BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - ઈતર પ્રવૃત્તિઓ : ગુજરાતી વિદ્યાર્થી વર્તુળ, પરોક્ષ અનુભવો

 

ગુજરાતી વિદ્યાર્થી વર્તુળ

અહીં એન્જિનિયરીંગ વિદ્યાશાખાઓમાં ગુજરાતમાંથી આવેલા વિદ્યાર્થીઓની સંખ્યા સારી એવી રહેતી. મને લાગે છે દરેક વર્ષે ૨૦ થી ૩૦ની આસપાસ જરૂર રહેતી હશે.

ગુજરાતી વિદ્યાર્થીઓ 'ગુજરાતી ક્લબ' પણ ચલાવતા. દરેક સમેસ્ટરમાં કમ સે કમ બે મિલન ગોઠવવા ઉપરાંત ગુજરાતથી આવતા કે હવે પછી આવવા માગતા વિદ્યાર્થીઓને શક્ય એટલી બધી મદદ પણ આ ક્લબ દ્વારા પુરી પડાતી. પહેલા જ  શિયાળાના વેકેશનમાં નવસારી જવા માટે નીમ કા થાના - અમદાવાદ થઈને જવાનો વિકલ્પ મને આ ગુજરાતી મિત્રોએ જ સૂચવ્યો હતો. તેટલું જ નહીં, પણ એ સફર દરમ્યાન એ લોકોએ મને ખુબ જ મદદ પણ કરી હતી. [1]

આ મિલન મુલાકાત દરમ્યાન એકબીજા સાથે (ચીવટથી) ગુજરાતીમાં જ વાત કરવી એવો વણકહ્યો નિયમ હતો. મજાની વાત એ છે કે લગભગ બધા જ ગુજરાતીઓ અહીં પણ હિંદીમાં જ સ્વાભાવિકપણે વાત કરી જતા. 

ત્યાંના આ હિંદીમય વાતવરણની જ અસરને પરિણામે મારાં હિંદી (અને તેને પરિણામે, અંગ્રેજી પણ) બોલવામાંથી ગુજરાતીની જન્મસહજ, અવશ, છાંટ, આ બે વર્ષોમાં, બિલકુલ નીકળી ગઈ. મારી વ્યાવસાયિક કારકિર્દીમાં મારે ગુજરાતમાં રહીને ગુજરાતની બહાર જે બહુ જ કામ કરવાનું બન્યું, તેમાં ગુજરાતીની છાંટ વગરનું હિંદી, અને તેને કારણે અંગ્રેજી પણ, બહુ જ મદદરૂપ પરવડ્યું.

પહેલાં જ મિલન વખતે ડૉ. કે એમ ધોળકિયા ને પણ મળવાનું થયું. અહીંના તે એક માત્ર ફેકલ્ટી મેમ્બર તરીકે હતા.  અમે હતા ત્યારે તો બધી જ હૉસ્ટેલના તેઓ ચિફ વૉર્ડન પણ હતા. એક માત્ર ગુજરાતી હોવા છતાં, ત્યાં પણ આટલી બધી સન્માનીય ઉચ્ચ પદવીએ તેઓ પહોંચી શકેલ તે વાતનો મને અંદરખાને બહુ જ ગર્વ થયો હતો. જોકે મારી એ લાગણી મેં એ દિવસોમાં જાહેરમાં ક્યારે પણ વ્યક્ત નહોતી કરી !

પરોક્ષ અનુભવો

બાઈક ટ્રેક્કીંગ

પહેલી ટર્મના મધ્ય સુધીમાં ઉનાળાની અસર થોડી ઓછી થઈ ત્યારે શિયાળુ પ્રવૃત્તિ તરીકે અહીં બાઈક ટ્રેક્કીંગ પણ વ્યાપક અંશે પ્રચલિત છે તેવું ધ્યાન પર આવ્યું. આઠ-દસ વિદ્યાર્થીઓનું જૂથ ‘બહાર’થી કલાકના લગભગ આઠ આના જેવાં ભાડાંથી એક્ક્કેક સાયકલ ભાડે કરીને ૫૦-૭૫ કિલોમીટરની સહેલગાહ પર નીકળી પડતા. મને ધ્યાન છે ત્યાં સુધી જે માર્ગ પર પર આવતાં ગામોની બહારનાં ધાબાઓ પર સારૂં ખાવાનું મળી રહેતું એવા ચારેક રૂટ વધારે પ્રચલિત ગણાતા. 

'બહાર'ની મહેફિલો 

સ્વાભાવિક છે કે અહીં પણ વિદ્યાર્થીઓમાં એવો પણ એક વર્ગ હતો જેમને હોસ્ટેલ જીવનની બધી મજા માણી લેવાના અભરખા પુરા કરવાના પણ શોખ હતા. આ શોખ પુરો કરવાઓ એક બહુ પ્રચલિત વિકલ્પ હતો, સમેસ્ટરમાં બે - ત્રણ વાર 'બહાર'ની મહેફિલો. આવી મહેફિલો 'બહાર' બજારમાં આવેલ બેએક ધાબા પર ગોઠવાતી.

એ પાર્ટીનાં મુખ્ય આકર્ષણ 'હાર્ડ ડ્રિન્ક' અને 'નોન-વેજ' વાનગી રહેતાં. 'હાર્ડ ડ્રિન્ક' પણ, કોઈક જ વારના અપવાદ સિવાય, 'બીયર' જ હોય.  નોન -વેજ વાનગીમાં 'મસાલા તીતર' ભારે લોકપ્રિય વાનગી હતી. આ માટેનાં કારણો મેં જાણવાનો પ્રયાસ નહોતો કર્યો. 'બહાર'ની આવી પાર્ટીઓની બીજી એક ખાસીયત પણ મને જાણવા મળી હતી. આખી ઈન્સ્ટિટ્યૂટમાં જ એવો ધારો જ હતો કે 'બહાર'ની પાર્ટી માટે (મોટી થપ્પી ભરીને) 'રોટી' પોતપોતાની મેસમાંથી લઈ જવાતી !  'બહાર'ના જમણમાં રોટીનો ખર્ચ બચે તો તેટલો 'બીઅર' કે 'તીતર'નો હિસ્સો વધારી શકાય એવી આર્થિક ગણતરી હશે એમ માની શકાય. પોતપોતાની મેસમાંથી આ 'સગવડ' દેખીતી રીતે બહુ સહેલાઈથી કરી લેવાતી હતી એમ જણાતું. આટલાં વર્ષોની પ્રથા પડી ગઈ હશે, એટલે કદાચ એમ હશે ! આ પ્રથાનું મૂળ જાણવાની કે તેને કારણે કોઈને  કોઈ 'મુશ્કેલી' નડી હોય તેવું ન તો મારા ધ્યાન પર આવ્યું હતું, કે ન તો મેં જાણવાનો પ્રયાસ પણ કર્યો હતો. 

ધૂમ્રપાનનું ચલણ

ગુજરાતમાં જ અત્યાર સુધીનું કૉલેજ જીવન વીતાવેલા મારા જેવા માટે અહીના વિદ્યાર્થીઓને ધૂમ્રપાન કરતા જોવા એ પણ બહુ મોટું આશ્ચર્ય હતું. એલ. ડી. (એન્જિનિયરિંગ, અમદાવાદ)માં એન્જિનિયરિંગના અમારા ૧૨૦ સહપાઠીઓમાંથી ચાર પાંચ જણા પણ સિગરેટ પીતા હોય એવું પણ મારા ધ્યાન પર નહોતું આવ્યું. જ્યારે અહીં ચાલીસ વિદ્યાર્થીના અમારા વર્ગમાથી દસેક જણા તો ધૂમ્રપાન કરતા હતા.

જોકે એ લોકો અમારા જેવા ધૂમ્રપાન ન કરનારાની હાજરીમાં ધૂમ્રપાન કરવાનું જરૂર ટાળતા ! કેમ્પસમાં જાહેરમાં પણ ધૂમ્રપાન ન કરવાનું શિસ્ત પણ મહદ્‍ અંશે જોવા મળતું.

અમારામાંના બેએક જણા કદીકભાર ધૂમ્રપાન દ્વારા ‘નશો’ પણ કરતા હતા. જોકે તેમાં આદત કરતાં શોખ ખાતર પ્રયોગ કરી લેવાની દાનત વધારે હતી, એ બાબતની પણ નોંધ લેવી રહી. 

અવળી પડેલ બીઅરની 'વિદાય' મહેફિલ

BITS ખાતેના મારા બે વર્ષના રહેવાસ દરમ્યાન જો કોઈ ઘટનાને 'સૌથી વિચિત્ર' ઘટનાનો શરપાવ આપવો હોય તો Boozalarke તરીકે પંકાઈ ગયેલ બીઅરની 'વિદાય મહેફિલ'ને મળે !

અમારી બેચના બીઅર રસિયાઓએ એમબીએ અભ્યાસની પૂર્ણાહુતિને મોડી સાંજની બીઅર મહેફિલનું આયોજન કરીને યાદગાર બનાવવાનું ગોઠવ્યું.

વધારે પડતા બીઅરની અસર થઈ કે પછી વિદ્યાથી જીવનની છેલ્લી સમુહ મહેફિલની મજાના બહાર આવી પડેલા ઉભરાનું કારણ હોય, મહેફિલની ઉજવણી 'તોફાની' અને 'હલ્લાગુલા'વાળી ક્યારે બની ગઈ એ જ કોઈને ધ્યાન ન રહ્યું.

પાછો યોગાનુયોગ પણ કેવો કે મહેફિલનું સ્થળ સ્ટાફ ક્વાર્ટર્સને અડીને આવતા માર્ગની તરફ આવેલી અમારી હોસ્ટેલ વિંગ હતી.

'પાર્ટી'ની મજા માણી રહેલાઓને કંઈક ખોટું થયું છે એવી ખબર જ ત્યારે પડી જ્યારે વૉર્ડન અને અન્ય વરિષ્ઠ અધિકારીઓનો કાફલો મહેફિલના સ્થળે આવી પહોંચ્યો. બધું એટલું અચાનક જ બન્યું કે આખી 'પાર્ટી' રંગે હાથ 'ઝડપાઈ' ગઈ.  

તડાફડ આદેશો છ્ટ્યા અને બધાએ તાત્કાલિક અસરથી હોસ્ટેલ છોડવી પડી. એવે સમયે તો બીજે ક્યાં જવું એ સમજવા પુરતો સમય પણ એ લોકો પાસે નહોતો. એટલે બધાએ નુતન માર્કેટમાં આશરો લીધો. કંઈક શ્વાસ લેવાનો સમય મળ્યો તે પછી મોડી રાતે એ લોકોએ હ્યુમેનિટિઝ શાખાના અને અન્ય શાખાઓના એમના અન્ય મિત્રોના રૂમો પર રાત ગાળી.

અમને બધાને બીજે દિવસે જ ખબર પડી કે આટલી ઝડપથી કાર્યવાહી થવાનું કારણ રોડની પેલી બાજુના સ્ટાફ ક્વાર્ટર્સમાંથી થયેલી ફરિયાદ હતી. ઇન્સ્ટિટ્યુટના રજિસ્ટ્રાર પણ ત્યાં રહેતા હતા. એમની ફરિયાદને કારણે આટલી આકરી કાર્યવાહી થઈ હતી.

અમારા એક સહપાઠીની પૈતૃક હવેલી પિલાણી શહેરમાં હતી. એટલે સવારે એ લોકો ત્યાં પહોંચ્યા. બહારથી જમવાનું મંગાવીને બે ત્રણ દિવસ ત્યાં ગાળવા પડ્યા.

અમારા તરફની રહેમની વાટાઘાટોની ટીમે સૌ પહેલી છૂટ તો આ બધા હોસ્ટેલની મેસમાં જમી શકે એ મેળવી.

અમારામાંના બીજા કેટલાકે વિદ્યાર્થીઓ પ્રત્યે કૂણી લાગણી ધરાવતા પ્રોફેસારની મદદ માગી. એમના પ્રયત્નોને કારણે મેનેજમૅન્ટ શાખાના હેડ ઑફ ધ ડીપાર્ટમેન્ટની, અને કંઈક અંશે હ્યુમેનિટીઝના ડીનની, પણ અમને સહાનુભૂતિ મળી. 

વાટાઘાટોની વ્યુહરચનાનો મુખ્ય આધાર તો એ બાબત પર લેવાયો કે જો એક સાથે આટલા બધાને 'સજા'થશે તો ઇન્સ્ટિટ્યુટનું નામ ખરાબ થશે. એક દલીલ એ પણ કરાઈ કે વળી બીજાં વર્ષે આટલા બધા વિદ્યાર્થીઓને સમાવવા કેમ એ પણ મસ મોટી વ્યાવહારિક મુશ્કેલી હતી. તો વળી, આ બધા સાવ નરઘોળ ખરાબ છોકરાઓ નહોતા. તેમનો અત્યાર સુધીનો અહીનો રેકોર્ડ એ વિશેની સાહેદી હતી. વળી, આ વિદ્યાર્થીઓમાં બેચના ટોપ વિદ્યાર્થીઓ પણ હતા !

વાટાઘાટો દરમ્યાન શબ્દોના ખેલનો પણ બહુ સારો ફાયદો ઉઠાવાયો હતો. દલીલ એમ કરાઈ કે ફરિયાદનો મુખ્ય સુર 'વધારે પડતો શોરબકોર' છે, શરાબની મહેફિલ નહીં.  વાટાઘાટ કરનારી ટીમે વધુમાં એમ પણ દલીલ કરીકે જો  આ બધા નશામાં 'એટલા બધા ધુત' હોત તો એ લોકોને જ્યારે હોસ્ટેલની બહાર તગેડી મૂકવામાં આવ્યા ત્યારે એ રાત્રે બહાર જઈને પણ તોફાન મસ્તી કરી હોત!

મહામુશ્કેલીએ થોડા દિવસ ચાલેલાં આ દુઃસ્વપ્નનો અંત આવ્યો. એ બધાને ફરીથી અભ્યાસમાં જોડાવાની અને કોઈ જાતની રોકટોક વગર અંતિમ પરીક્ષા આપવાની પરવાનગી મળી ગઈ.

આ ઘટનાને નવી દિલ્હીના ટાઈમ્સ ઑફ ઇન્ડિયાના પાને પણ ચડી જાવું શ્રેય પણ મળ્યું !!

With inputs from Anirudhdh Khullar, Sudarshan Saboo, Alok, Kishan Goenka, O P Jagetiya and others.

Photographs credit: Anirudhdh Khullar

---

[1] શિયાળાની હાડ સોંસરવી ટાઢ

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - ઈતર પ્રવૃત્તિઓ : ફોટોગ્રાફી| કમ્પ્યુટર સેન્ટરને થયેલો અમારો 'પરચો' | જર્મન ભાષા શીખવાનો અખતરો

 

ફોટોગ્રાફી

પિલાણીના રહેવાસ દરમ્યાન ફોટોગ્રાફીના એક નવા શોખના સ્વાદનો અનુભવ થયો. અમારો જ એક સહાધ્યાયી, ઉમેશ કુમાર 'પંછી' (હવે સ્વર્ગસ્થ) પહેલાં વર્ષે ફોટોગ્રાફી ક્લબનો સેક્રેટરી હતો. તેણે મારા સહિત બીજા ચાર પાંચ મિત્રોને ફોટોગ્રાફીમાં રસ લેતા કર્યા.

એ વર્ષે તેમણે ક્લબની નાની સુની ડેવલપિંગ લૅબને વધારે સક્રિય કરી. એ લેબમાં વિદ્યાર્થીઓ પોતે પાડેલા બ્લૅક એંડ વ્હાઈટ ફોટોગ્રાફ ડેવલપ કરી શકે એવી સગવડ હતી. તે ઉપરાંત વધારેને વધારે લોકો ફોટોગ્રાફીમાં રસ લેતા થાય એટલે ક્લબ પણ ફોટોગ્રાફ્સ ડેવલપ કરી આપે એવી પણ યોજના બનાવી હતી. આ યોજનામાં અમે અમારા મિત્રને શિખાઊ શિષ્યો તરીકે મદદ કરતા. પહેલાં વર્ષને અંતે ‘પોંઈટ અને શૂટ’ સ્તરના બેઝિક કૅમેરાથી પાડેલા ફોટોગ્રાફ્સ સ્વતંત્ર રીતે ડેવલપ કરવા જેટલી આવડતનાં સ્તરે અમે પહોંચી ગયા હતા.

તેની પાસે પણ બેએક સાદા કેમેરા હતા, જેનાથી અમે પણ ફોટોગ્રાફ કેમ પાડવા તે પણ શીખતા હતાં. મૅનેજમૅંટના વિદ્યાર્થીઓ (!) હોવાને નાતે, પાછા અમને લોકોને જ વિષય બનાવી અલગ અલગ થીમના પ્રોજેક્ટ પણ અમે કરતા. એ ફોટોગ્રાફ્સમાંથી ‘સારા’ ફોટોગ્રાફ્સ કયા છે તે માટે નિર્ણાયક તરીકેની ભૂમિકા અમારો એ મિત્ર, ઉમેશ કુમાર, ભજવતો. કયા ફોટોગ્રાફ ‘બગડ્યા’ છે અને એવું ફરીથી ન થાય તે માટે શું શીખવું જોઇએ તે પણ તે શીખવાડતો. એ સમયે અમે કરેલા પ્રયોગોની યાદગીરી પેટે મારી પાસે અત્યારે એક ફોટોગ્રાફ જ સચવાયો છે.

ફોટોગ્રાફીનો એ શોખ પીલાણી પછીનાં વર્ષોમાં પણ મેં જાળવી રાખ્યો. મારી પોતાની આવક શરૂ થઈ ત્યારે (લગભગ ’૭૭ - ૭૮નાં વર્ષમાં) મેં મારો એક પાંચ-છ હજારનો યાશિકા એસએલઆર કેમેરા પણ વસાવેલો. એ સમયે પણ ઘણા પ્રયોગો કર્યા. જોકે થોડાંક જ વર્ષોમાં વ્યાવસાયિક વ્યસ્તતાઓને કારણે એ (જીવનના) કબાટના કોઇ એવા ખુણે ધકેલાઈ ગયો કે ફોટોગ્રાફીના શોખની સાથે તે પણ 'ડબ્બો' બની રહ્યો છે !

કમ્પ્યુટર સેન્ટરને થયેલો અમારો 'પરચો'

મુખ્ય બ્લૉકની ડાબી તરફ વર્કશૉપ્સ, કમ્પ્યુટર સેન્ટર, પોસ્ટ ઑફિસ, બેંક વગેરે આવેલાં હતાં. આઈબીએમનું એક મહાકાય ડેટા પ્રોસેસિંગ યુનિટ, બીજા રૂમમાં ડેટા પન્ચિંગ મશીનોની શ્રેણીબદ્ધ હરોળ,પ્રિન્ટર માટેનો રૂમ અને સેન્ટરનાં નિયમન માટેના સ્ટાફની બેસવાની અલગ વ્યવસ્થા એ બધું રીતે એ સમયનાં કમ્પ્યૂટર સેન્ટર ગોઠવાયેલ હતું. આજે હવે પાછળ વળીને જોતાં એટલી નવાઈ લાગે છે કે એ પછી લગભગ એ અઢી દાયકામાં જ ઑફિસોના ટેબલો પર આ મહાકાય મશીનોને બદલે 'ડેસ્કટૉપ કંપ્યુટરો' આવી ગયં હતાં. તે પછીના એક દાયકામાં તો 'ડેસ્કટોપ ઘરનાં ટેબલો સુધી પણ પહોંચી ગયાં!

આ કમ્પ્યુટર સેન્ટર અને કમ્પ્યુટર પ્રોગ્રામિંગનો પણ થોડો અનુભવ મળે એવો કીડૉ અમારાં મનમાં બીજા સમેસ્ટરથી જ સળવળતો હતો. એ માટે અમે બીજા સમેસ્ટરમાં લાયબેરીમાંથી લિનિઅર પ્રોગ્રામીંગ અને ફોર્ટ્રાનનાં પુસ્તકોનો અભ્યાસ કરીને એક બહુ જ પ્રાથમિક ક્ક્ષાનો પ્રોગ્રામ લખ્યો.  ચોથા સમેસ્ટર અમારે OR (Operations Research)નો વિષય એક વધારાની ક્રેડીત તરીકે રાખી શકાય તેમ હતો. એટલે ત્રીજા સમેસ્ટરમાં જ અમે અમારા પ્રોફેસરને રજુઆત કરી કે અમને નથી તો કમ્પ્યુટરની ડેટા એન્ટ્રીનો અનુભવ કે નથી પ્રોગ્રામિંગનો અનુભવ એટલે અમે અત્યારથી જ આ પ્રયોગ શરૂ કરવાની રજા આપે. ખાસ્સી સમજાવટને અંતે અમને મજુરી મળી. કમ્પ્યુટર સેન્ટરમાં પણ અમે ત્રીજા સમેસ્ટરથી જ શરૂઆત થાય એમ ડેટા કાર્ડ્સ પંચ કરવા માટે અમને વારા ફરતી એક એક કલાકનો સમય મળે એવી વ્યવસ્થા કરી શકાઈ. 

મેં તો એ પહેલાં સાદાં ટાઈપ રાઈટરને પણ કદી હાથ નહોતો લગાડ્યો. એટલે હું તો એક એક હાથની એક એમ બે બે આંગળીઓ વડે અક્ષરો શોધી શોધીને 'ઠક-ઠક' ટાઈપ કરતો. એક કલાકમાં માંડ દસેક કાર્ડ હું પંચ કરી શક્તો. અમે ચાર મિત્રો ભેગા થઈને ૧૫૦ જેટલાં કાર્ડ ચેકીંગ માટે જમા કરતા. જમા કરીએ એની બીજી પંદરેક મિનિટમાં જ  એ કાર્ડ 'પંચિગ એરર'ના સિક્કા સાથે પરત થતાં. મારાં તો લગભગ બધાં કાર્ડની એ હાલત રહેતી. ત્રીજા સમેસ્ટરના અંત સુધીમાં તો કમ્પ્યુટર સેન્ટરના વડા અમારાથી એટલા ત્રાસી ગયા હતા કે અમારા પ્રોફેસરને 'રિપોર્ટ' કરવા સુધીની નોબત આવી ગઈ હતી! જોકે તે પછી અમે (ખાસ તો હું) ઠીક ઠીક સુધર્યા અને પ્રોજેક્ટ પુરો તો કર્યો.

આજે પણ હું હજુ બે આંગળીઓથી જ કી બોર્ડ પર 'લખું' છું. જોકે કમ્પ્યુટિંગ સ્પીડમાં આટલાં વર્ષોમાં જેટલો ધરખમ વધારો થયો છે તેની સરખામણીમાં, તો ઘણો ઓછો, પણ, મારી ટાઈપિંગ સ્પીડમાં પણ ઠીક ઠીક સુધારો થયો છે અને ભૂલો તો હવે બહુ ઓછી થાય છે ! ભુલો થાય તો આપોઆપ સુધારી શકવાની સગવડ છે તે પાછો વધારાનો ફાયદો છે.

જર્મન ભાષા શીખવાનો  અખતરો

ઈલેક્ટ્રોનિક્સ એંજિનીયરીંગના એક પ્રોફેસર ઘણાં વર્ષો જર્મની રહ્યા હતા, એટલે જે વિદ્યાર્થીઓ જર્મનીમા આગળ ભણવા માગતા હોય તેમને માટે તેમણે જર્મન ભાષા શીખવા માટેનો બે સમેસ્ટરનો એક ખાસ કૉર્સ ચાલુ કર્યો હતો. મારૂં એવું માનવું હતું કે શાળા ક્ક્ષાએ મારૂ સંસ્કૃત સારૂ હતું એટલે જર્મન ભાષા શીખવામાં બહુ મુશકેલી નહીં પડે. એટલે નોન-ક્રેડીટ કક્ષાએ એ કૉર્સના પહેલા સમેસ્ટરના કૉર્સમાં હું પણ જોડાયો. એક સમેસ્ટરમાં મારી પ્રગતિ મને સંતોષકારક તો લાગી હતી. પણ મારે આગળ જર્મનીમાં કંઈ ભણવું ન હતું માટે બીજા સમેસ્ટરનો કૉર્સ મને ચાલુ રાખવા ન મળ્યો.

અમદાવાદ આવીને જર્મન - અગ્રેજી શબ્દકોષ પણ ખરીદ્યો હતો. જોકે આ બધું પણ પચાસ વર્ષની આ સફરમાં ક્યાંક ધરબાઈ ગયું છે.

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - ઈતર પ્રવૃત્તિઓ : રમતગમત

 

પહેલા વર્ષના કે બીજા વર્ષના અમારામાં સહપાઠીઓમાંથી રમતગમતના 'ખેલાડીઓ' કહી શકાય એ કક્ષાના હતા. અમારા માટે રમતગમત માત્ર સારી રીતે સમય પસાર કરવાના વિવિધ શોખ પૈકી એક શોખ જ હતો. ઈન્સ્ટિટ્યૂટની કક્ષાએ, અમે લોકો બહુ બહુ તો, અનિયમિત દર્શકો તરીકે ભાગ લેતા. જોકે, અમારા હૉસ્ટેલ સ્તરે, ઇનડોર રમતોમાં શતરંજ અને કેરમ બહુ પ્રચલિત હતાં. દરેક હૉસ્ટેલ બ્લૉકમાં બન્ને રમતોના કમસે કમ બે કે ત્રણ સેટ તો હંમેશાં ઉપલબ્ધ રહેતા.

ઇન્સ્ટિટ્યુટ કક્ષાની પહેલાં વર્ષની શતરંજ સ્પર્ધામાં તો પહેલાં વર્ષના ૪૦ અને બીજાં વર્ષના ૩૦ વિદ્યાર્થીઓમાંથી લગભગ ચાલીસેક જણાએ હૉસ્ટેલ કક્ષાએ શતરંજ સ્પર્ધામાં ભાગ લીધો. તાત્કાલિક ધોરણે દિલ્હીથી શતરંજની છએક કિટ્સ પણ ખરીદી લેવામાં આવી. સ્પર્ધા પહેલાનું, હૉસ્ટેલ બ્લૉક કક્ષા રાઉંન્ડનું એક અઠવાડિયું તો અમારી હૉસ્ટેલ શતરંજમય બની ગયેલ. એ દિવસોમાં, જ્યાં જ્યાં, જ્યારે જ્યારે, નજર પડે ત્યાં એકાદ બે ગ્રુપ તો શતરંજમાં જ પ્રવૃત્ત જોવા મળે. વિનોદ લરોયા અને કિરોન દોશી અને કદાચ એક બીજા કોઈ સિવાય, અમે બધા તો ફક્ત મનોરંજન માટે જ રમતમાં જોડાયા હતા. અમારા બાકીના બધા વચ્ચેની રમતો આઠથી દસ ચાલ સુધી ચાલે, પણ આમાંથી કોઈપણ ત્રણની સામેની રમતો ત્રણથી પાંચ ચાલ સુધી ટકી શકતી ન હતી. જો મને બરાબર યાદ હોય, તો વિનોદ લારોયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ સ્તરે ક્વાર્ટર ફાઇનલ સુધી આગળ વધી શક્યા હતા,

ઈન્સ્ટિટ્યૂટમાં દસબાર વિદ્યાર્થીઓ અને, મને યાદ છે ત્યાં સુધી, ચારેક પ્રોફેસરો પણ, બ્રિજના સારા ખેલાડીઓ હતા. તીનપત્તી જેવી પતાંની રમતો હોસ્ટેલોમાં બહુ પ્રચલિત હોય તેવું ધ્યાન પર નથી.

આઉટડોર રમતોમાં ક્રિકેટ, ફૂટબૉલ, ટેનિસ, હોકી, બાસ્કેટબોલ જેવી રમતો પણ રમાતી, પરંતુ આ રમતો દરેક હૉસ્ટેલ બ્લૉકની એક એક સબળ ટીંમ બની શકે તેટલી કક્ષાએ પ્રચલિત નહોતી. દરેક હૉસ્ટેલના પાછળના ભાગમાં વૉલીબૉલ અને બૅડમિન્ટન કૉર્ટ પણ હતા અને આ બન્ને રમતો માટેની કિટ્સ પણ સારી હાલતમાં જળવાતી. દરરોજ સાંજે એકાદ કલાક માટે આ કોર્ટ્સ હંમેશ પ્રવૃત જણાતા. દરેક હોસ્ટેલમાં ટેબલ ટેનિસનાં સાધનો પણ સારી હાલતમાં રહેતાં અને તેનો ઉપયોગ પણ સારો એવો થતો.

ઇન્ડોર અને આઉટડોર વાર્ષિક રમતગમત ચેમ્પિયનશિપ બે ટર્મમાં વહેંચાયેલી હોવાથી, શતરંજના ચસ્કા પછી અમે ટેબલ ટેનિસમાં પણ મોટે પાયે ઝુકાવ્યું હતુ. પહેલાં અને બીજાં વર્ષના થઈને ત્રીસેક જેટલા મિત્રોએ એ વર્ષે સ્પર્ધામાં ભાગ લીધો. જોકે મોટા ભાગના તો સાવ શિખાઉ વર્ગના જ હતા. અમારા બે સહાધ્યાયીઓ, વિનોદ લરોયા અને કિરોન દોશીએ એ સ્પર્ધામાં રંગ રાખી દીધેલો. તેમાંથી વિનોદ લરોયા તો તો નખશીખ ગંભીર ખેલાડી હતો.  મારા જેવા શિખાઊઓની સામેના રાઉંડમાં પણ એ બિલકુલ યોગ્ય ડ્રેસ-કોડમાં હોય. દેખાવે પણ એકદમ ચુસ્ત અને રમતી વખતે તેનું ધ્યાન માત્ર અને માત્ર રમત પર જ હોય. બીજો મિત્ર, કિરોન દોશી, સાવ સામે પાટલે હતો. હોસ્ટેલની ફાઈનલ સુધીના રાઉંડમાં તે લુંગી, ઢીલું ટી શર્ટ અને સ્લીપર્સમાં જ રમ્યો. આ બન્ને જણા વચ્ચે જ હોસ્ટેલ-ફાઈનલ થઈ હતી. ખુબ રસાકસીભરી પાંચ ગેમ્સને અંતે અમારો અ-ગંભીર મિત્ર, કિરોન, જીતી ગયો. રમતને ગંભીરપણે લેનાર વિનોદનું કહેવું હતું કે પેલો નિયમિત ડ્રેસ વગેરેમાં નહોતો રમતો એટલે પોતાનું ધ્યાન રમતમાં કેન્દ્રિત જ નહોતું થઈ શકતું! ઇંન્ટર-હોસ્ટેલ કક્ષાએ તો કિરોનને વ્યવસ્થિત ડ્રેસ પહેરીને રમવા જવું પડ્યું. તેમ છતાં ઠીક ઠીક આગળ સુધી પહોયા પછી તે હારી ગયો. તેનું કહેવું હતું કે આવાં કપડામાં તેની નૈસર્ગિક રમત કુંઠિત થઈ જતી હતી !

અમે પહેલા વર્ષના શિયાળામાં - ટેનિસ બોલવાળી - ક્રિકેટ પર પણ અમારો હાથ અજમાવ્યો હતો. શિયાળાના બે મહિના દરમિયાન, અમે સવારનો નાસ્તો કર્યા પછી ક્રિકેટ ગ્રાઉન્ડ પર જતા અને રવિવારના અમારા ભવ્ય લંચનો સમય ન ચુકાય ત્યાં સુધી મેચ રમતા. પિલાણીના શિયાળાની ઠંડીમાં સવારના  ગરમાવામાં ક્રિકેટના આનંદની સાથે અને રવિવારના તે 'ખાસ' લંચનો આનંદ પુરેપુરો માણી શકાય એટલે સ્નાન પણ બપોરના ભોજન પછી જ કરતા. તે પછી લગભગ ચાર કલાક માટે ગાઢ કુંભકર્ણ નિદ્રામાં સરી જતા. અમારામાંથી કેટલાક તો રવિવારનો ફિલ્મ શો ચૂકી જવાનો ભોગ પણ ખુશી ખુશીથી આપતા!

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - ઈતર પ્રવૃત્તિઓ : ફિલ્મ ક્લબ | સંગીત ક્લબ

 

બિટ્સ પિલાણી જેવી સંપુર્ણપણે રહેણાક શૈક્ષણિક ઇન્સ્ટિટ્યુટમાં ઈતર પ્રવૃતિઓ સંસ્થાનાં જીવનની ઘરેડને વૈવિધ્યની જડીબુટ્ટીથી ધબકતું રાખવાનું કામ કરે છે. અહીં બધી જ ઈતર પ્રવૃત્તિઓનું સંચાલન વિદ્યાર્થીઓ જાતે જ કરે, જેમાં શાસકીય હસ્તક્ષેપ ખપ પુરતોજ હોય છે.

ફિલ્મ ક્લબ

બહુ બધી ઈતર પ્રવૃત્તિઓમાં, વિદ્યાર્થીઓમાં તેમજ સ્ટાફ અને તેમનાં પરિવારોમાં પણ સૌથી વધરે લોકપ્રિય અને દર અઠવાડીએ કાગ ડોળે રાહ જેની જોવાતી એ હતી ફિલ્મ ક્લબ. શનિવારનો શૉ છેલ્લાં વર્ષ સિવાયનાં અંડરગ્રેજ્યુએટ વર્ષોના વિદ્યાર્થીઓ માટે અને રવિવારનો શૉ છેલ્લાં વર્ષના અને અનુસ્નાતક વર્ગોના વિદ્યાર્થીઓ અને સ્ટાફ અને તેમનાં પરિવારો માટે રહેતો.

એવી વ્યવસ્થા ગોઠવઈ હતી કે દિલ્હી જયપુર જેવાં મોટાં શહેરોમાં જે નવી હિંદી ફિલ્મ રીલીઝ થાય તે અઠવાડીયાના શનિ અને રવિવારની સાંજે અહીં ઑડીટોરિયમ દેખાડાય.  ફિલ્મ ક્લ્બની માંગ એટલી ઉત્કટ રહેતી કે નવાં વર્ષની કમિટીનું ગઠન ન થાય ત્યાં સુધી આગળનાં વર્ષની કમિટી એ પ્રવૃત્તિનું સંચાલન કરતી, એટલે સમેસ્ટર શરૂ થયાનાં પહેલાં બે અને પુરો થવાનાં છેલ્લાં અઠવાડીયાં સિવાય લગભગ દરેક શનિરવિ ફિલ્મ શૉ હોય જ.

પિલાણીના રહેવસનાં બે વર્ષ દરમ્યાન જોયેલી ફિલ્મોમાંથી બે ફિલ્મોએ મારા માટે આજે પણ યાદ રહી છે તેમાની એક તો હતી મેરે અપને (દિગ્દર્શકઃ ગુલઝાર). શિક્ષિત બેરોજગાર યુવા વર્ગની મનોસ્થિતિનું ચિત્રણ એ સમયે બધાંને આકર્ષી જાય એ સ્વાભાવિક છે. જેમ કે, 

આ સંવાદ श्याम कहा है। आये तो उससे कह देना की छेनू आया था 

અને આ વ્હિસલિંગ 

હોસ્ટેલોની પરસાળોમાં ઘણા વખત સુધી સંભળાતાં રહ્યાં હતાં.

બીજી ફિલ્મ, જવાની દિવાની, પણ પણ યુવાનીમાં ફુટતાં પ્રણયનાં અંકુરોની વાત તરીકે વિદ્યાર્થી આલમને ગમે એ ખરૂં. તે ઉપરાંત ફિલ્મનાં સંગીતે પણ આકર્ષણ જમાવેલું.  ફિલ્મના ગીતના જાન એ જાં ઢુંઢતા ફિર રહા હું તુઝે ....... તુ કહાં ...ંમૈં યહાં' ના "તુ કહાં ...ંમૈં યહાં" બોલ તો મિત્રને શોધી કાઢવા અને શોધના પ્રત્યુતર તરીકે પ્રચલિત બન્યા હતા.

સંગીત ક્લબ

અહીં સંગીત ક્લબ પણ બહુ સક્રિય હતી. મારો અત્યાર સુધીનો સંગીત સાથેનો સંબંધ ફિલ્મ સંગીત પુરતો જ હતો અને તે પણ રેડીયો પર ગીતો સાંભળવા જેટલો જ .એટલે અહીં સંગીત ક્લબના સભ્ય થવાથી કંઈ નવું અનુભવવા મળશે એટલો જ મારો આશય હતો. પરંતુ, તેનાં સભ્ય થવા માટે તો તમને કોઈ વાદ્ય વગાડતાં કે ગાતાં આવડવું જોઈએ એ આવશ્યક શરત હતી એ દૃષ્ટિએ તો મારૂં સભ્ય બનવું સંભવિત જ નહોતું. પણ હા, રેગિંગના દિવસો દરમ્યાન પ્રશ્નોત્તરીને મને અનુકુળ પડે તેવાવિષય તરફ ફેરવવા માટે  ફિલ્મોનાં ગીતોનો મારો જેટલો કંઇ પરિચય હતો તેનોમેં ઉપયોગ કર્યો હતો. એટલી અમથી વાત કેટલાક સિનિયરોને મનમાં વસી ગઈ હતી! તેને કારણે મને સંગીત ક્લબમા આવવા જવા જેટલી છૂટ મળી હતી.

અહીં મને બે એવાં વાદ્યોને નજદીકથી વગાડાતાં જોવાનો લાભ મળ્યો, જેને મેં ફિલ્મના પરદા સિવાય વાગતાં જોયાં જ મહોતાં. કેમિકલ એન્જિયરીંગનો એક અને મિકેનકલ એન્જિનીયરીંગનો એક એમ બે વિદ્યાર્થીઓ પિયાનો એકોર્ડીયનમાં નિપુણતા ધરાવતા હતા. તેઓ પાસે બે કે ત્રણ ઊંચી કક્ષાનાં પોતાનાં વાદ્યો પણ હતા. ઈલેટ્રોનિક એન્જિયરિંગના ત્રીજા વર્ષનો ત્રીજો એક વિદ્યાર્થી ડ્રમ વગાડવાનો નિષ્ણાત હતો. તેની પાસે પોતાના બે ડ્રમ સેટ હતા. આ ત્રણેય વિદ્યાર્થીઓ પાશ્ચાત્ય ક્લાસિક્લ સંગીત પરની તેમની હથોટીને કારણે બહુ જ લોકપ્રિય હતા. મારા માટે તો આ બધું પરગ્રહ નિવાસી જેટલું અજાણ્યું હતું, પણ તેઓ જ્યારે રિયાઝ કરતા હોય ત્યારે તેમને સાંભળવા એ જ મારે મન બહુ મોટો લહાવો બની રહેતો. વાદ્ય સંગીતનું મારૂં જ્ઞાન તો અજ્ઞાન રહેવા જ સર્જાયું હતું અને આવી એક તક મળવા છતાં પણ અજ્ઞાન જ રહ્યું.

વિજ્ઞાન શાખાની અનુસ્નાતક વર્ગની એક વિદ્યાર્થીની લતા મંગેશકરના ગીતો બહુ જ સારી રીતે ગાઈ શકતી હતી. ‘૫૦ના અને ‘૬૦ના દાયકાનાં ખાસ્સાં અઘરાં કહી શકાય તેવાં ગીતો માટે તે જે લગનથી અભ્યાસ કરતી તે તેની સંગીત માટે ચાહ બતાવતી હતી. પહેલાં વર્ષનાં સંગીત સમારોહમાં તેણે ઉનકો યે શિકાયત હૈ કે હમ કુછ નહીં કહેતે ગાયું હતું. ગીત પુરૂં થયું તે પછી પાંચેક મિનિટ સુધી તાળીઓનો ગડગડાટ શમ્યો નહોતો !