મન્ના ડે - ૧૦૩મી જન્મજયંતિએ, યાદોના રસથાળમાંથી, ગૈર-ફિલ્મી ગીતોનાં વીણેલાં મોતી : સજની...નથલી સે ટૂટા મોતી રે….

 

હિંદી ફિલ્મ સંગીતના '૫૦ના દાયકાનાં આકાશમાં નીખરી ઊઠેલા પાર્શ્વગાયક સિતારાઓમાં મન્ના ડે, તેમની ગાયકી આગવી શૈલી અને  બહુમુખી પ્રતિભાને કારણે આગવું સ્થાન ધરાવતા હતા. બંગાળી ગાયકોની સહજ મૃદુતાની સાથે ઉત્તર ભારતની ગાયકીની શૈલીની બુલંદીનું અનોખું મિશ્રણ તેમની પોતીકી વિશિષ્ટતા હતી. ઊંચેથી નીચે આવતા કે નીચેથી ઉપર જતા સુરમાં બોલના ભાવોનાં હૃદયસ્પર્શી સ્પંદનો પણ જરા સરખાં કંપન વિના જ સાંભળવા મળે.એટલેજ તેમના વિશે કહેવાતું કે તેમનો સ્વર સુરાવલીનાં સંગીતને કવિતાની લયમાં રજૂ કરે છે. તેમને કલાકારોના કલાકાર અને ગાયકોના ગાયક કહેવાતા તે જરા પણ અસ્થાને ન હતું. તેમની આ બધી વિશિષ્ટતાઓએ તેમને સન્માનનાં એટલાં ઊંચાં આસને પહોંચાડી દીધા કે, કદાચ, ફિલ્મજગતમાં તેમના વિશે ગ્રંથિ બંધાઈ ગઈ કે મન્ના ડેનાં ગીતો 'લોક જીભે નહી ચડે'.  

જોકે, મન્ના ડેની ગાયકી વિશે આવા બધા બાહ્ય પ્રતિભાવો મારાં મન પર અસર કરે તે પહેલાં  જ મને તેમના સ્વર સાથે અનોખો લગાવ થઈ ગયો હતો. વાત છે વર્ષ ૧૯૬૬ થી ૧૯૬૭ સુધીનાં વર્ષોની જ્યારે હું એન્જિનિયરિંગના મારા કૉલેજ કાળના અભ્યાસનાં બીજાં અને ત્રીજાં વર્ષમાં હતો. એ સમયે ફિલ્મોનાં ગીતો સાંભળીને માણવાની બાબતમાં મારં મન હજુ સાવ કોરી પાટી જેવું હતું. અમારી મિત્રમંડળીમાંના એક મિત્રનો મોટો ભાઈ આઈ આઈ એમ, અમદાવાદમાંથી એ જ વર્ષમાં અનુસ્નાતક થઈને અમદાવાદની એક પ્રતિષ્ઠિત ટેક્ષટાઈલ મિલમાં જોડાયો હતો. એને પણ ફિલ્મોનાં ગીતોનો ખાસ્સો શોખ હતો, એટલે તે ગીતોની રેકોર્ડ્સ ખરીદતો. અમે બધા જ આ બાબતે હતા તો સાવ નવા નિશાળિયા, પણ એના નાના ભાઈના અમે ખાસ મિત્રો હતા એટલે અમને એ રેકોર્ડ્સ સાંભળવાની ખાસ મંજુરી મળેલી. એ સમયે સાંભળેલાં ગીતોને કારણે સુરૈયા, શમશાદ બેગમ, ગીતા દત્ત જેવાં પાર્શ્વગાયિકાઓના સ્વરો સાથે મારો પરિચય કેળવાયો હતો. અમે જે રેકોર્ડ્સ સાંભળતા એમાં મન્ના ડે, હેમંત કુમાર, તલત મહમૂદ જેવા ગાયકોનાં ગૈર-ફિલ્મી ગીતો પણ સાંભળવા મળતાં ગૈર-ફિલ્મી ગીતો સાંભળવા માટે મારી કર્ણેન્દ્રિયની કેળવણી એ દિવસોમાં થઈ.

તેમાં પણ મને મન્ના ડેનાં અમુક ગૈર -ફિલ્મી ગીતોએ તો જાણે સંમોહન જ કરેલું. અમે જ્યારે જ્યારે અમારા એ મિત્રને ઘરે રેકોર્ડ્સ સાંભળવા જઈએ ત્યારે મન્ના ડેનાં એ ગૈર-ફિલ્મી ગીતોની ૪૫-આરપીએમની  રેકોર્ડ્સ તો મારે જરૂર સાંભળવી જ હોય. સ્વાભાવિક જ છે કે જ્યારે મેં મારી નોકરીની આવકમાંથી રેકોર્ડ્સ ખરીદવાનું શરૂ કર્યું ત્યારે મારા એ શોખની પાછળ પણ આ અનુભવની જ છૂપી અસર હતી અને રેકોર્ડ્સની મારી શરૂઆતની ખરીદીઓમાં એ રેકોર્ડ્સ  તો હતી જ.

મને અત્યંત ગમેલાં મન્ના ડેનાં એ ત્રણ ગૈર ફિલ્મી ગીતો હતાં -   

સજની...નથલી સે ટૂટા મોતી રે…. કજરારી અખિયાં રહ ગયી રોતી રે …..- ગીતકાર: મધુકર રાજસ્થાની – સંગીત: મન્ના ડે

કૉલેજ કાળની એ વયે 'સજની….'થી થતો ઉપાડ અમને સંમોહી ન ગયો હોત તો અમારે આગળ જતાં જરૂર અમારી અસંવેદનશીલતા માટે કોઈ મનોચિકિસ્તકની સારવાર લેવી પડત !

યે આવારા રાતેં યે ખોયી ખોયી સી બાતેં, યે ઉલ્જ઼ાસા મૌસમ યે નઝારોંકી ઘાતેં….કહાં આ ગયે હમ, કહાં જા રહે થે – ગીતકાર: મધુકર રાજસ્થાની – સંગીત: વી બલસારા

'સજની...'  એ ગીત સાંભળ્યા પછી બીજાં ગીત તરીકે જેવું આ ગીત સાંભળવાનું એ દિવસોમાં શરૂ થતું, એટલે અનાયાસ જ મારો હાથ રેકર્ડનાં કવરને ઉપાડી લેતો અને હું છૂપી નજરે ચકાસી લેતો કે આ બન્ને ગીતોનો ગાયક એક જ વ્યક્તિ  છે ને !

મન્ના ડેના સ્વરની વિશાળ રેન્જ અને ગાયકી બહુમુખી પ્રતિભા જેવી બાબતો બહુ પછીથી સમજાઈ હતી….

નઝારોંમેં હો તુમ, ખયાલોમેં હો તુમ, જીગર મેં તુમ જહાંમેં તુમ હી તુમ – ગીતકાર: ચંદ્રશેખર પાંડે – સંગીત:  વી બલસારા

મેં પોતે જ્યારે આ રેકોર્ડ ખરીદી લીધી તે પછી આ ગીત સાંભળવા માટેનો મારો સૌથી વધારે પસંદગીનો સમય રાત્રે સુવા જવા  પહેલાંનો હતો. રેકોર્ડને રેકોર્ડ પ્લેયર પર મુકીને હું રૂમની લાઈટ બંધ કરીને આ ગીત સાંભળતો રહેતો…

આમ કોઈ પણ ગીતની ખુબીઓને કેમ માણવી તેની મારી તાલીમ એ સમયે થઈ….!

એ પછીથી મેં ખરીદેલી રેકોર્ડ્સ કે કેસેટ્સ કે સીડી પર અનેક વાર સાંભળેલાં મન્ના ડેનાં ગૈર ફિલ્મી ગીતોને યાદ કરીને મેં આજના લેખને પુરેપુરો ન્યાય કર્યાનો સંતોષ મેળવી શકત. પરંતુ નિયતિને એ કદાચ મંજુર નહોતું. હું આવો લેખ કરવાનું વિચારી રહ્યો છું એવી વાત જ્યારે મારે મારા પુત્ર, તાદાત્મ્ય, સાથે થઈ તેના થોડા જ દિવસો પછી તેણે મને  આર્કાઈસમાન મોઝુમદાર -Archisman Mozumder -ની યુટ્યુબ ચેનલની લિંક  મોકલી અને ત્યાં મુકાયેલાં મન્ના ડેનાં ગૈર ફિલ્મી ગીતો મારે જરૂરથી સાંભળવાં એવી આગ્રહભરી ભલામણ કરી. પછીના આઠ-દસ દિવસોમાં મેં એ ચેનલ પરથી મન્નાડેનાં દસ પંદર હિંદી ગૈર-ફિલ્મી ગીતો સાંભળ્યાં, અને હું ફરી એક વાર હું મન્ના દેના સ્વર અને તેમનાં ગૈર-ફિલ્મી ગીતોના જાદુથી મંત્રમુગ્ધ બની ગયો.

એ પછીથી તો મન્ના ડેનાં ન સાંભળેલાં હિંદી ગૈર-ફિલ્મી ગીતોને સાંભળવા માટે મેં યુ ટ્યુબને ધમરોળી નાખ્યું. એ મંથનના પરિપાક રૂપે મને ચાલીસેક ગીતો તો મળી જ આવ્યાં, અને મારી શોધ હજુ પણ ચાલુ જ છે. ( મન્ના ડેનાં અનેક ગીતો સાંભળ્યાં હોવાનો મનમાં દાવો કરનાર મારા માટે આ વાત મારાં અલ્પજ્ઞાનની આંખ ખોલી નાખનારી હતી!)

આજે અહીં એ 'નવાં' સાંભળેલાં ગીતોમાંથી કોઈ જ ચોક્કસ ક્રમ વિના પસંદ કરેલાં મન્ના ડેનાં હિંદી ગૈર-ફિલ્મ ગીતો રજૂ કરેલ છે. તેમના સ્વરની રેન્જ અને ગીતોના વિષયનું વૈવિધ્ય જળવાય એ આશયથી જુદા જુદા ગીતકાર દ્વારા રચાયેલી રચનાઓને અહીં સ્થાન આપ્યું છે. તે ઉપરાંત, અહીં માત્ર ગીત અને ગ઼ઝલ પ્રકારને જ આવરી લીધેલ છે.

તુમ જાનો તુમકો ગૈર સે જો રસ્મ-ઓ-રાહ હો, મુજ઼કો ભી પુછતે રહો તો ક્યા ગુનાહ હો – ગીતકાર: મિર્ઝા ગ઼ાલિબ – સંગીત: મન્ના ડે

નીચા સુરમાં મુખડાનો ઉપાડ કર્યા પછી મન્ના ડે અંતરામાં કેટલી સરળતાથી, બોલના ભાવને  અનુસરીને, ઊંચા સુરમાં વહી જાય છે. ગીતના બોલ અને સુરાવલિનો સ્વર સાથે આ સંગમ થતો આપણે આજના લેખમાં અનેક વાર સાંભળીશુ - ફિલ્મનાં જે પ્રકારનાં ગીતો તેમને ભાગે ગાવાનાં આવતાં હતાં તેમાં તેમની સર્જનશીલતાને જોઈતી મોકળાશ નહીં મળતી હોય જે ગૈર-ફિલ્મી ગીતોમાં સહજ છે, એટલે એમાંનાં ઘણાં ગીતો તો  ખુદ મન્ના ડેએ જ સ્વરબદ્ધ કર્યાં છે.

તુમ મેરે દિલ મેરી ચાહત પર ભરોસા કર લો, યે હક઼ીકત પે ભરોસા કર લો – ગીતકાર: કાફીલ અઝર – સંગીત: મુરલી મનોહર સ્વરૂપ 

મેરે દિલ, મેરી ચાહત, યે હક઼ીકત કે અંતરાની પહેલી પંક્તિ પર જે રીતે ભાર મુકયો છે તે આપણને ગીતના ભાવમાં ખેંચી જાય  છે.

તુમ્હારી જફાયેં હમારી વફાયેં બરાબર કી ચોટેં બરાબરકી સદાયેં – ગીતકાર: બીના નાઝ – સંગીત: મુરલી મનોહર સ્વરૂપ

ગૈર- ફિલ્મી ગીતો સાંભળવાનો એમ મોટો ફાયદો એ છે કે સામાન્ય રીતે ઓછા જાણીતા ગીતકારો અને સંગીતકારોની કાર્યશૈલીઓ અને રચનાઓથી આપણો પરિચય થાય છે.

તદુપરાંત મન્ના ડેની ભાવની રજૂઆતની વિવિધ અદાયગીઓથી પણ અવગત થવાય છે, જેમકે પ્રસ્તુત ગીતમાં મન્ના ડે જે સંવેદનાથી પ્રિયતમા તરફથી મળી રહેલ અવગણનાને સંકોરે છે તે આપણને દિલ સુધી સ્પર્શી જાય છે.

ઓ યાદ ફિર આયી દર્દ સંગ લાયી,વો ન આયે જાન જાયે હાયે કૈસી યે વફા – ગીતકાર: ચંદ્રશેખર પાંડે  - સંગીત: વી બલસારા

વી બલસારાની સંગીત રચનાનું જોશ મને ચંદ્રશેખર પાંડેનું આ બીજું ગીત પસંદ કરાવા પ્રેરે છે કે ગીતના બોલનો ભાવ ખેંચે કે મન્ના ડેના સ્વરની ભીનાશ ભીંજવે છે તે નક્કી કરવું મુશ્કેલ બની રહે છે....

ગીત સાંભળતાં સાંભળતાં એમ પણ વિચાર આવે છે કે જે સંગીતકાર આપણને આટલી મોહકતાથી પોતાની રચનામાં જકડી રાખી શકે છે તેને પણ ફિલ્મી ગીતોમાં કેટલી બધી સંકડામણ અનુભવાતી હશે કે તેમની આવી રચનાઓ ત્યાં જલદીથી સાંભળવા નથી મળતી!

રૂક જા કે સુબહ તક ન હો યે રાત આખરી …. શાયદ ઝિંદગીકે લમ્હાત આખરી .. – ગીતકાર: ઈરફાન વારસી – સંગીત: યુનુસ મલિક

ગ઼ઝલ જેમ જેમ ઉઘડતી જાય છે તેમ તેમ આપણે પણ મહેફિલનાં ઘુંટાતાં જતાં વાતાવરણમાં ઊંડાં ઉતરતાં જઈએ છીએ.

શામ હો જામ હો સુબુ ભી હો, ખુદ કો પાનેકી જૂસ્તજુ ભી હો – ગીતકાર: ઝમીર કાઝ્મી – સંગીત: યુનુસ મલિક 

શામ કે જામ વિના જ, આગળની રચનાનાં મહેફિલનાં વાતાવરણના ભાવને હજુ વધારે ઘુંટવાનું કામ આ રચના કરે છે અને આપણને પણ આપણાં ભાવવિશ્વમાં ડૂબકી મારી લેવાની ઈચ્છા થઈ આવે છે !

ચંદ્રમાકી ચાંદની સે ભી નરમ ઔર રવિકે ભાલ સે ભી ગરમ, હૈ નહીં કુછ ઔર યે પ્યાર હૈ - ગીતકાર રામનાથ અવસ્થી - સંગીત સતિશ બુટાની

પોતાના પ્રેમની કલ્પનાઓમાં ખોવાયેલો મન્ના ડેનો સ્વર આપણને એ કલ્પનાવિશ્વમાં ખેંચી જાય છે  અને જે ભાવ અને ભારથી તેઓ 'વોહ નહીં ઔર કેવલ પ્યાર હૈ' કહે છે તે તો આપણને એ જગતમાં જ તેમની સાથે જ વસવાટ કરતાં કરી મૂકે છે….

દો પંછી બેચૈન નયનકે દો પંછી બેચૈન ….. ખો બૈઠે હૈ ચૈન નયનકે …. - ગીતકાર લક્ષ્મણ શાહબાદી - સંગીત શ્યામ સાગર

કોઈની રાહ જોતાં નયન એ ઈંતજ઼ારમાં એવાં લીન બની જાય છે કે ગાયકને જાણે સમાધિમાં જ ઉતારી દે! કમસે કમ મન્ના ડે તો આ ગીત ગાતી વખતે એવી કોઈ સમાધિમાં જરૂર ઉતરી ગયા હશે એવું ગીતના ભાવ સાથેનાં તેમનાં એકરૂપત્વથી કલ્પી શકાય છે!

અપલોડરે એવી ગણતરીથી કદાચ આ ફોટો ભલે ન મુક્યો હોય, પણ, યોગાનુયોગ આ ક્લિપ સાથે મન્ના ડેનો જે ફોટોગ્રાફ મુક્યો છે તે પણ આ જ ભાવ ઇંગિત કરે છે…

હમસે તો અચ્છી ફરિશ્તોંકી બસર ક્યા હોગી … ગમકી રૌનક ઇધર હૈ ઉધર ક્યા હોગી - ગીતકાર ગુલઝાર - સંગીત દીપક ચેટર્જી

પદ્યમાં લય, માત્રા, બોલની અંત્યાનુપ્રાસ સાહજિક ગોઠવણ જેવાં અંગોને ગુલઝાર જ્યાં સુધી પ્રાધાન્ય આપતા હતા એ સમયની તેમની આ રચના  છે! ગીતના ભાવને મન્ના ડે પણ કેટલા વિચારમગ્ન થઈને રજુ કરે છે !

નાચ રે મયુરા.. - ગીતકાર નરેન્દ્ર શર્મા - સંગીત અનિલ બિશ્વાસ

બહાર ઝરમર વરસતા વરસાદની સંગીત વડે અદ્દ્લોદલ અનુભૂતિ તો અનિલ બિશ્વાસ જ કરાવી શકે…!અને સાવ સરળ જણાતી આ કઠિન રચનાને આટલી સહજતાથી મન્ના ડે જ રજુ કરી શકે …...

સુનસાન જમુનાકા કિનારા,પ્યારકા અંતિમ સહારા, ચાંદનીકા કફન ઓઢા સો રહા કિસ્મતકા મારા, કિસસે પૂછું મૈં ભલા અબ દેખા કહીં મુમતાઝ કો……. મેરી ભી એક મુમતાઝ થી - ગીતકાર મધુકર રાજસ્થાની - સંગીત મન્ના ડે

આજના લેખના સૌ પ્રથમ ગીતમાં આ ગીતકાર, સંગીતકાર અને ગાયક આપણને વિચારતા કરી મુકતાં હતા, તેમ જ પ્રસ્તુત ગીત દ્વારા તેઓ આપણને વિરહની વેદનામાં દુઃખમાં  એટલાં ગરકાવ કરી દે છે કે, હવે પછી આજનો લેખ લંબાવાવો એ બહુ જ અયોગ્ય ગણાય.

નોંધ :

૧. ગીતના ગીતકાર અને સંગીતકાર નક્કી કરવા માટે મેં ગાના.કોમ પરની માહિતીને આધારભુત ગણેલ છે.

૨. ગીતોની વિડીઓ ક્લિપ યુટ્યુબ ઉપરથી સાભાર. કોઈ જ સામગ્રીનો વ્યવસાયિક ઉપયોગ નહીં થાય તેની બાહેંધરી સહિત અહીં ઉપયોગ કર્યો છે.

નીનુ મઝુમદારની હિંદી ફિલ્મ ગીત રચનાઓ એમના જ સ્વરમાં - પલભર કી આપ સે પહેચાન [૧]

 નીનુ મઝુમદારની અવસાન તિથિ (૩ માર્ચ)ના ઉપલક્ષ્યમાં સોંગ્સ ઑફ યોર પર પ્રકાશિત થયેલ મૂળ અંગ્રેજીલેખનું ગુજરાતી સંવર્ધિત સંસ્કરણ.

નિરંજન મઝુમદાર (જન્મ ૯-૯-૧૯૧૫ | અવસાન ૩-૩-૧૯૧૫)નું હુલામણું નામ 'નીનુ' જ જેમની ઓળખ બની

ગયું હતા એવા નીનુ મઝુમદારે વીસ જેટલી હિંદી ફિલ્મમાં સંગીત આપ્યું. તે સાથે તેમણે ૨૮ જેટલાં પોતે સંગીતબધ્ધ કરેલાં હિદી ફિલ્મોનાં ગીતો ગાયાં, અને એક ફિલ્મનાં ગીતો લખ્યા અને એક ફિલ્મનું દિગ્દર્શન પણ સંભાળ્યું. 

નીનુ મઝુમદારનો જન્મ તે સમયે આખા સમાજનાં ઊંચાં શિક્ષણનાં સ્તર માટે જાણીતી નાગર કોમમાં થયો હતો. તેમના પિતા પણ નાટકકાર હોવાની સાથે મુંગી ફિલ્મોનાં દિગ્દર્શક પણ હતા.  ૧૯૪૩ની ફિલ્મ 'તાનસેન'માં નાગ્રેન્દ્ર મઝુમદારે કે એલ સાયગલ સાથે એક નાનકડી કોમેડી ભૂમિકા પણ ભજવી હતી.

આવાં કળાકાર કુટુંબમાં બાળક નીનુનું બાળપણ,તે સમયનાં ગાયકવાડી રાજ્ય બરોડામાં  તેમનાં માતામહીની નિશ્રા હેઠળ વિકસ્યું. તેમનાં નાની પણ એક પ્રખર સુધારાવાદી હતાં. કિશોર નીનુની શરૂઆતની સંગીત તાલીમ ઉસ્તાદ ફૈયાઝ ખાં સાહેબ અને ઉસ્તાદ ઈમામ ચિલ્લી ખાં સાહેબ હેઠળ થઈ.

૧૯૩૧માં નીનુ મઝુમદાર પોતાનાં માતાપિતાસાથે આવીને ઠરી ઠામ થયા. અહીં તેમને અનેકવિધ ફિલ્મ જગતની હસ્તીઓને મળવાનું થયું. આ જ વર્ષોમાં તેમનો રવિન્દ્ર સંગીત સાથે પણ પરિચય કેળવાયો. અમુક વર્ષો તેમને ઉત્તર પ્રદેશમાં પણ રહેવાનું થયું હતું. અહીં તેમનો સંબંધ લોક સંગીત  તેમજ ચૈતી, હોરી, ઠુમરી, દાદરા જેવાં અર્ધશાસ્ત્રીય સંગીત સ્વરૂપ સાથે પણ કેળવાયો.

તે પછી બહુ ઓછા સમયમાં જ તેમને હિંદી ફિલ્મોનું સંગીત નિદર્શન કરવાની પણ તક સાંપડી. સંગીતના ક્ષેત્રમાં તેઓએ ગાયકી, ગીતલેખન અને સંગીત સર્જન એમ ત્રણ કક્ષાએ કામ કર્યું. ગુજરાતી સુગમ સંગીતના તેમના સમકાલીન અવિનાશ વ્યાસ તેમને स्वर (ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતના પાયા સ્વરૂપ સાત સ્વરો), शब्द (ગીતના બોલ) અને सूर (નાદ)એમ ત્રણ પાંદડાંનું 'ત્રિદલ (બીલીપત્ર)' કહે છે.

ફિલ્મ જગતની અનિશ્ચિતતાએ તેમને ૧૯૫૪માં ઑલ ઈન્ડીયા રેડીયો (AIR)નું આમંત્રણ સ્વીકારવા ભણી વાળ્યા. અહીં તેમની સર્જનાત્મકતા સોળે કળાએ ખીલી. તેમણે રેડીયોનાં માધ્યમથી ગુજરાતી સુગમ સંગીતના રંગપટ અનેક નવી પ્રતિભાઓ ખીલવી. પરિણામે સુગમ સંગીત લોકભોગ્ય બન્યું. તેઓ મરાઠી, હિંદી અને ગુજરાતી કવિઓને પણ રેડીઓ પ્રોગ્રામો માટે તેમની રચનાઓ આપવા મનાવી લીધા. આમ રેડીઓ પરનાં ગુજરાતી સુગમ સંગીતનો વ્યાપ તેઓએ વધારે વિસ્તાર્યો અને ઊંડો પણ કર્યો. સલીલ ચૌધરીનાં બોમ્બે કૉયર ગ્રૂપની મદદથી તેમણે ગુજરાતી સુગમ સંગીતમાં સમુહગાનના પણ સફળ પ્રયોગો કર્યા. ઑલ ઈન્ડીયા રેડીયોના એક બહુ જ જાણીતા અને લોકપ્રિય કાર્યક્રમ 'જયમાલા' શરૂ કરવાનું પણ શ્રેય તેમના નામે છે.

AIRની બહુઆયામી સેવાનાં ૨૦ વર્ષ પછી નિવૃત્તિ લીધા પછી પણ નવું શીખવાની અને નવા પ્રયોગો કરવાની તેમની તરસ છીપાવવા તેઓ સંસ્કૃત પણ શીખ્યા. 

+          +          +          +          +          +          +

નીનુ મઝુમદારની ૨૧મી પુણ્યતિથિએ તેમની યાદને જીવંત રાખવા આપણે તેમણે પોતાનાં જ સંગીતમાં પોતે જ ગાયેલાં ગીતોને યાદ કરીશું.

હાય હાય હાય હાય દિલ કો લે ગયા ચોર...અબ જાઉં મૈં કિસ ઓર - બ્લેક આઉટ (૧૯૪૨) - રહમત બાઈ સાથે – ગીતકાર: વહિદ ક઼ુરેશી

ગીતનો ઉપાડ પાશ્ચાત્ય ધુન પરની ઝડપી તાલનાં વાદ્યવૃંદવાદનથી થાય છે. મુખડાનો ઉપાડ નીનુ મઝુમદાર એ જ લયમાં કરે છે. એ પછી અંતરામાં રહમત બાઈ થોડી ધીમી લયમાં ગીતનો સાથ કરે છે.

આમ એમ કલ્પના કરી શકાય કે પરદા પર પુરુષ પાત્ર ક્લબમાં નાચગાનમાં વ્યસ્ત હશે અને ઘરે તેની પ્તની એકલી એકલી લાચારીના સુર વહાવતી હશે.

સાજન આઓ ચલેં કહીં દૂર, ઈસ નીલે આકાશ કે નીચે - બ્લેક આઉટ  (૧૯૪૨) - લીલા સાવંત સાથે – ગીતકાર: વહિદ ક઼ુરેશી

યુગલ ગીતનો ઉપાડ ટ્રમ્પેટ જેવાં વાદ્યથી થાય છે જે પછીથી કાઉન્ટર મેલોડીમાં પણ સંગત કરે છે. ગાયન ધીમે ધીમે ઊંચા સુરમાં જાય છે એકંદરે પ્રેમી યુગલ સાથે મળીને ભાવિનાં સ્વપ્ન જોઈ રહ્યાં તેની ઉત્તેજના આપણને પણ સ્પર્શી જાય છે.

https://soundcloud.com/ashokmvaishnav-1/saajan-aao-2-chalen-kahin-door?in=ashokmvaishnav-1/sets/ashok-m-vaishnav

મૌજ કરે દુનિયા આનંદી બહાર...ફૂલોંસે મૌજ કરેં - અમાનત (૧૯૪૩) - જ્યોતિ અને હરીશ સાથે – ગીતકાર: હજ઼રત આરઝૂ લખનવી

જ્યોતિ અને હરિશ તો ફિલ્મનાં મુખ્ય પાત્રોને પરદા પર ભજવે છે. તે સાથે આ ત્રિપુટી ગાયનમાં નીનુ મઝુમદાર પાર્શ્વગાયક તરીકે જોડાય છે.

ગીતનો પૂર્વાલાપ જ આપણને ગીતના આનંદના ભાવમાં તરબોળ કરી દે છે.

વિન્ટેજ એરાની પ્રચલિત શૈલીમાં સજાવાયેલાં આ ગીતમાં પણ નીનુ મઝુમદાર પોતાની પ્રયોગશીલતાને ખીલવી રહે છે.

https://soundcloud.com/ashokmvaishnav-1/mauj-kare-duniya?in=ashokmvaishnav-1/sets/ashok-m-vaishnav

મૈં તો લમ્બે સફરકો જાઉંગી.. સૈયાં મેરા ટિકટ બાબૂ - કિરણ (૧૯૪૪) - લીલા ચિટણીસ (?) સાથે

હિંદી ફિલ્મ ગીત કોશમાં બન્ને ગાયકોનાં તેમ જ ગીતકારનાં નામની નોંધ નથી લેવાયેલ. જોકે યુટ્યુબ પર ગીત અપલોડ કરનાર સદાનંદ કામથ ગાયિકા તરીકે લીલા ચીટણીસની ઓળખ કરે છે. ફિલ્મમાં બીજા મુખ્ય પુરુષ અભિનેતાઓ તરીકે અશોક કુમાર અને ગજાન જાગીરદારનાં નામો જોવા મળે છે. એટલે પુરુષ સ્વર નીનુ મઝુમદારનો હોય અને પરદા પર ગીત જાગીરદારે ગાયું હોય એવી ધારણા જરૂર કરી શકાય.

ટિકીટ બાબુ સૈયાંની પાસે પ્રેમિકા પોતાની માગણીઓની હારમાળા રચ્યે જાય છે અને સૈયાં તે હોંશે હોંશે પુરી કરવા પણ તૈયાર થતો જાય છે.

પુજારી અબ તો મંદિર ખોલો, અબ તો મંદિર ખોલો પુજારી - સ્કૂલ માસ્ટર (૧૯૪૩)- કોરસ સાથે – ગીતકાર: પંડિત ઈન્દ્ર

ભજન પ્રકારની આ રચના માટે નીનુ મઝુમદાર બંગાળી શૈલી તરફ ઢળ્યા જણાય છે. આટલાં ગીત પુરતી તેમની ગાયન શૈલી પણ કે સી ડેની શૈલીને મળતી જણાય છે.

અહીં મંદિર ખોલવા માટે પુજારીને અરજ કરાઈ રહી છે તેને અનુરૂપ ગીતની બાંધણી વધારે ને વધારે આગ્રહ સ્વરૂપ બનતી જાય છે અને છેલ્લા અંતરામાં મુખ્ય ગાયકનો સાથ તેમની સાથેનો જનસમુહ પણ કરે છે.

https://soundcloud.com/ashokmvaishnav-1/pujari-ab-to-mandir-kholo?in=ashokmvaishnav-1/sets/ashok-m-Vaishnav

પલ ભર કી પહચાન...પલ હી મેં ક્યું હુએ પરાયે...ભલા કિસીકે પ્રાણ... – પરીસ્તાન (૧૯૪૪)- ગીતકાર: નીનુ મઝુમદાર , રૂપદાસ

ફરી એક વાર તંતુવાદ્યના રણકારના પૂર્વાલાપ સાથે ગીતના મુખડાનો ઉપાડ થાય છે. નીનુ મઝુમદાર 'પલ ભરકી પહચાન' ને ફરીથી દોહરાવે છે ત્યારે પહ...ચાન ને થોડા લંબાણથી રજૂ કરે છે. અમીરબાઇ પણ એ જ પંક્તિ દોહરાવે  છે. પછીની પંક્તિ પણ બન્ને જણાં એમ વારાફરતી ગાય છે. તે પછીથી નીનુ મઝુમદાર ગાય છે 'ભલા કિસીકે પ્રાણ. પણ હવે આખી પંક્તિ દોહરાવવાને બદલે અમીરબાઈ માત્ર 'ભલાઆઆ' એમ લંબાવીને અટકી જાય છે.

બહુ જ ટુંકા વાદ્યસંગીતના ટુકડા પછી નીનુ મઝુમદાર અંતરો ઉપાડે છે જેમાં બધી જ પંક્તિઓ તેવો નવા નવાં સ્વરૂપે રજુ કરે છે. તે પછીનો અમીરબાઈ નો અંતરો નવી જ રીતે ગવાયો છે ફ્લ્યુટના એક ટુકડા પછી હવે નવા અંતરાનો ઉપાડ અમીરબાઈ કરે છે અને નીનુ મઝુમદાર તેમને અનુસરે છે.

લોક્સંગીતને જુદી જુદી રીતે રજૂ કરતા નીનુ મુઝમુદારની પ્રયોગશીલતાનો એક વધુ રોચક નમુનો અહીં સાંભળવા મળે છે.

ફિલ્મનું કયું ગીત કયા ગીતકારે લખ્યું છે તે વિશે એ સમયનાં રેકોર્ડ્સ પરનાં સ્પષ્ટીકરણના અભાવે બન્ને ગીતકારોનાં નામ લખાયાં છે.

બામના કી છોરી દીલ લે ગયી….હો બનીયે કા પુત દિલ લે ગયા - મૈં ક્યા કરૂં (૧૯૪૫) - ગીતકાર ડી એન મધોક

ફરી એક વાર નીનુ મઝુમદારની અભિનવ પ્રયોગશીલતા નવી જ હલકથી રજૂ થાય છે.

ગીતની ધુનનો આધાર તો ગરબાનો ઢાળ છે. લય પણ લગભગ એ જ રાખી છે પણ ગાયન શૈલી બે પ્રેમીઓના મીઠી છેડછાડને રજૂ કરે છે.

વાદ્યવૃંદના પૂર્વાલાપ પછી નીનુ મઝુમદાર 'બામનાકી છોરી દિલ લેઅ ગયી' પુરૂં કએ તે સાથે જ હમીદાબાનો 'હો બનીએકા ...' સાથે પોતાની મીઠી ફરિયાદ ઉમેરી દે છે. તે પછી ‘ગાગરી ઉઠાએ જાએ’ માં ગાયક પ્રેમિકાની સુંદરતા વખાણી લે છે તો 'જાદુ ભરી આંખ...' વડે પ્રેમિકા પણ પોતાના પ્રેમીનાં પ્રતિવખાણ કરી લે છે. એ પંક્તિમાં નાયક હો… હો.. હો કરીને સાથ પણ પુરાવતો રહે છે.

એ પછીના અંતરાઓની મજા આવા શુષ્ક શબ્દોમાં નહીં વર્ણવી શકાય એ માટે તો ગીત જ સાંભળવું પડે.

આજના આ મણકાનાં અંતિમ ત્રિપુટી ગીતમાં નીનુ મઝુમદારનો સ્વર જરૂર છે, પણ તે ગીત તેમણે રચ્યું નથી. એ ગીતના રચનાકાર વિશે પણ થોડી રસપ્રદ વાત છે જે પહેલાં કરી લઈએ.

કૌમુદૂ મુન્શીની વેબસાઈટ અનુસાર ૧૯૪૪ની ફિલ્મ 'રામશાસ્રી'નું સંગીત નીનુ મઝુમદારે આપ્યું હતું. પરંતુ હિંદી ફિલ્મ ગીતકોશ અનુસાર સંગીતકાર જી દામલે છે.

આ ગુંચ દુર કરવા મેં શ્રી હરમંદિર સિંહ 'હમરાઝ'ની મદદ માગી. તેમણે જવાબમાં જણાવ્યું કે નીનુ મઝુમદારે ખુદ તેમને એવું કહ્યું હતું, કે  કે. ભોસલે સાથે તેમણે આ ફિલ્મમાં સંગીત આપ્યું હતું. પણ ઉપલબ્ધ પુરાવા એમ નથી દર્શાવતા.

એટલે મેં હવે શ્રી અરૂણ કુમાર દેશમુખની મદદ માગી. તેમણે વિગતવાર જવાબ આપ્યો અને જણાવ્યું કે ' રામશાસ્ત્રી'નું દિગ્દર્શન પહેલાં રાજા નેને એ સંભાળ્યું હતું. પરંતુ ફિલ્મનું શૂટીંગ ચાલી રહ્યું હતું એ જ અરસામાં , ૧૦=૯૪૩મા< રાજા નેને, મુખરામ શર્મા, દાદ ધર્માધિકારી અને અન્યો એ પ્રભાત ફિલ્મ્સ છોડી. એ સમયે કેશવરામ ભોલે ફિલ્મના સંગીતકાર હતા. તેઓ પણ પ્રભાત ફિલ્મ્સ છોડવા તો માગતા હતા પણ ફિલ્મનું સંગીત તેમણે પુરૂં કરી આપ્યું અધુરી ફિલ્મનું દિગ્દર્શન પહેલાં વિશ્રામ બેડેકરે સાંભાળ્યું પણ તેઓ પણ અધુરેથી જ અલગ થઈ ગયા. તે પછી ગજાનન જાગીરદારે ફિલ્મ પુરી કરી.એટલે શકય છે કે કેશવરાવ ભોલે સાથે નીનુ મઝુમદારે આ ફિલ્મ માટે કામ કર્યું હોય. પણ અત્યારે તો ફિલ્મના સંગીતકાર તરીકે જી. દામલેનું જ નામ બોલે છે.

ફિલ્મનું મરાઠી સંસ્કરણ પણ છે, જે યુટ્યુબ પર જોવા મળે છે.

કરો હમેં પ્રણામ કરો જી, બાર બાર પ્રણામ - રામશાસ્ત્રી (૧૯૪૪) - મંજુ અને અન્ય અજાણ પુરુષ સ્વર સાથે -  ગીતકાર ક઼મર જલાલાબાદી

હિંદી ફિલ્મ ગીત કોશની મૂળ નોંધમાં ગાયકોનાં નામોની નોંધ નથી ,પણ પછીથી યુક્તિકા (addenda)માં મંજુ અને નીનુ મઝુમદારનાં નામ ઉમેરાયાં છે.

https://soundcloud.com/ashokmvaishnav-1/baar-baar-parnaam

આ ઉપરાંત કૌમુદી મુન્શી સાઈટ પર ૧૯૪૨ની ફિલ્મ ‘ઉલ્જન’ માટે પણ રામચંદ્ર પાલનાં સંગીતમાં નીનુ મઝુમદારે સરદાર અખ્તર સાથે એક યુગલ ગીત ગાયું હોવાની નોંધ જોવા મળે છે. પરંતુ હિંદી ફિલ્મ ગીત કોષ પર તેનો કોઈ પુરાવો નથી જોવા મળી રહ્યો

+                                  +                                  +

૧૯૪૨થી શરૂ થયેલ નીનુ મઝુમદારની કારકીર્દીનાં તેમણે પોતે ગાયેલાં આટલાં ગીતોનાં જ ડિજિટલ સંસ્કરણ મળ્યાં છે. અહીં જે ઓડીયો ક્લિપ મુકી શકાઈ છે તે શ્રી અરૂણ કુમાર દેશમુખે પુરી પાડી છે તેની સાભાર નોંધ લઈશું.

+                                  +                                  +

નીચે મુજબનાં બે ગીત વિષે ડિજિટલ સંસ્કરણ થયાનું જાણવા નથી મળતું

૧. મેરા એકતારા ટુન્નક ટુન્નક બોલે - અમાનત (૧૯૪૩) - ગીતકાર નીલકંઠ તિવારી એમ એ

૨. સિપાહી સિપાહી અબ તો બિગુલ બજા - સ્કૂલ માસ્ટર (૧૯૪૩) - ગીતકાર પંડિત ઈન્દ્ર

+                                  +                                  +

નીનુ મઝુમદારે પોતે ગાયેલાં અને સંગીતબ્ધ્દ્ધ કરેઅલાં ગીતો મારી જેમ આપ સૌએ પણ ભાગ્યેજ સાંભળ્યાં હશે. 'અમૃતના ઘડા' જીરવવા આકરા થઈ પડે, તેથી આજે આટલા 'ઘુટડાથી જ વિરામ કરીએ. બાકી રહેલાં ગીતો હવે પછીના મણકાં સાંભળીશું.

+                                  +                                  +

સંદર્ભો

૧. શ્રી હરિશ રઘુવંશીનો લેખ - “ઉત્તમ સંગીતના તરફદાર નીનુ મઝુમદાર”

૨. કૌમુદી મુન્શી વેબસાઈટ - The Life and Art of Kaumudi Munshi

૩. 'ગૌરવ ગુર્જરી' - ગુજરાતી સુગમ સંગીતના કલાકારોની દાસ્તાનનું સંકલન - નન્દિની ત્રિવેદી – પ્રકાશક: એન એમ ઠક્કરની કંપની, મુંબઈ - ઈ- પુસ્તક સંસ્કરણ @ Mavjibhai.com