વિસરાતી યાદો…સદા યાદ રહેતાં ગીતો : જુલાઈ, ૨૦૨૨

સંગીતકાર સાથેનું મોહમ્મદ રફીનું સૌપ્રથમ યુગલ ગીત  : બીજો પંચવર્ષીય સમયખંડ : ૧૯૪૯થી ૧૯૫૩ - ૧૯૪૯ ભાગ [૧]

હિંદી ફિલ્મ સંગીતનાં સુવર્ણ યુગનાં બે પ્રમુખ ગાયકો, લતા મંગેશકર  અને મોહમ્મદ રફી,ની મુખ્ય મંચ પર સ્થાન પામતાં જવાની ક્રિયા જે રીતે ૧૯૪૯માં હનુમાન કુદકો મારતી જણાવા લાગી તેને પરિણામે હિંદી ફિલ્મ સંગીતના મોટા ભાગના ઇતિહાસકારો ૧૯૪૯નાં વર્ષને તવારીખનું મહત્ત્વનું સંક્રાંતિ સોપાન ગણે છે.  માત્ર યુગલ ગીતોનાં પરિમાણને જ ગણતરીમાં લઈએ તો પણ સુવર્ણ યુગના અગ્રણી સંગીતકારો સાથેનાં મોહમ્મદ રફીનાં યુગલ ગીતોની સંખ્યા જે રીતે વધી ગઈ છે તે જોતાં મોહમ્મદ રફીના કિસ્સા પુરતી આ  પૂર્વધારણાની સાબિતી ૧૯૪૯-૧૯૫૩ના બીજા સમયખંડનાં ૧૯૪૯નાં વર્ષમાં જ મળી જતી જોવા મળે છે.

આપણે તો મોહમ્મદ રફીની જન્મ અને અવસાન જયંતિઓની યાદોને અંજલિ આપવા માટે મોહમ્મદ રફીનાં કોઈ પણ સંગીતકાર સાથેનાં પહેલવહેલાં યુગલ ગીતને યાદ કરવાનો ઉપક્રમ કરી રહ્યાં છીએ. તે અનુસાર આ પહેલાં આપણે ૨૦૨૧માં ૧૯૪૪થી ૧૯૪૮નાં વર્ષોના પ્રથમ સમયખંડને આવરી ચૂક્યાં છીએ. આ શ્રેણીમાં મોહમ્મદ રફીનાં અન્ય ગાયિકાઓ સાથેનાં યુગલ ગીતો ઉપરાંત અન્ય ગાયકો સાથેનાં યુગલ ગીતો ઉપરાંત ત્રિપુટી કે તેથી વધારે ગાયકો સાથેનાં એ સંગીતકાર સાથે ગવાયેલાં ગીતોને પણ આ શ્રેણીમાં સ્થાન આપેલ છે.

આપણે હવે આ શ્રેણી માટે ૧૯૪૯થી ૧૯૫૩નાં વર્ષોના બીજા પંચવર્ષીય સમયખંડ પર પર આપણું ધ્યાન આપીશું.

૧૯૪૯

૧૯૪૯માં મોહમ્મદ રફીનાં યુગલ ગીતોની સંખ્યા તેમનાં સૉલો ગીતો કરતાં લગભગ બમણી કહી શકાય તેટલી છે. એ યુગલ ગીતોમાંથી વસંત દેસાઈ અને અઝીઝ હિન્દી એમ સંગીતકારો સાથેનાં ૧૯૪૯નાં યુગલ ગીતો ઇન્ટરનેટ પર પ્રાપ્ય નથી જણાતાં, તો પણ ૧૪ સંગીતકારો સાથેનાં યુગલ ગીતોને તો આપણે અહીં આવરી લીધાં છે.

તો આટલા બધાં સંગીતકારોનાં માત્ર પહેલી જ ફિલ્મ સાથે થયેલાં યુગલ ગીતોને સારી રીતે માણી શકવા માટે આપણે ૧૯૪૯નાં મોહમમ્દ રફીનાં જુદા જુદા સંગીતકારો સાથેનાં પ્રથમ યુગલ ગીતને બે મણકામાં વહેંચી નાખ્યાં છે.

નૌશાદે મોહમ્મદ રફી સાથે પહેલવહેલાં યુગલ ગીતો ૧૯૪૪ની ફિલ્મ 'પહેલે આપ'માં રેકાર્ડ કરયાં હતાં તે તો આપણે અગાઉ જોઈ ચુક્યાં છીએ. પરંતુ આ બન્ને યુગલ ગીતો પુરુષ પુરુષ ગીતો હતાં. સ્ત્રી-પુરુષ યુગલ ગીત માટે મોહમ્મદ રફીનો ઉપયોગ નૌશાદ છેક હવે ૧૯૪૯માં કરી રહ્યા છે.

અહીં પણ હજુ 'અંદાઝ'માં તો ફિલ્મના પ્રણય ત્રિકોણનાં મુખ્ય કહી શકાય એવાં પાત્ર દિલીપ કુમાર માટે તો મોહમ્મદ રફી પાર્શ્વ  સ્વર તરીકે પસંદગી નથી જ પામ્યા. મોહમ્મદ રફીને ફાળે બે  યુગલ ગીતો આવ્યાં  જે પૈકી લતા મંગેશકર સાથેનું યું તો આપસમેં બિગડતે હૈં ખફા હોતે હૈં ફિલ્મમાં આવરી લેવાયું પણ ધારી અસર ન કરી શક્યું. બીજું યુગલ ગીત

સુન લો દિલકા અફસાના હો ઓ ઓ દુનિયા દિલકી બસાકે ભુલ ન જાના - અંદાઝ - લતા મંગેશકર સાથે – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

ફિલ્મમાં સમાવેશ ન પામ્યું, એટલે શ્રોતાઓની નજરમાંથી ખસી ગયું.

૧૯૪૯માં નૌશાદે બીજી બે ફિલ્મો 'ચાંદની રાત' અને 'દુલારી' માટે પણ સંગીત આપ્યું. આ બન્ને ફિલ્મોમાં તેમણે મોહમ્મદ રફીને મુખ્ય પુરુષ ગાયક તરીકે અજમાવ્યા. 'ચાંદની રાત'નાં શમશાદ બેગમ સાથેનાં ત્રણ યુગલ ગીતો - છીન કે દિલ ક્યું ફેર લી આંખેં, કૈસે બજે દિલકી સિતાર અને ખબર ક્યાથી કી ગમ ઉઠાના પડેગા - માંથી પહેલાં બે ગીતો તો બહુ ઉપડ્યાં હતાં. 'દુલારી'માં નૌશાદે મોહમ્મદ રફી અને લતા મંગેશકરને બે યુગલ ગીતો - મિલ મિલકે ગાયેંગે દો દિલ યહાં અને રાત રંગીલી મસ્ત નઝારે, ગીત સુનાયેં ચાંદ સિતારે - માટે પસંદ કર્યાં, અને બન્ને યુગલ ગીતો ખુબ લોકપ્રિય પણ થયાં.

હુસ્નલાલ ભગતરામે તો મોહમ્મદ રફી માટે ૧૯૪૯માં અહીં રજુ કરેલાં યુગલ ગીત ઉપરાંત પાંચ યુગલ ગીતો અને પાંચ ત્રિપુટી ગીતોની કતાર ખડી કરી નાખી હતી. આટલી વિશાળ પસંદગીની શ્રેણીમાંથી સુરૈયા સાથેનું એક યુગલ ગીત અને લતા મંગેશકર અને ગીતા દત્ત સાથેનું એક ત્રિપુટી ગીત એટલા સારુ પસંદ કર્યાં કે આ સમગ્ર મણકામાં આપણને રફી સાથે વિવિધ ગાયકો એ વિવિધ સીચ્યુએસન માટે ગાયેલાં ગીતો સાંભળવાનો લહાવો મળે.

આતા હૈ ઝિંદગીમેં ભલા પ્યાર કિસ તરહા - બાલમ - સુરૈયા સાથે – ગીતકાર: ક઼મર જલાલાબાદી

આ ગીત મેં અહીં પહેલી જ વાર સાંભળ્યું અને વિન્ટેજ એરાની ઘણી અસરો હોવા છતાં સાંભળતાં વેંત ગમ્યું પણ ખરું. આમ થવાનું મુખ્ય કારણ કદાચ એ હશે કે '૫૦ના દાયકાં જે રફીને આપણે સાંભળ્યા છે તે જ અહીં સાંભળવા મળે છે અને સુરૈયા તો હંમેશાં આટલાં જ સુમધુર હોય છે ને!

હુસ્નલાલ ભગતરામે સુરૈયા સાથે મોહમ્મદ રફીનાં બીજાં બે યુગલ ગીતો - અય ઈશ્ક હમેં બરબાદ ન કર (ગીતકાર: શર્શાર સૈલાની) અને છાયા સમા સુહાના (ગીતકાર: કૈફ ઈર્ફાની) -'નાચ' (૧૯૪૯)માટે રચ્યાં. મોહમ્મદ રફી સાથેનું લતા મંગેશકરનું એક યુગલ ગીત - ઝરા તુમને દેખા તો પ્યાર હો ગયા (ગીતકાર: કૈફ ઈર્ફાની) અને શમશાદ બેગમ સાથે બીજું એક યુગલ ગીત - મુસાફિર સદા ગીત ગાતા ચલ (ગીતકાર: સુદર્શન ફ઼ાકિર) 'જલતરંગ' માટે પણ રચ્યાં.

અને હવે ત્રિપુટી ગીતો

લબ પે ફરિયાદ હૈ દિલ બરબાદ હૈ - નાચ - લતા મંગેશકર , ગીતા દત્ત સાથે – ગીતકાર: મુલ્ક રાજ ભાખરી

ગીતનો હીરો જે વિચારોમાં ખોવાયેલો છે છે તે બે ગાયિકાઓના સ્વરમાં રજુ થાય છે ! હિંદી ફિલ્મોનાં શેરી નૂત્યોનાં કલાકારોને ફિલ્મનાં મુખ્ય પાત્રના વિચારોને વાંચી લેવાની કોઈ અદ્‍ભૂત ઈશ્વરીય બક્ષિસ મળેલી હોય છે, જેવું કે  પ્રસ્તુત ગીતમાં થતું જણાઈ રહ્યું છે. નૃત્ય કરતી ગાયિકાઓ હીરોના મનમાં ઘુમરાતા વિરહના ગમના વિચારોને અદ્દ્લ વાંચીને એક જ પંક્તિમાં રજુ કરી દે છે. કદાચ તેનાથી પ્રેરણા લઈને હીરો પણ પોતાનાં મનની વાત વ્યક્ત કરીને હળવો થતો હશે !

મને યાદ આવે છે કે આ ગીત પણ એ '૬૦ના વર્ષોમાં રેડિયો પર બહુ સાંભળવા મળતું. ગીતના અંતમાં રફી આર્તનાદને ઊંચા સ્વરમાં રજૂ કરે છે ! પરદા પર ગીત શી રીતે રજુ કરાયું હશે તે જાણવા મળે તો તો ગીતનો સંદર્ભ સમજી પણ શકાય.

આ જ ફિલ્મમાં બીજાં બે ત્રિપુટી ગીતો હતાં - ક્યું કરતા માન જવાની કા (લતા મંગેશકર અને ગીતા દત્ત સાથે; ગીતકાર: મુલ્ક રાજ ભાખરી) અને નમસ્તે જી નમસ્તે જી હમારા તુમ્હારા જીવન બીતે હંસતે હંસતે (શમશાદ બેગમ અને ઝોહરાબાઈ અંબાલેવાલી; ગીતકાર: નઝીમ પાનીપતી)

'હમારા સંસાર'નાં બે ત્રિપુટી ગીતો પૈકી બદલા હુઆ દુનિયામેં ઉલ્ફત કા ઝમાના હૈ, વો ઔર ઝમાના થા યે ઔર ઝમાના હૈ માટે હિંદી ફિલ્મ ગીત કોશ મોહમ્મદ રફી, લતા મંગેશકર અને સાથીઓ નિર્દિષ્ટ કરે છે અને અંધેરે સે ન ડર કાંટે બનેગી કલિયાં માટે મોહમ્મદ રફી, ગીતા દત્ત અને અન્ય સ્વર જણાવે છે, જ્યારે બન્ને ગીતોમાં યુટ્યુબ પર એસ ડી બાતિશનો ત્રીજા ગાયક તરીકે ઉલ્લેખ છે.

શ્યામ સુંદરને મોહમ્મદ રફી પાસે  હિંદી ફિલ્મોનું તેમનું પહેલવહેલું, ગાંવકી ગોરી (૧૯૪૫) માટેનું, ત્રિપુટી, ગીત ગવડાવવાનું શ્રેય આપવામાં આવે છે. હવે ૧૯૪૯નાં વર્ષમાં શ્યામ સુંદર મોહમ્મદ રફી માટે 'બાઝાર'માં લતા મંગેશકર સાથે બે ખુબ ઉત્કૃષ્ટ યુગલ ગીતો અને શમશાદ બેગમ અને સતિશ બાત્રા સાથે એક ત્રિપુટી  ગીત - છલ્લા દે જા નિશાની તેરી મહેરબાની (ગીતકાર: ક઼મર જલાલાબાદી) રચે છે.

અય મોહબ્બત ઉનસે મિલને કા બહાના બન ગયા - બાઝાર – ગીતકાર: ક઼મર જલાલાબાદી

રફી અને લતાના સ્વરોનાં સુયોગ્ય સંયોજનથી ઓપતું આ યુગલ ગીત અને ફિલ્મનું તેમના જ સ્વરોમાં ગવાયેલું બીજું યુગલ ગીત અપની નઝર સે દૂર વોહ હિંદી ફિલ્મોનાં શ્રેષ્ઠ યુગલ ગીતોમાં અગ્રણી હરોળમાં સ્થાન મેળવી રહ્યાં છે.

હાયે યે ભોલી સુરતવાલે - ચાર દિન - એસ ડી બાતિશ, ઈક઼્બાલ, રાજકુમારી, લતા મંગેશકર, ઝોહરાબાઈ અંબાલેવાલી – ગીતકાર: શકીલ બદાયુની

છ છ ગાયકોને અજમાવતું સમુહ ગીત હિંદી ફિલ્મોમાં સામાન્યપણે કવ્વાલી ગીત જ હોય છે.

હનુમાન પ્રસાદ વિન્ટેજ એરાના એક ગણમાન્ય સંગીતકાર છે.

જલે જલાનેવાલે હમકો જૈસે મોમબત્તી - ચિલમન - મુકેશ સાથે – ગીતકાર: પી એલ સંતોષી

પોતાની જીવનશૈલીની દુનિયાની ટીકાટીપ્પણીઓને બે મિત્રો હસવામાં કાઢી નાખે છે.

કેવો સ-રસ યોગાનુયોગ છે કે આ વર્ષમાં જ મુકેશ અને મોહમ્મદ રફીનું એક બીજું યુગલ ગીત પણ છે.

સ્નેહલ ભાટકરે હિંદી ફિલ્મ સંગીતમાં મારાઠી (લોક) ગીતોના ભાવને સ્થાન અપાવવવામાં મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી.

બાત તો કુછ ભી નહીં દિલ હૈ કી ભર આયા હૈ - ઠેસ - મુકેશ સાથે - ગીતકાર કેદાર શર્મા

મુકેશને ગમથી વ્યાકુળ મિત્ર માટે અને મોહમ્મદ રફીને તેને સાંત્વના આપતા મિત્રના પાર્શ્વ સ્વરની ભૂમિકા સોંપાઈ છે.

૧૯૪૯નાં વર્ષ માટે મોહમ્મદ રફીએ જેમની સાથે સૌ પ્રથમ વાર યુગલ ગીત ગાયું હોય એવા અન્ય સંગીતકારો અને તેમની યુગલ ગીત રચનાઓની બાકીની વાત હવે ડિસેમ્બર ૨૦૨૨ના અંકમાં કરીશું.

---

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.

વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : ડિસેમ્બર, ૨૦૨૧

 

સંગીતકાર સાથેનું મોહમ્મદ રફીનું સૌપ્રથમ યુગલ ગીત : ૧૯૪૪-૧૯૪૮ [૨]
વર્ષ ૧૯૪૭-૧૯૪૮

મુંબઈ સ્થિત કલાકાર સજિદ શેખે મોહમ્મદ રફીના ૯૩મા જન્મ દિવસે (જન્મ ૨૪-૧૨-૧૯૨૪ । અવસાન ૩૧ -૭-૧૯૮૦) બનાવેલ આ ગુગલ ડુડલમાં મોહમ્મદ રફીને બોલીવુડનાં પાર્શ્વગાયન ક્ષેત્રના રાજા તરીકે બતાવાયા છે. અહીં તેમની રેકર્ડિંગ સ્ટુડિઓથી શરૂ થયેલી પાર્શ્વગાયનની સફરની રૂપેરી પડદા સુધીની અને તે પછી લોકોનાં દિલો પર છવાઈ જવા સુધીની સફળતા આલેખાઈ છે.

મોહમ્મદ રફીએ તેમની સુદીર્ઘ કારકિર્દી દરમ્યાન દરેક સંગીતકાર સાથે ગાયેલાં પહેલાં યુગલ ગીતની આપણી આ શ્રેણીના પ્રથમ પંચવર્ષીય સમયખંડ - ૧૯૪૪થી ૧૯૪૮ના ૧૯૪૭-૧૯૪૮ના આ બીજા ભાગમાં મોહમ્મદ રફીએ પોતાનાં જ ગીતને પરદા પર બે વાર ગાવાના નાના નાના ટુકડાઓ પરદા પર ભજવ્યા હોવા છતાં તેઓ હજુ રેકોર્ડિંગ સ્ટુડીઓમાં હોય એ તબક્કામાં જ કહી શકાય. હજુ સુધી તેમને ક્યાંક ક્યાંક સૉલો તો ક્યાંક વળી એકાદ યુગલ ગીત એમ મળી રહ્યાં હતા, એ દૃષ્ટિએ તો હજુ તેઓ અલગ અલગ સંગીતકારો દ્વારા 'ચકાસણીના ચકરડે જ હતા.

૧૯૪૭

૧૯૪૭નાં વર્ષમાં છ સંગીતકારો માટે, આઠ અલગ અલગ સહગાયકો સાથે સૌ પ્રથમ યુગલ ગીત ગાયું. આ આઠ સહગાયકોમાં ત્રણ પુરુષ ગાયકો હતા.

મોહમ્મદ રફીની કારકિર્દીનું એક મહત્ત્વનું પ્રકરણ જેમની સાથે લખાયું એવા એસ ડી બર્મન સાથે પહેલ વહેલાં (સૉલો) ગીતના - દુનિયામેં મેરી અંધેરા હી અંધેરા (દો ભાઈ - ગીતકાર રાજા મહેંદી અલી ખાન)ના રૂપે પહેલું પાનું પણ આ વર્ષમાં ઉઘડ્યું. આ પહેલાં ફિરોઝ નિઝામી માટે ગાયેલાં પહેલવહેલાં યુગલ ગીત પછી હવે ૧૯૪૭માં હવે ફિરોઝ નિઝામી મોહમ્મદ રફીનું નુરજહાં સાથેનું સૌ પ્રથમ, અને યોગાનુયોગે રફીની કારકિર્દીનું નુરજહાં સાથે્નું એક માત્ર, યુગલ ગીત યહાં બદલા વફાકા બેવફાઈકે સિવા ક્યા હૈ (ગીતકાર અઝહર સરહદી) યુગલ ગીત પણ રેકોર્ડ કરે છે. મોહમ્મદ રફીએ દિલીપ કુમાર માટે ગાયેલું પણ આ સૌ પ્રથમ ગીત હતું. ગીત ખુબ જ લોકપ્રિય રહ્યું.

૧૯૪૭

દત્તા દાવજેકર મરાઠી ફિલ્મ જગતમાં બહુ જાણીતું નામ હતું. તેમણે હિંદી ફિલ્મ જગતમાં પદાર્પણ 'આપકી સેવામેં' થી કર્યું હતું. આ ફિલ્મના નામે પાર્શ્વ ગાયક તરીકે લતા મંગેશકરે ગાયેલાં પહેલવહેલાં  હિંદી ફિલ્મ ગીત પા લાગૂં કર જોરી રે નો રેકોર્ડ પણ બોલે છે. દત્તા દાવજેકરે ૫ હિંદી, ૫૧ મરાઠી અને પાંચસોએક જેટલી દસ્તાવેજી ફિલ્મો માટે સંગીત આપ્યું છે.

દેશમેં સંકટ આયા હૈ, અબ કુછ કર કે દીખાના હૈ - આપ કી સેવામેં - જી એમ સાજન સાથે - ગીતકાર મહિપાલ

આઝાદી -પૂર્વે પ્રવર્તતી રહેલ લોકલાગણીનું પ્રતિબિંબ  આ ગીતના અંતમાં છીન લો … છીન લો...ની પોકારમાં પડે છે. બાકીનાં ગીતમામ દેશમા પડતા રહેલા દુકાળોને કારણે અનાજની અછત પ્રવર્તતી હતી તેને માટે એક એક કોળીયો અન્ન બચાવીને ભુખ્યાંને પહોંચતું કરવાનું કરી બતાવવાની હાકલ સંભળાય છે...

ગીતમાં યુગલ ગીતોના નિયમિત પ્રકારનું એક સ્ત્રી-પુરુષ યુગલ ગીત પણ છે -

મૈં તેરી તુ મેરા. દોનોંકા સંગ સંગ બસેરા  - આપકી સેવામેં - મોહનતારા સાથે - ગીતકાર મહિપાલ

પોતાની પ્રેમિકા સાથે થનારાં મિલનની ઉત્કટતાને રફી નિયંત્રિત ઊંચા સ્વરમાં રજુ કરી રહે છે. આટલાં વર્ષો બાદ સાંભળીએ છીએ તો પણ ગીતની તાજગી એવી ને એવી જ અનુભવાય છે.

આડવાત:

દત્તા દાવજેકરે ૧૯૫૨થી ૧૯૬૧ સુધી સી રામચંદ્રના સહાયક તરીકે પણ કામ કર્યું. આ સંબંધની એક આડ નીપજ 'આશા' (૧૯૫૭)નું ગીત ઈના મીના ડીકા કહી શકાય, જે મૂળે દત્તા દાવજેકરે એક મરાઠી નાટકમાં 'ઈના મીના મોના બસા'ના બોલમાં લખ્યું અને સંગીતબધ્ધ કર્યું હતું.

માહિતી સ્રોત: શિશિર કૃષ્ણ શર્માનો દત્તા દાવજેકર પરનો લેખ

પ્રકાશ નાથ શર્મા પણ સંગીતકારોમાં બહુ જાણીતું નામ નથી જણાતું.  તેમણે 'એક કદમ' એ એક જ ફિલ્મમાં સંગીત આપ્યું હોય તેમ પણ જણાય છે. આ ફિલ્મમાં શમશાદ બેગમ સાથે મોહમ્મદ રફીની સાથે એક યુગલ ગીત - તુ ભી રહ મૈં ભી (ગીતકાર અવતાર વિશારદ- છે પણ તેનો નેટ પરથી કોઈ સંદર્ભ મળી નથી શક્યો.

સી (ચિતળકર નરહર) રામચંદ્ર (જન્મ ૧૨ જાન્યુઆરી ૧૯૧૮ - અવસાન ૫ જાન્યુઆરી ૧૯૮૨) પણ એ સંગીતકારોમાં છે જેઓ '૫૦ના દાયકાથી શરૂ થયેલા સુવર્ણકાળમાં પણ બહુ જ પ્રસ્તુત રહ્યા હતા. 

કિસકો સુનાઉં હાલ-એ-દિલ … હમ કો તુમ્હારા હી આશરા તુમ હમારે હો ન હો - સાજન - લલિતા દેઉલકર સાથે - ગીતકાર મોતી બી એ

આ યુગલ ગીત, અને મોહમ્મદ રફીનું સૉલો વર્ઝન, બન્ને ખુબ જ પ્રચલિત થયાં હતાં. બન્ને વર્ઝનમાં મુખડાની પંક્તિ જુદી જુદી રીતે ગાવી, અમુક ભાવોના બોલને ખાસ ઉઠાવભરી હરકતથી ગાવા જેવી રફીની ભવિષ્યમાં આગવી બની ગયેલી ગાયકી શૈલીનાં બીજ પણ અહી વવાયેલાં સાંભળવા મળે છે. ..

ફિલ્મમાં લલિતા દેઉલકર સાથે બીજું એક યુગલ ગીત - મૈં હું જયપુરકી બંજારન, ચંચલ મેરા નામ (ગીતકાર: ક઼મર જલાલાબાદી ) - અને લલિતા દેઉલકર અને ગીતા રોય (દત્ત) સાથેનાં બે ત્રિપુટી ગીતો - હમ બંજારે સંગ ધુમ મચા લે દુનિયા (ગીતકાર: મૉતી બી એ) અને સંભલ સંભલ કર જૈયો બંજારે દિલ્લી દૂર હૈ  (ગીતકાર રામ્મ્મૂર્તિ ચતુર્વેદી) - પણ છે.

ખેમચંદ પ્રકાશ, '૪૦ના દાયકાના બહુ મોટાં ગજાંના સંગીતકાર હતા. જેની ગુંજ '૫૦ પછીના સુવર્ણકાળ દરમ્યાન પણ પડતી રહી એવાં આ  દાયકાનાં તેમનાં બે યોગદાનો હિંદી ફિલ્મ સંગીતના ઇતિહાસમાં સુવર્ણ અક્ષરોમાં કંડારાયેલા રહેશે. એક છે 'ઝીદ્દી' (૧૯૪૮)માં કિશોર કુમારનો 'જિનેકી તમન્ના કૌન કરેં …… મરને કી દુઆએં ક્યોં માંગેં - હિંદી ફિલ્મ જગતમાં પ્રવેશ અને બીજું 'મહલ' (૧૯૪૯)નાં આયેગા આનેવાલા દ્વારા લતા મંગેશકરની ઓળખનું ભવિષ્યમાં જે વટવૃક્ષ ફાલવાનું હતું તેનાં મૂળિયાં સુદૃઢ કરવું.

અજી મત પુછો બાત કી કૉલેજ અલબેલી, ઇન્દ્રપુરી સાક્ષાત કૉલેજ અલબેલી - સમાજ કો બદલ ડાલો - અરૂણ કુમાર અને મન્ના ડે સાથે - ગીતકાર - ?

આપણી પાસે ગીતના બે ભાગમાં માત્ર ઓડીઓ સ્વરુપે જ મળે છે, પણ જાણકાર બ્લોગરોનું કહેવું છે કે આ ગીતમાં પોતાની પંક્તિઓ મોહમ્મદ રફીએ પર્દા પણ પોતે જ ગાઈ છે.

Part 1:

Part 2

પંડિત રમાકાંત પૈંગણકર- કર્નાડ સી રામચંદ્રના વાદ્યવૃંદના સભ્ય હતા તે સિવાય બીજી કોઈ ખાસ માહિતી મળી નથી.

ચલો હો ગઈ તૈયાર.. જરા ઠહરોજી - શાદીસે પહલે - લતા મંગેશકર સાથે – ગીતકાર: પંડિત મુખરામ શર્મા

નાયિકા તૈયાર થતાં થતાં એક પછી એક વસ્તુઓની માંગણી મુકતી જાય અને નાયક તેને વધારી ચડાવીને સ્વીકારતો જાય તેમાં મશ્કરીનો ભાવ વધારે જણાય એવું મસ્તીભર્યું આ સીધું સરળ પ્રેમાનુરાગનું ગીત છે. ગીતનું ખરૂં મહત્ત્વ તો રફી-લતાનાં સૌપ્રથમ યુગલ ગીત તરીકેનું છે.

કે (કોરેગાંવકર) દત્તાને ફાળે લતા મંગેશકર અને આશા ભોસલેને નુરજહાં સા્થે ગાવાની તક આપયાનું શ્રેય ગણાય છે. તેમણે ૧૭ હિંદી ફિલ્મોમાં સંગીત આપ્યું છે.

નૈનો સે નૈના મિલાકે સોતા પ્રેમ જગાકે - શાહકાર - રાજકુમારી સાથે – ગીતકાર: આરઝૂ લખનવી 

હિંદી ફિલ્મ ગીત કોશમાં ગાયકોની ઓળખ નથી થઈ. ગીતની રચના ઘોડાગાડીનાં ગીત મુજબ થઈ હોય એવું જણાય છે. મજાની વાત એ છે બન્ને ગાયકો પણ ઘોડાના ટપ્પાની લયમાં જ ગાય છે.

યે દુનિયા સબ પ્રેમ કી તુ પ્રેમ કિયે જા - શાહકાર - શમશાદ બેગમ – ગીતકાર: આરઝૂ લખનવી

હિંદી ફિલ્મ ગીત કોશ આ ગીતનો ઉલ્લેખ પેરોડી ગીત તરીકે કરે છે (રેકર્ડ નં.GE 3729 /31), જોકે હું ગીતનું એ તત્ત્વ શોધી નથી શકયો. તે સિવાય  જે વાત ધ્યાન ખેંચે તેવી છે તે ગીતની બાંધણીમાં એક ગાયકનાં ગાયની સાથે બીજાં ગાયકનો સ્વર અલગ સુરમાં - કાઉન્ટર મેલોડીની શૈલીમાં- મુકવાનો પ્રયોગ. આ કામ તે સમયની રેકોર્ડિંગ તકનીકના સંદર્ભમાં ગાયકો, મ્યુઝિક ઍરેન્જર  અને રેકોર્ડ કરનાર એમ બધાં માટે મોટો પડકાર બની રહ્યો હશે.

૧૯૪૮

ભારતને સ્વત્રંતા મળ્યાની પહેલી વાર્ષિક ઉજવણી નિમિત્તે મોહમ્મદ રફીએ ૪ ભાગમાં પથરાયેલ સુનો સુનો અય દુનિયાવાલોં બાપુ કી અમર કહાની (સંગીતકાર હુસ્નલાલ ભગતરામ ગીતકાર રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ) ગાયું. તે સમયના પ્રધાન મંત્રી જવાહ્ર નેહરૂએ આ ગીત મટે મોહમ્મદ રફીને રૌપ્ય ચંદ્રક એનાયત કરેલો.

આપણા આજના લેખના સંદર્ભમાં ૧૯૪૮ ઘણું સમૃદ્ધ વર્ષ રહ્યું છે. મોહમ્મદ રફીને ૮ સંગીતકારો સાથે પહેલવહેલું યુગલ ગીત ગાવાની તક સાંપડી. જેમાં તેમણે દસ ગાયકોનો સંગાથ કર્યો. આ ગાયકો પૈકી સ્ત્રી ગાયકોમાં શમશાદ બેગમ અને અમીરબાઈ કર્ણાટકી, પુરુષ ગાયકોમાં જી એમ દુર્રાની અને ગીતા દ્ત્ત અને બીનાપાબી મુખર્જી સાથે એક ત્રિપુટી  ગીત પહેલાં પણ ગાઈ ચુક્યા છે..

રામ ગાંગુલી (૧૯૨૮- ૧૯૮૩) પૃથ્વી થિયેટર્સ ટીમના એક અગત્યના સભ્ય હતા, એટલે રાજ કપુરની પહેલી ફિલ્મ 'આગ'માં તેમને સંગીત સોંપવામાં આવે તે બહુ સહજ હતું. જો કે તે પછી 'બરસાત'ની તૈયારીઓ ચાલતી હતી ત્યારે તેમને રાજ કપૂર સાથે કંઈ ગેરસમજણ થઈ હતી એમ કહેવાય છે એટલે 'બરસાત' શંકર જયકિશનને ફાળે ગયું.

સોલહ બરસ કી ભયી ઉમરીંયાં - આગ - શમશાદ બેગમ સાથે – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

મોહમ્મદ રફીને રાજ કપૂરની સૌ પ્રથમ ફિલ્મથી જ તેમની ફિલ્મોમાં ગાવાની તક મળી. જોકે તે રાજ કપૂરના મુખ્ય ગાયક ન બની શક્યા તો પણ રાજ કપૂર નિર્મિત લગભગ દરેક ફિલ્મમાં તેમણે એકાદ ગીત તો જરૂર ગાયું.

ગીતનાં ચિત્રાંકનમાં રાજ કપૂરનો આગવો સ્પર્શ અનુભવાય છે.

હંસરાજ બહલે આ વર્ષે મોહમ્મદ રફીને  'ચુનરિયા' અને સત્યનારાયન' એમ બે ફિલ્મોમાં યુગલ ગીતો આપ્યાં છે.

ફૂલ કો ભુલ લે કે બૈઠા ખાર… તેરા કાંટોસે હૈ પ્યાર - ચુનરિયા- ગીતા દત્ત સાથે – ગીતકાર: મુલ્ક રાજ ભાકરી

હિંદી ફિલ્મોમાં ભિક્ષુક ગીત તરીકે જાણીતા પ્રકારનું આ ગીત છે. મોહમમ્દ રફીએ તેમની કારકિર્દીમાં આ પ્રકારનાં અનેક ગીતો ગાયાં છે.

દિલ્લીવાલે સાહબ ગજ઼બ કર ડાલા રે – સત્યનારાયન  બીનાપાની મુખર્જી સાથે – ગીતકાર: પંડિત ઇન્દ્ર

ખુબ જ હળવા મૂડનું, મજાક મસ્તીથી ભરેલું આ ગીત છે.

ફિલ્મમાં મોહમ્મદ રફી અને બીનાપાની મુખર્જીનાં બીજાં બે યુગલ ગીતો - ક્યા યાદ હૈ તુમકો વો દિન (ગીતકાર: સેવક) અને મેરા દિલ ઘાયલ કરકે બૈરી જગ સે ડર કે (ગીતકાર: સુરજીત સેઠી) - પણ છે.

ગુલામ મોહમ્મદ મોહમ્મદ રફી અને એ સમયનાં બહુ લોકપ્રિય ગાયિકા -અભિનેત્રી સુરૈયા સાથે યુગલ ગીત રચે છે, જે પછી આ બન્ને ગાયકોએ ૨૪ જેટલાં યુગલ ગીતો ગાયાં જે પોતે એક અલગ લેખ માટેનો વિષય બની રહે છે. 

તારોં ભરી રાત હૈ પર તુ નહી - કાજલ - સુરૈયા સાથે – ગીતકાર: ડી એન મધોક

ગીતના બોલ સાંભળતાં તો એમ લાગે છે બન્ને પાત્રો અલગ અલગ છે અને એકબીજાંને મળવા ઝંખી રહ્યાં છે. સામાન્ય રીતે આવાં કરૂણ રસનાં ગીત ધીમી લયમાં હોય છે, પરંતુ અહીં ગીત મધ્ય લયમાં છે. વિડીયો ક્લિપ ન મળી શકી તેથી આ ગીત કઈ સીચ્યુએશનમાં ફિલ્માવાયું હશે તે કલ્પી નથી શકાતું.

જોકે ગીત સાંભળવાની મજા રફીની ગાયન શૈલી સાંભળવામાં છે. એક તરફ તેઓ '૪૦ના દાયકાના શૈલીમાં ગાય છે તો બીજી તરફ ગાયનમાંથી છલકતો તેમનો વિશ્વાસ જાણે એક દાયકા પછીના રફી હોય તેવો જણાય છે.

જ્ઞાન દત્ત '૪૦ના દાયકાના બહુ ખ્યાતનામ સંગીતકારોની પંક્તિમાં સ્થાન ધરાવે છે. અહીં તેઓનાં રચેલ એક ત્રિપુટી ગીત, ચલો જમુનાકે પાર .. દિલકી દુકાનેં લગી જહાં પર નૈનોકે બાજાર (લાલ દુપટ્ટા - શમશાદ બેગમ, સુલોચના કદમ અને સાથીઓ સાથે – ગીતકાર: શેવાન રિઝ્વી)માં રફીને ફાળે પ્રમાણમાં ઓછું ગાવાનું આવ્યું છે, એટલે આપણે બીજું એક યુગલ ગીત પસંદ કર્યું છે.

અરી ઓ અલબેલી નાર ક્યું છુપકર કરે વાર - લાલ દુપટ્ટા - શમશાદ બેગમ અને કોરસ સાથે – ગીતકાર: મનોહર ખન્ના

ગીતમાં છેડછાડ અને મનામણાં બંનેનું સંમિશ્ર્ણ છે. શમશાદ બેગમે જે મશ્કરીભર્યા રમતિયાળ ભાવમાં ગીત ગાયું છે તેની સાથે મોહમ્મદ રફી બહુ સહજતાથી સુર મેળવે છે.

ધૂમી ખાન વિશે નોંધ તો 'ગાયક, સંગીતકાર અને ગીતકાર' એવી મળે છે પણ બહુ વધારે વિગતો સહેલાઈથી મળી શકતી નથી. થોડાં વધારે ખાંખાંખોળાં કરતાં યુ ટ્યૂબ પર એક બહુ રસપ્રદ ક્લિપ જોવા મળે છે જેમાં તેમના વિશે થોડી વધારે માહિતી મળે છે. '૩૦ના દાયકાનાં એક બહુ જાણીતાં યુગલ ગીત, અંબુવાકી ડાલી ડાલી જ઼ૂમ રહી હૈ આલી (વિદ્યાપતિ, ૧૯૩૭- સંગીતકાર: આર સી બોરાલ) માં કાનન દેવી સાથે સહગાયક તરીકે ધૂમી ખાન છે. એ ઘૂમી ખાન પણ આ જ હશે!?

એક અબ્ર-એ-સિયાહ છાયા આજા મેરે સાથી - રાહનુમા - શમશાદ બેગમ  સાથે - ગીતકાર અને સંગીતકાર: ધૂમી ખાન

પુરુષ પાત્ર પોતાનો પ્રેમ પુરેપુરી સહૃદયતાથી પ્રેમિકાના મિલનના પોકારનો સાનુકુળ પ્રતિભાવ કેમ નથી આપી શકતો તે ભાવને મોહમ્મદ રફી તાદૃશ કરે છે. 

  

એક ઐસા મહલ બનાયેંગે (રેખારાની સાથે – ગીતકાર: હબીબ સરહદી) નેટ પરથી નથી મળી શક્યું.

અમીરબાઈ કર્ણાટકી, '૪૦ના દાયકાનાં અગ્રગણ્ય સ્ત્રી પાર્શ્વ ગાયિકા છે 'શહનાઝ'માં તેઓ સંગીતકારની ભૂમિકામાં સાંભળવા મળે છે. આ ફિલ્મમાં મોહમ્મદ રફીને ફાળે બે સૉલો અને અમીરબાઈ કર્ણાટકીની જ સાથે ત્રણ યુગલ ગીતો આવ્યાં છે. 

મુજ઼ે તુમસે મુહબ્બ્ત હૈ, અય મેરી ચાક દામની – ગીતકાર: ફીઝા કૌસરી બેંગ્લોરી

ગીતની મધ્ય લયને મોહમ્મદ રફી બહુ જ સહજતાથી આત્મસાત કરી લે છે.

નઝારોંસે ખેલું બહારોંસે ખેલું, મેરા બસ ચલે તો ચાંદ તારોંસે ખેલું, યહી ચાહતા હૈ બહારોંસે ખેલું મચલતે હુએ આબસારોંસે ખેલું = ગીતકાર: અખ્તર પીલીભીતી

સ્ત્રી પાત્રની ઉત્કટતાને અનુરૂપ બોલને અમીરબાઈ કર્ણાટકી ઉંચા સુરમાં વ્યક્ત કરે છે તો તેનો પ્રતિભાવ પુરુષ પાત્ર થોડો 'રિઝર્વ્ડ' ભાવમાં આપતો હોય એવું જણાય છે, એટલે મોહમ્મદ રફી મધ્ય સુરમાં ગીત ગાય છે. જોકે ક્લિપ બહુ જ ટુંકી છે એટલે આખું ગીત કઈ રીતે રજુ થયું હશે તે ખ્યાલ નથી આવતો.

તેરે નઝદીક જાતે હૈં ના તુજ઼સે દૂર હોતે હૈં મોહબ્બત કરનેવાલે… ઈસ તરહ મજ઼બુર હોતે હૈં -  ગીતકાર: અખ્તર પીલીભીતી

અહીં મોહમમ્દ રફીને કવ્વાલીના ઢાળનું ગીત ગાવાની તક સાંપડી છે. 

રશીદ અત્રે એ સંગીતકારોમાંના છે જે પાકિસ્તાન ગયા પછી ત્યાં પણ બહુ જ સફળ રહ્યા. એ સમયમાં તેમણે ફૈઝ અહમદ ફૈઝની ગઝલની નુરજહાંનાં સ્વરમાં કરેલી ગેય રચના મુજ઼સે પહલે સી મુહબ્બત મેરે મહેબૂબ ન માંગ આજે પણ લોકોના હોઠ પર તાજી છે.

કોલતારમેં રંગ દે પિયા મેરી ચુનરિયા - શિકાયત - ખાન મસ્તાના, અસલમ અને સાથીઓ સાથે – ગીતકાર: ઈબ્રાહિમ ખાન 'મોમિન'

આ પુરુષ-પુરુષ ત્રિપુટી ગીતમાં મોહમ્મદ રફીને ગૌણ ફાળો મળ્યો હશે એમ જણાય છે.

એકંદરે ૧૯૪૪થી ૧૯૪૮ના મોહમ્મદ રફીની કારકિર્દીના પહેલા પંચવર્ષીય સમયખંડમાં મોહમ્મદ રફી નાં ૨૬ સંગીતકારો માટે સૌ પ્રથમ વાર યુગલ ગીત થયાં છે. બધાં ગીતો સફળ રહ્યાં હોય તેમ ન હોવા છતાં પણ મોહમ્મદ રફી માટે અલગ અલગ સંગીતકારો સાથે, અલગ અલગ ભાવનાં ગીતો જુદાંજુદાં ગાયકો સાથે ગાવાનો જે અનુભવ મળ્યો છે તે ભવિષ્ય માટે બહુમુલ્ય નીવડ્યો હતો, અને હાલ  પુરતું તેમની કારકિર્દીને પુરતો વેગ અને દિશા આપી શકેલ છે.

પ્રથમ પંચવર્ષીય સમયખંડની સમાપ્તિમાં મોહમ્મદ રફીનાં સૌથી વધારે યાદગાર ગીતોમાંનું અગ્રગણ્ય, અને હું તો જ્યારે પણ સાંભળું ત્યારે મારાં રૂવાંડાં ખડાં કરી દેતું, ગીત સાંભળીએ....

વતનકી રાહમેં વતન કે નૌજવાં શહીદ હો - શહીદ - ખાન મસ્તાના અને સાથીઓ સાથે – સંગીતકાર: ગુલામ હૈદર – ગીતકાર: રાજા મહેંદી અલી ખાન

દેશપ્રેમના મનમાં ધધકી રહેલ ભાવને નિયંત્રિત રાખી રહેલા દિલીપ કુમારના અભિનયને મોહમ્મદ રફી પૂર્ણતઃ શબ્દદેહ આપે છે.

આ એક જ ગીતે મોહમ્મદ રફીને પુરુષ ગાયકોની હરોળમાં પહેલાં સ્થાને પહોંચવાનો માર્ગ ખુલ્લો કરી આપ્યો એમ કહેવામાં કદાચ કોઈ અતિશયોક્તિ નથી.

મોહમ્મ્દ રફીએ અલગ અલગ સંગીતકારો સાથે ગાયેલ પ્રથમ યુગલ ગીતની આપણી આ યાદ સફર આગળ પણ ચાલુ રહે છે…..

---

પ્રથમ પંચવર્ષીય સમયખંડ ના બન્ને ભાગ એક સાથે વાંચવા / ડાઉનલોડ કરવા માટે ‘સંગીતકાર સાથેનું મોહમ્મદ રફીનું સૌપ્રથમ યુગલ ગીત : ૧૯૪૪-૧૯૪૮’ પર ક્લિક કરો.

---

. ૨૦૨૧ નાં જાન્યુઆરી થી ડિસેમ્બર સુધીના 'વિસરાતી યાદો..સદા યાદ રહેતાં ગીતો'ના બારેય અંકને એક સાથે વાંચવા / ડાઉનલોડ કરવા માટે વિસરાતી યાદો..સદા યાદ રહેતાં ગીતો - ૨૦૨૧ પર ક્લિક કરો.

---

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.