબ સે મિલી હૈ નઝર - સંગીતા - પી એલ સંતોષી

નાઉમ્મીદ હો કે ભી - સંગીતા - પી એલ સંતોષી

ઝરા સુનો સુનો ક્યા કહેં નિગાહેં - સંગીતા - પી એલ સંતોષી

દિન આયે પ્યારે પ્યારે બરસાત કે - સંગ્રામ - રાજા મહેંદી અલી ખાન

નઝર સે નઝર જો મિલ ગયી - સાથીઓના સ્વર સાથે - સંગ્રામ - પી એલ સંતોષી

કોઈ કિસીકા દિવાના ન બને - સરગમ - પી એલ સંતોષી

               ........ ક્રમશઃ ||  ૧૯૫૦નાં ગીતો : ચર્ચાની એરણે - યાદગાર સ્ત્રી-ગીતો (૨) : હુસ્નલાલ ભગતરામ અને ગુલામ મોહમ્મદનાં લતા મંગેશકરનાં ગીતો