મોહમ્મદ રફી - જન્મ શતાબ્દી : યાદ આવતાં આનંદના ભાવનાં કેટલાંક ૧૯૫૦ પહેલાંનાં સૉલો ગીતો

મોહમ્મદ રફીની ભવિષ્યના ગાયક તરીકે પહેલવહેલી નોંધ હિંદી ફિલ્મ સંગીતનાં  પાર્શ્વગાયનના  'આદિપુરુષ' મનાતા કે એલ સાયગલે આકસ્મિક સંજોગોમાં કરી એ વાત આજે હવે બહુ જ જાણીતી થઈ ચુકી છે. ૧૯૪૨માં શ્યામસુંદરે તેમને પંજાબી ફિલ્મ 'ગુલબલોચ' દ્વારા મોહમ્મદ રફીને પાર્શ્વગાયક તરીકે ફિલ્મ જગતને પરિચય કરાવ્યો કે ૧૯૪૪માં ફિલ્મ 'પેહલે આપ'નાં એક કોરસ ગીત દ્વારા નૌશાદ અને મોહમ્મદ રફીના ગાઢ સંબંધોનો પાયો નંખાયો એ વાત  પણ મોહમ્મદ રફીની દરેક જીવન કથામાં વંચાઈ ચુકી છે.

૧૯૪૪થી ૧૯૫૦ દરમ્યાન મોહમ્મદ રફીએ ૪૫ જેટલા સંગીતકારો માટે ગીતો ગાયાં. જોકે આ સંગીતકારોમાં હાફીઝ ખાન, ફિરોઝ નિઝામી, પંડિત ગોવિંદરામ, અલ્લા રખા ક઼ુરૈશી, બુલો સી રાની, હનુમાન પ્રસાદ, રશિદ અત્રે, દત્તા દેવજેકર, ખેમચંદ પ્રકાશ, શ્યામ સુંદર, સજ્જાદ હુસ્સૈન જેવા વિન્ટેજ એરામાં વધારે જાણીતાં નામો  આનો એક અર્થ એમ કરી શકાય કે આવતાંવેંત મોહમ્મદ રફી વિન્ટેજ એરાનાં ફિલ્મ સંગીત જગતમાં સ્વીકૃત થવા લાગ્યા હતા.  તેમ છતાં તેમની કારકિર્દીનો સૂર્ય હજુ ધીમી ગતિએ ઊગી રહ્યો હોય તેમ જણાતું લાગે. જોકે '૫૦ના દાયકાના પ્રથમ અર્ધ સુધી પણ જેમણે નોંધપાત્ર સંગીત આપ્યું હતું એવા હંસરાજ બહેલ, હુસ્નલાલ ભગતરામ જેવા સંગીતકારો સાથે મોહમ્મદ રફીએ સારી શરૂઆત કરી લીધી હોય એમ જરૂર જણાય. તદુપરાંત, '૫૦ના દાયકામાં પણ ખુબ જાણીતા ગણાય એવા સંગીતકાર, સી. રામચંદ્ર, સાથે મોહમ્મદ રફીનાં ગીતો અને વૈવિધ્ય કદાચ સૌથી વધારે નોંધપાત્ર રહ્યું. સંખ્યા, ગુણવત્તા તેમ જ ગીતોની લોકપ્રિયતાની દૃષ્ટિએ ખુબ મોહમ્મદ રફીનો સંગાથ જેમની જોડે બહુ અનોખો રહેવાનો હતો એવા  શંકર જયકિશન, ગુલામ મોહમ્મદ, એસ ડી બર્મન, મદન મોહન કે ચિત્રગુપ્ત સાથે તો એક એક ફિલ્મ અને એક એક ગીત જેવી જ શરૂઆત રહી.જેમની પહેલી ઈનિંગ્સમાં ચિરસમરણીય ગીતો મળવાનાં હતાં એવા ખય્યામ સાથે મોહમ્મદ રફીની શરૂઆત ખય્યામનાં 'શર્માજી" તખ્ખલુસમાં સંગીતબદ્ધ થયેલી શરૂઆતની બે ફિલ્મોમાં રહી. હિંદી ફિલ્મની ત્રિમૂર્તિ ગણાતા દિલીપ કુમાર, દેવ આનંદ અને રાજ કપુરમાંથી પહેલા બે અભિનેતાઓની અધધ સફળ ફિલ્મોમાં તેમ્નો પરદા પાછળના અવાજ તરીકે મુકેશની બોલબાલા હતી. મુકેશે 'આગ' અને 'બરસાત' માટે રાજ ક્પુરનાં ગીતો ગાયાં  એ સિવાય, આ વર્ષોમાં, ઉલ્ટાનું, રાજ ક્પુર માટે મોહમ્મ્દ રફીનાં ગીતો વધારે મળી આવે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો મોટા ગજાંના ગણાય એવા અભિનેતાઓના પાર્શ્વ સ્વર તરીકે મોહમ્મદ રફી જ પહેલી પસંદ જ હોય એવી સ્થિતિની તો કલ્પના કરવાની કોઈ શક્યતા આ તબક્કે પણ દેખાતી નહોતી.

હિંદી ફિલ્મ સંગીતનાં સૌથી લોકપ્રિય ગણાય એવાં નિર્ભેળ રોમેન્ટીક ગીતોમાં મોહમ્મદ રફીનાં ૧૯૫૦ સુધીનાં ગીતો એક આંગળીને વેઢે જ ગણાઇ જાય, જેમકે યહાં બદલા બેવફાઈ કે સિવા ક્યા હૈ (જુગનુ, ૧૯૪૭ - સંગીત ફિરોઝ નિઝામી), એક દિલ કે ટુકડે હજ઼ાર હુએ (પ્યારકી જીત, ૧૯૪૮ - સંગીતઃ ) કે સુહાની રાત ઢલ ચુકી (દુલારી, ૧૯૪૯ - સંગીતઃ નૌશાદ). હા, તેમનાં દેશપ્રેમનાં ગીતોમાંથી શિરમોર એવાં બે ગીતો - સુનો સુનો અય દુનિયાવાલો બાપુકી યે અમર કહાની (ગૈર ફિલ્મી - સંગીતઃ હુસ્નલાલ ભગતરામ) અને વતન કી રાહમેં વતન કે નૌજવાં શહીદ હો (શહીદ, ૧૯૪૮ સંગીતઃ ગુલામ હૈદર) - ૧૯૫૦ પહેલાંનાં જરૂર છે. 

આમ, મોહમ્મદ રફીની જન્મ શતાબ્દીનાં વર્ષમાં તેમનાં ૧૯૫૦ પહેલાનાં યાદગાર રોમેન્ટીક સોલો ગીતો યાદ કરવાં એ એક અનોખો લ્હાવો ગણી શકાય.  આજે અહીં માત્ર આનંદના ભાવનાં ગીતો જ યાદ કરેલ છે.

પ્યાર કરના પડેગા એક દિન...... તુમ કો હંસના પડેગા એક દિન - શરબતી આંખેં (૧૯૪૫) - ગીતકારઃ પંડિત ઈશ્વર ચંદ્ર - સંગીતઃ ફિરોઝ નિઝામી 

રૂસણાં મનામણાંનાં ગીતો જેવા પછીથી બહુ પ્રચલિત થયેલા પ્રકારમાં મોહમ્મદ રફીની ગાયકીની શૈલીની એક અનોખી અદા હતી. પરંતુ, ગીતોની બાંધણી અને ફિલ્મના પરદા પર રજૂઆતની રીતભાત પર જ્યારે હજુ વિંટેજ એરા શૈલીની પુરેપુરી અસર હતી એવાં કારકિર્દીનાં સાવ શરૂઆતનાં જ વર્ષમાં મોહમ્મદ રફી વટથી પોતાની અલગ શૈલીની રજૂઆત કરવાનો પ્રયોગ કરે છે.

રહે તો કૈસે રહે દિલ પે ઈખ્તિયાર મુઝે ..... તુમ ઈસ નજ઼ર સે ન દેખો બાર બાર મુઝે - રૂમ નં. ૯ (૧૯૪૬) - ગીતકારઃ નખ્શબ ઝરાચવી - સંગીતઃ રશીદ અત્રે

આ ગીત પરદા પર એ જમાનામાં જેના નામ પર ટિકિટબારી પર ટંકશાળ પડતી એવા અભિનેતા શ્યામ દ્વારા ગવાયું છે. આવા મોટાં ગજાંના અભિનેતા માટે કારકિર્દીની શરૂઆતમાં જ ગીત ગાવા મળે એ એટલી મોટી વાત ગણાય કે નવો સવો ગાયક તો ભારથી જ દબાઈ જાય. પણ, મોહમ્મદ રફી એક્દમ ખુલીને પ્રેમિકાને કરાતા પડકારને વ્યકત કરે છે. મુખડાની જે પંક્તિ વારંવાર ગવાતી હોય તેને દરેક વખતે નવા જ અંદાજમાં ગાવાની પોતાની આગવી શૈલી પણ શરૂ કરી રહે છે.

અબ વો હમારે હો ગયે ... ઈકરાર કરેં યા ના કરેં .... હમકો ઉન્હી સે પ્યાર હૈ વો પ્યાર કરેં યા ના કરેં - સફર (૧૯૪૮) ગીતકારઃ ગોપાલ સિંગ (જી એસ) નેપાલી - સંગીતઃ સી રામચંદ્ર 

વિંટેજ એરાની સંગીત શૈલીથી જુદા પડવાવાળી નવી પેઢીમાં સી રામચંદ્રની બધી જ પહેલ આગવી જ રહી. ૧૯૪૩થી તેમની શરૂઆત બહુ સંઘર્ષમય રહી, પણ પ્રયોગશીલતા તેમણે ન જ છોડી.  ૧૯૫૦માં 'સમાધિ'નાં ગોરે ગોરે હો બાંકે છોરેની સાથે જ 'નીરાલા' માં તેમણે લતા મંગેશકરનું દિલની ઊંડાઈઓને સ્પર્શી જાય એવું મહેફિલમેં જલ ઊઠી શમા પરવાને કે લિયે પણ આપ્યું. તે પહેલાં શહનાઈ (૧૯૪૭)માં જ તેમણે પાશ્ચાત્ય સંગીતના પ્રયોગનાં પહેલાં પગલાં સમાન કેડીનાં આના મેરી જાન સન્ડે કે સન્ડેથી ની સાથે મારી કટારી મર જાના હો અખીયાં મિલાના આપીને નવો ચીલો કંડારવાનું તો શરૂ કરી જ દીધેલું. માંડેલી. તે પછી પણ નદીયા કે પાર(૧૯૪૮ - દિલીપ કુમાર, કામીની કૌશલ), પતંગા, સાંવરિયા (૧૯૪૯) જેવી ફિલ્મોમાં ઠીક ઠીક સફળ ગણી શકાય એવાં ગીતો તો આપતા જ રહ્યા.  જો કે એમ કહેવામાં આવે છે કે સી રામચંદ્રને વાણિજ્યિક સફળતા મળી તેમના માસ્ટર ભગવાન સાથેના અલબેલા (૧૯૫૧)થી શરૂ થયેલા સંગાથથી.

આમ, ૧૯૪૬થી લઈને ૧૯૫૦ સુધીનો સમય ગાળો એવૉ હતો કે જેમાં સી રામચંદ્રએ હિંદુસ્તાની,મધ્યપૂર્વ કે અરબી સંગીતની શૈલીઓ પર ગીતો બનાવ્યાં. આ સમય ગાળો મોહમ્મદ રફી માટે પણ પોતાનું સ્થાન નક્કી કરવાના પ્રયાસોનાં વર્ષોનો હતો.  બન્ને પક્ષે પોતપોતાની ઓળખ પ્રસ્થાપિત કરવાના પડકારોનો સામનો સી રામચંદ્ર અને મોહમ્મદ રફી, બન્નેએ, પોતાની આગવી શૈલીથી જ કર્યો.  ઉદાહરણ તરીકે આ સમયગાળાનાં અન્ય સૉલો ગીતોઃ હમ કો તુમ્હારા હી આશરા તુમ હમારે હો ન હો (સાજન, ૧૯૪૭, ગીતકારઃ મોતી) ઓ બાબુ અજી બાબુ ગલી મેં તેરી ચાંદ ચમકા (સાજન, ૧૯૪૭ - ગીતકારઃ ક઼મર જલાલાબાદી), કિસ વાદેકા મતલબ ક્યા કરે (દુનિયા, ૧૯૪૯, ગીતકારઃ આરઝૂ લખનવી) યાદ આવે.

પ્રેમકી નૈયા ડોલ રહી હૈ, બોજ઼ હૃદયકા તૌલ રહી હૈ - ઊઠો જાગો (૧૯૪૭) - ગીતકારઃ ? - સંગીતઃ અઝીઝ ખાન

ગીતના બોલ સાંભળીશું તો પરંપરાગત માન્યતા ધરાવતા સમાજને પ્રેમની ભાવનાના નવા સંદેશાઓને સમજાવા માટેની વાત કહેવાતી જોવા મળશે.

પ્રેમમેં ઐસી સુરત બીગડી
સઓઅર પર જૂતે, પાંવમેં પગડી
ઈજ઼્જ઼ત કે પટ ખોલ રહી હૈ 

ઐસે ધનવાનોંકે લાલ
ઊડ ગયે જિનકે સર કે બાલ
સરકી ટાટ ભી બોલ રહી હૈ 

પ્રેમ ન આયા તુમકો રાસ 
કહે યે તુમસે ગપ્પુ દાસ 
ક્યા, નિયત દાવા ડોલ રહી હૈ 

હમ અપને દિલકા ફસાના ઉન્હેં સુના ન શકે, લગી હૈ જો આગ દિલમેં ઉસે બુઝા ન શકે - એક્ટ્રેસ (૧૯૪૮)- ગીતકારઃ નખ્શબ ઝરાચ્વી  - સંગીતઃ શ્યામ સુંદર

૧૯૪૪માં મોહમ્મ્દ રફીને પહેલી તક આપ્યા પછી શ્યામ સુંદરે ૧૯૪૬માં દેવ કન્યા અને ૧૯૪૭માં એક રોઝ એમ બે ફિલ્મોમાં સંગીત આપ્યું, પણ મોહમ્મદ રફી સાથે ફરીથી કામ કરવાના સંજોગો ૧૯૪૮માં થયા! 

જોકે આટલી જે રાહ જોવી પડી એનું સાટું પણ વાળી આપ્યું.

એ સમયના જ નહીં પણ છેક '૬૦ના પણ ઘણા અભિનેતાઓને પરદા પર અઘરી પડતી એવી રફીની એક જ પંક્તિમાં દોઢ સુરની અને મુખડા કે અંતરામાં તો સુરનૂ ઊંચનીચમાં રોલરકોસ્ટરની જેમ વહેવાની શૈલી રફી તો જાણે ગળથુથીમાં લઈ આવ્યા હોય એવી સહજતાથી રજુ કરે છે.

નિગાહેં મિલાને કો જી ચાહતા હૈ - પરાયી આગ (૧૯૪૮) - ગીતકારઃ ક઼મર જલાલાબાદી - સંગીતઃ ગુલામ મોહમ્મદ 

હિંદી ફિલ્મ જગતમાં કિસ્મતના ખેલ બહુ જ નિરાલા રહ્યા છે.

એક જ મુખડા પરથી અલગ અલગ ગીતો બને, એક ગુમનામીમાં એટલું ખોવાઈ ગયું હોય કે મુખડાના બોલ જોતાંવેંત પેલું બીજું અકલ્પનીયપણે સફળ રહેલું ગીત ( દિલ હી તો હૈ (૧૯૬૩) - આશા ભોસલે - ગીતકારઃ સાહિર લુઘિયાનવી - સંગીતઃ રોશન) જ યાદ આવે.

આડવાતઃ

બીજાં જ વર્ષે બનેલી ફિલ્મ 'કરવટ' (ગીતકારઃ સૈફુદ્દીન સૈફ - સંગીતઃ હંસરાજ બહલ) માં પણ આ મુખડા પર ફરી ગીત બનાવાયું. બસ આ વખતે એ પારો દેવી અને (કે એલ ્સાયગલની શૈલીમાં) સતીશ બાત્રા એમ અલગ અલગ સ્વરોમં ગવાયેલું જોડીયા ગીત હતું. 

દિલ લેના હૈ તો લે લો ઈન્કાર નહીં હૈ, ક્યું ગર્મ સર્દ હોતે હો તક઼રાર નહીં હૈ - ચકોરી (૧૯૪૯) - ગીતકારઃ મુલ્કરાજ ભાખરી - સંગીત હંસ રાજ બહલ

હંસરાજ બહલ અને મોહમ્મદ રફીનો સંગાથ સબ કુછ લુટાયા હમને આ કર તેરી ગલીમેં (ચુનરીયા, ૧૯૪૮)નાં પ્રેમની નિષફળતાની ફરિયાદની વેદનાથી થયો. તે પછીથી આ યાદગાર સંગાથે આપણને અનેક ચિરસ્મરણીય ગીતો આપ્યાં છે.

'ચકોરી'થી મોહમ્મદ રફી અને ભારત ભુષણની જોડીની સફર પણ શરૂ થઈ અને એક યાદ કરો અને બીજાંને ભુલો એવાં અનેક ગીતો આપણને મળ્યાં.

મેહમાન બન કે આયે થે અરમાન બન ગયે - શોહરત (૧૯૪૯) - ગીતકારઃ ખાંવર ઝમ્મા - સંગીત અઝીઝ હિન્દી 

આ સૉલો ગીતમાં રફી સાહેબની ગીતની અદાયગીને સમજવી અને માણવી હોય તો સાથે સાથે તેમણે હમીદા બાનુ સાથે આ જ ગીતનું યુગલ સંસ્કરણ સાંભળવું રહ્યું.

દિલ જવાનીકે નશેમેં ચૂર હૈ, કૌન કહેતા હૈ કે દિલ્લી દૂર હૈ - બિરહા કી રાત (૧૯૫૦) - ગીતકારઃ સર્શાર સૈલાની - સંગીતઃ હુસ્નલાલ ભગતરામ

એક દિલ કે ટુક્ડે હજ઼ાર હુએ (પ્યારકી જીત, ૧૯૪૮) અને મુહબ્બત કે ધોખેં કોઈ ન આયે (બડી બહેન, ૧૯૪૯) જેવાં કરૂણ, પણ ખુબ સફળ રહેલાં, ગીતોથી શરૂ થયેલી હુસ્નલાલ - ભગતરામ અને મોહમ્મદ રફીની પણ સહસફર ખુબ જ ફળદાયી અને વૈવિધ્યપૂર્ણ રહી. 

પ્રસ્તુત ગીતમાં મોહમ્મદ રફીની હળવા મિજાજની હરકતોની તેમની અભિનવ અદાનો સરસ પરિચય કરાવે છે. 

અકેલેમેં વો ગબરાતે તો હોંગે મીટાકે વો મુઝે પછતાતે તો હોંગે - બીવી (૧૯૫૦) - ગીતકારઃ વલી સાહબ - સંગીતઃ શર્માજી (ખય્યામ) 

પોતાની પ્રેમિકાની યાદની રજુઆત કરતાં આ ગીતમાં મોહમ્મદ રફી વિચારમાં ખોવાયેલા પ્રેમીના દિલની ભાવના બહુ ધીરગંભીર સ્વરમાં કરે છે.

આડવાતઃ

એક કાર્યક્રમમાં અમીન સાયાની મહેન્દ્ર કપુરને કહે છે કે કોલેજના દિવસોમાં તે એ ગીત ન ગાય ત્યાં સુધી કાર્યક્રમ અધુરો જ રહેતો. મહેન્દ્ર કપુર એ ગીતની રજુઆત પોતાની શૈલીમાં કરી બતાવે છે.

મોહમ્મદ રફીના સ્વરમાં ગવાયેલાં ૧૯૫૦ પહેલાંના કરૂણ ભાવનાં રોમેન્ટીક ગીતોને યાદ કરવાની પ્ણ આટલી જ મજા આવે તેમ છે. પરંતુ એ ફરી કોઈ વાર .......

મોહમ્મદ રફી - જન્મ શતાબ્દી : મોહમ્મદ રફી - 'એ' થી 'ઝેડ' પરથી શરૂ થતાં સૉલો ગીતો [૧]

મોહમ્મદ રફી હિન્દી ફિલ્મોના નિર્વિવાદપણે સૌથી સર્વતોમુખી પાર્શ્વગાયક છે. ભજન, કવ્વાલી, રોમેન્ટિક, દેશભક્તિ, ગઝલ, કોમેડીથી માંડીને શાસ્ત્રીય સંગીત પ્રકારનાં ગીતો કે ખુશી કે ગમનાં ગીતો હોય મોહમ્મદ રફી હિંદી ફિલ્મ સંગીતના સમગ્ર રંગપટ સમાન સહજતાથી છવાયેલા જોવા મળે છે. તેમના અવાજનું બીજું એક અનોખું પાસું એ હતું કે કોઈ પણ ખાસ પ્રયત્નો કર્યા વિના, તેઓ પરદા પર જે અભિનેતા અભિનય કરતા હોય તેની અભિનય શૈલીને પ્રતિબિંબ કરે એ રીતે ગીતને રજુ કરી શકતા. તેમની આ અનન્ય સામર્થ્યે દિલીપ કુમાર, શમ્મી કપૂર, રાજેન્દ્ર કુમારના અભિનયને સુરોની ઓળખ આપી. જોની વોકરનાં ગીતો તો સાંભળતાં વેંત જ તેમની પરદા પરની અદ્દલોઅદ્દલ તસ્વીર આંખો સામે આવી રહે. તો મેહમૂદ માટે તેમણે પોતાના અવાજને એટલી જ સહજતાથી ઢાળ્યો. તેમણે ગાયેલાં ૪૮૦૦ થી વધુ હિન્દી ફિલ્મ ગીતો, આંકડાની દૃષ્ટિએ પણ, કોઈપણ પુરૂષ પાર્શ્વગાયક દ્વારા ગવાયેલાં ગીતો કરતાં અનેક ગણાં વધુ છે, 'આરાધના' (૧૯૭૯) પછી પોતાની બીજી ઈનિંગ્સમાં નવી પેઢીઓના અભિનેતાના સ્વર તરીકે છવાઈ ગયેલા કિશોર કુમારનાં ગીત્ની સંખ્યાને પણ આ આંકડૉ બહુ પાછળ છોડી દે છે. તેમની સંખ્યા માત્ર બે મહાન મંગેશકર બહેનો - લતા મંગેશકર અને આશા ભોસલે કરતાં જ ઓછી છે.

તેમના સમકાલિન એવા મન્ના ડે, મુકેશ, હેમંત કુમાર અને તલત મહેમૂદ જેવા અન્ય પુરૂષ પાર્શ્વગાયકોનો પોત્પોતાનૉ આગવો, સશક્ત, ચાહક વર્ગ હતો. મજબૂત ચાહક વર્ગ હતો, સંખ્યાની દૃષ્ટિએ તેઓ રફી કરતાં લગભગ ચારથી દસના ગુણાંકથી પાછળ ભલે દેખાય પણ વિશિષ્ટ ગાયકો હોવાને કારણે એ દરેક ગાયકોની શૈલી અને મોહમ્મદ રફીની એ જ પ્રકારનાં ગીતો ગાવાની શૈલી સાથે સરખામણી અસ્થાને જ ગણાય.

મોહમ્મદ રફીનો જન્મ અમૃતસર જિલ્લાના કોટલા સુલતાન સિંહ નામના ગામના પંજાબી જાટ મુસ્લિમ પરિવારમાં થયો હતો. તેમણે લાહોરમાં તેમના શરૂઆતના વર્ષો વિતાવ્યાં. શાસ્ત્રીય સંગીતના ઘણા દિગ્ગજ કલાકારો પાસેથી સંગીત શીખ્યા અને ત્યાં તેમના સંગીતની પ્રેરણા મેળવી. તેમણે કિશોરાવસ્થામાં જ ગાવાનું શરૂ કર્યું હતું. વારંવાર પુનરાવર્તિત થઈ ચુઈ હોવા છતાં તેમને જાહેરમાં પ્રસિદ્ધિ કે એલ સાયગલનાં ગીત ને અચાનક જ ગાવા મળેલ તકથી મળી એ ઘટના બહુ રોમાંચક જ બની રહે છે. એકવાર સુપ્રસિદ્ધ કે એલ સાયગલ લાહોરમાં જાહેર કાર્યક્રમ માટે આવ્યા હતા. કાર્યક્રમ દરમિયાન માઈક ફેલ થતાં પ્રેક્ષકોમાં હોબાળો મચી ગયો હતો. ત્યારે એક યુવાન છોકરા તરીકે રફીએ મંચ પર આવીને શ્રોતાવર્ગને જકડી રાખ્યો. તેમના ચાહક વર્ગ સાથેની તેમની આ પકડ ભરવરસાદ વચ્ચે નીકળેલી અંતિમ યાત્રામાં ઠલવાયેલી જનમેદની સુધી જીવંત રહી. માઈક વગર એ ગીતથી જે ભુરકી તેમણે તેમના ચાહક વર્ગ પર રાખી જ એ જ સંમોહક અસર તેમણે રેકોર્ડીંગ સમયે માઈક સાથેનાં અંતરની ખુબીઓને પોતાની ગાયકીમાં વણી લઈને વધુ નિખારી.

ફિલ્મ સંગીતના ક્ષેત્રે તેમનું પદાર્પણ લાહોરમાં સંગીતકાર શ્યામ સુંદરના નેજા હેઠળ પંજાબી ફિલ્મ ગુલ બલોચ (૧૯૪૪) માં થયું. શ્યામ સુંદરને ૧૯૪૪ની ફિલ્મ વિલેજ ગર્લ માટે મોહમ્મદ રફીનું પહેલ વહેલું ફિલ્મ ગીત રેકોર્ડ કરવાનું શ્રેય આપવામાં આવે છે. આ ગીત માટે તેમને રુ.. ૧૦નો પુરસ્કાર મળેલો. પરંતુ ફિલ્મ વિલંબમાં પડી અને ૧૯૪૫માં રિલીઝ થઈ. આ પહેલાં રફી સાહેબનો અવાજ પ્રથમ વખત સંગીત નિર્દેશક નૌશાદની ફિલ્મ 'પહેલે આપ' (૧૯૪૪)નાં સમુહ ગીત હિંદુસ્તાન કે હમ હૈ હિદોસ્તાં હમારા હિંદુ મુસ્લ્મીમ દોનોંકૉ આંખકા તારામાં સાંભળવા મળ્યો. સમય જતાં રફીનો સ્વર નૌશાદ માટે પ્રથમ પસંદગી બની ગયો. '૫૦ના દાયકાના મધ્ય સુધીમાં અન્ય ટોચના સંગીતકારો માટે પણ મોહમ્મદ રફીનો અવાજ પહેલી પસંદગીનો અવાજ બની ગયો. કિશોર કુમારના ખૂબ જ ચાક એવા એસ.ડી. બર્મને પણ તેમના અને રફી માટે લગભગ સમાન સંખ્યામાં ગીતો રચ્યા હતાં. એસ ડી બર્મને હંમેશા પોતાનાં જટિલ અને વિશેષ ગીતો રફી માટે અનામત રાખ્યાં..
રફીનું ૩૧મી જુલાઈ ૧૯૮૦ના રોજ અકાળે અવસાન થયું અને તેના લાખો ચાહકો શોકમાં ગરકાવ થઈ ગયા. તેમના પ્રચંડ પ્રશંસક અનુયાયીઓ હોવા છતાં, મોહમ્મદ રફી, અંગત તેમ્જ વ્યાવસાયિક એમ બન્ને દૃષ્ટિએ હંમેશાં વાસ્તવિકતાની જમીન પર જડાયેલા એક નમ્ર, ઈશ્વરથી ડરનાર, મિથ્યાભિમાન અને ઈર્ષ્યારહિત વ્યક્તિ જ રહ્યા. કારકિર્દીની ટોચ પર પહોંચ્યા પછી પણ કોઈ નવોદિત સંગીતકાર, ફિલ્મ નિર્માતા કે અભિનેતા માટે, નજીવા પુરસ્કારે પણ, તેઓએ અવિસ્મરણીય કહી શકાય એવાં ગીતો ગાયાં છે.

આજ કી રાત બડી શૌખ બડી નટખટ હૈ, આજ તો તેરે બીના નિંદ નહીં આયેગી - નઈ ઉમ્રકી નયી ફસ્લ (૧૯૬૫) - ગીતકારઃ નીરજ - સંગીતકારઃ રોશન

'એ' પર મોહમ્મદ રફીનાં બીજાં પણ ઘણાં ખુબ જાણીતાં ગીતો મળશે. ખુદ રોશનનું જ અબ ક્યા મિશાલ દું મૈં તેરે શબાબ કી (આરતી, ૧૯૬૨ - ગીતકારઃ મજરૂહ સુલ્તાનપુરી) જ જ પહેલું યાદ આવે ! પરંતુ આજ કી રાતના બોલ , ધુન અને રજુઆતમાં કંઈક અવર્ણનિય ચુંબકત્ત્વ છે.

પહેલાં એના બોલ જ યાદ કરીએ.

आज की रात बड़ी शोख बड़ी नटखट है
आज तो तेरे बिना नींद नहीं आयेगी
अ‍ब तो तेरे ही यहाँ आने का ये मौसम है
अब तबीयत न खयालों से बहल पायेगी

देख वो छत पे उतर आयी है सावन की घटा
दे रही द्वार पे आवाज़ खड़ी पुरवाई
बिजली रह रह के पहाड़ों पे चमक उठती है
सूनी आंखों में कोई ख्वाब ले ज्यों अंगड़ाई
कैसे समझाऊँ
कैसे समझाऊँ कि इस वक़्त का मतलब क्या है
दिल की है बात
हो दिल की है बात न होठों से कही जायेगी
आज तो तेरे बिना नींद नहीं आयेगी..

ये भटकते हुये जुगनू ये दिये आवारा
भींगते पेड़ों पे बुझ बुझ के चमक उठते हैं
तेरे आँचल में टके सलमे सितारे जैसे
मुझसे मिलने को बिना बात दमक उठते हैं
सारा आलम
सारा आलम है गिरफ्तार तेरे हुस्न में जब
मुझसे ही कैसे
हो मुझसे ही कैसे ये बरसात सही जायेगी
आज तो तेरे बिना नींद नहीं आयेगी..

रात रानी की ये भीनी सी नशीली खुशबू
आ रही है के जो छन छन के घनी डालों से
ऐसा लगता है किसी ढीठ झखोरे से लिपट
खेल आयी है तेरे उलझे हुए बालों से
और बेज़ार
और बेज़ार न कर मेरे तड़पते दिल को
ऐसी रंगीन ग़ज़ल रात न फिर गायेगी
आज तो तेरे बिना नींद नहीं आयेगी..

તારા શૂન્ય રાતનાં એકાંતમાં નાયક પોતાની એકલતાના વિચારોમાં ખોવાયેલો છે. વાંસળીના સુરો સિવાય ઓછામાં ઓછાં સંગીતથી રોશને એ એકલતાને ગહરી બનાવી છે. પરંતુ એ એકલતાને રોમાંચક બનાવે છે રફીની અદ્ભુત રજુઆત.

 બસ્તી બસ્તી પરબત પરબત ગાતા જાયે બંજારા - રેલ્વે પ્લેટફોર્મ (૧૯૫૫) - ગીતકારઃ સાહિર લુધીયાનવી - સંગીતઃ મદન મોહન

રફીએ ગાયેલાં ટાઈટલ ગીતોમાં આ ગીત મોખરાનું સ્થાન ધરાવે છે. ટાઈટલ્સની સાથે ટ્રેનમાં આ ગીત ગાતા મનમોહન કૃષ્ણ બન્ને ગીતના બોલનાં રૂપક સ્વરૂપો છે. તેની સાથેના મુસાફરો કે સ્ટેશનોની પરિસ્થિતિઓથી અલિપ્ત થઈને માનવ જીવનની જેમ ટ્રેન પોતાના માર્ગ પર ચાલતી રહે છે. એ જીવનનો મુસાફર પણ ટ્રેનની એ નિર્લેપ ગતિ સાથે અવશપણે વહેતો રહે છે. ધન દોલત કે પીછે ક્યોં હૈ યે દુનિયા દિવાની, યહાંકી દૌલત યહાં રહેગી સાથ નહીં યે જાયેગી દ્વારા જીવનની ભૌતિકતાની નિરર્થકતા સમજાય છે.

સુનિલ દત્તે આ ફિલ્મથી ફિલ્મ જગતમાં પદાર્પણ કયું હતું.

ચલ ઉડ જા રે પછી અબ યે દેશ હુઆ વીરાના - ભાભી (૧૯૫૭) - ગીતકારઃ રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ - સંગીતકારઃ ચિત્રગુપ્ત

પાર્શ્વભૂમિમાં ગવાતાં આ ગીતની સફળતાએ ચિત્રગુપ્તને અગ્રણી સંગીતકારોની હરોળમાં સ્થાન અપાવી દીધુ. એ પછી તો ચિત્રગુપ્તે મોહમ્મદ રફીના સ્વરમાં અનેક લોકપ્રિય ગીતોની વણઝાર સર્જી દીધી.

દિલકી મહેફિલ સજી હૈ ચલે આઈયે - સાઝ ઔર આવાજ (૧૯૬૬) - ગીતકારઃ ખુમાર બારાબંક઼્વી - સંગીતઃ નૌશાદ

‘ડી’ પર દીવાના મુઝ સા નહીં ઈસ અંબર કે નીચે. દેખી જમાનેકી યારી, દિલ જો ન કહ શકા, દિન ઢલ જાયે હાયે રાત ન જાયે એવાં અલગ અલગ મનોભાવનાં, અલગ અલગ સંગીતકારોનાં અઢળક ગીતો મળી રહે છે. પ્રસ્તુત ગીતની ખુબી એ છે કે નૌશાદ અહીં અલગ જ સંદર્ભમાં છે. પરદા પર તેમના દિલીપ કુમાર નથી. ગીતકાર પણ શકીલ બદાયુની નહીં, પણ ખુમાર બારાબંક઼્વી છે. પણ નૌશાદના આગવા સ્પર્શમાં રફી તો એટલા જ ખીલી રહે છે.

 એક હસીન શામકો દિલ મેરા ખો ગયા - દુલ્હન એક રાત કી (૧૯૬૬) - ગીતકારઃ રાજ અમહેંદી અલી ખાન - સંગીતઃ મદન મોહન

મદન મોહને રફીના સ્વરમાં બનાવેલાં અનેક અવિસ્મરણીય ગીતોનું પ્રતિનિધત્વ આ ગીત કરે છે.

ફલક પર જિતને ...... ગ઼મ ઉઠાને કો જીયે જાઉંગા મૈં - મેરે હઝૂર (૧૯૬૮) - ગીતકારઃ હસરત જય્પુરી - સંગીતઃ શંકર જયકિશન

શંકર જયકિશને પણ મોહમ્મદ રફી સાથે પોતાની ફોર્મ્યુલાની બહાર રહીને પણ સરસ ગીતો બનાવ્યાં છે.

ગુઝરે હૈ આજ હમ ઈસ મુકામ સે - દિલ દિયા દર્દ લિયા (૧૯૬૬) - ગીતકારઃ શકીલ બદાયુની - સંગીતઃ નૌશાદ

દિલીપ કુમાર માટે કમ સે કમ જે એક કરૂણ ગીત તો ફિલ્મમાં હોય તે ફોર્મ્યુલા પર નૌશાદની પોતાની હથોટી હતી.

હૈ દુનિયા ઉસીકી ઝમાના ઉસીકા - કાશ્મીર કી કલી (૧૯૬૪) - ગીતકારઃ એસ એચ બીહારી - સંગીતઃ ઓ પી નય્યર

પ્રેમનાં સ્વપનાંઓ ચકનાચુર થઈ ગયેલા પ્રેમીના દર્દને વાચા આપતાં આ ગીતને પર્દા પર શમ્મી કપુરનો અભિનય, દર્દ અને દારૂની અસરમાં ઘૂટાયેલો મોહમ્મ્દ રફીનો સ્વર અને મનોહરી સિંગનાં સેક્ષોફોનના સ્વરમાં ઉભરતો હતાશાનો સુર એ પૈકી ક્યાં કારણે આ ગીત સદાસ્મરણીય બની ગયું હશે તે કહેવું અશક્ય જ લાગે.

 ઇસ ભરી દુનિયામેં કોઈ ભી હમારા ન હુઆ - ભરોસા (૧૯૬૩) - ગીતકારઃ રાજેંદ્ર કૃષ્ણ - સંગીતઃ રવિ

પર્દા પર અભિનય કરતા અભિનેતા માટે કરૂણ રસની અસર વધારે ઘેરી કરવાની જવાબદારીને મોહમ્મદ રફીની ગીતની ગાયકી ગણે અંશે સરળ કરી આપી શકતી.

જો બાત તુઝમેં હૈ તેરી તસવીરમેં નહીં - તાજ મહલ (૧૯૬૩) - ગીતકારઃ સાહિર લુધીયાનવી - સંગીતઃ રોશન

પ્રેમિકા સાથેનાં મિલનની પ્યાસ તસવીરની વર્ચ્યુઅલ રીઆલીટીમાં ઉપલ્બધીથી કેવી ઉણી રહે છે તેનું આવું સચોટ વર્ણન રફી સાહેબે માત્ર માઈકને સામે રાખીને કર્યું છે એ કલ્પી પણ શકાય?

કર ચલે હમ ફિદા જાન - ઓ - તન સાથીયોં, અબ તુમ્હારે હવાલે વતન સાથીયોં - હક઼ીક઼ત (૧૯૬૪) - ગીતકારઃ કૈફી આઝમી - સંગીતઃ મદન મોહન

યોગાનુયોગ મોહમ્મ્દ રફીએ હિંદી ફિલ્મો માટે ગાયેલાં પહેલ વહેલાં ગીતથી લઈને પછીથી તેમણે ગાયેલાં દેશપ્રેમનાં દરેક ગીત દ્વારા રફીએ ગાયેલાં વિવિધ પ્રકારનાં ગીતોમાં દેશપ્રેમનાં ગીતોને અદકેરૂં સ્થાન જ મળતું રહ્યું છે.

લાખોં હૈ નિગાહ મેં ઝીંદગીકી રાહમેં સનમ હસી જવાં - ફીર વહી દિલ લાયા હું (૧૯૬૩) - ગીતકારઃ મજરૂહ સુલ્તાનપુરી - સંગીતઃ ઓ પી નય્યર

ગીતના ભાવની અભિવ્યક્તિ મોહમ્મદ રફીના સ્વરમાંથી એવી પ્રતિબિંબ થતી કે પર્દા પર અભિનય કરતો કલાકાર એ ભાવને વ્યક્ત કરવા માટે કોઈ જ પ્રયાસ ન કરે તો પણ પ્રેક્ષકોને ઓછું ન આવતુ !

મૈને ચાંદ ઔર સીતારોંકી તમનાકી થી મુઝકો રાતોંકી સિયાહી કે સિવા કુછ ન મીલા - ચંદ્રકાંતા (૧૯૫૬) - ગીતકારઃ સાહિર લુધીયાનવી - સંગીતઃ એન દત્તા

એકે એક શબ્દની અદાયગીમાં અપેક્ષાઓથી તદ્દન વિરૂદ્ધ મળતી વાસ્તવિકતાઓની પીડા ટપકે છે.

મોહમ્મદ રફીનાં 'એન' થી ઝેડ' શબ્દથી શરૂ થતા ગીતો હવે પછીથી..........

મોહમ્મદ રફીની જન્મ શતાબ્દીની ઉજવણી રૂપે સોંગ્સ ઑફ યોર પર પ્રકાશિત લેખ Mohammad Rafi from A to Z   નો આંશિક અનુવાદ