ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૭નાં ગીતો :: સ્ત્રી સૉલો ગીતો - મને સૌથી વધારે ગમેલાં સ્ત્રી સૉલો ગીતો

અહીં ચર્ચાની એરણે લીધેલાં ૧૯૪૭નાં વર્ષનાં સ્ત્રી ગાયિકાઓના સૉલો ગીતો પર ફરી એક વાર દૃષ્ટિ કરતાં એક વાત તો બહુ નિશ્ચિતપણે દેખાઈ આવે છે કે ૨૭૦થી પણ વધારે ગીતોમાંથી મેં પહેલાં સાંભળ્યાં  એવાં ગીતો તો બહુ જૂજ છે. બાકીનાં, પહેલી વાર સાંભળેલાં ગીતોને, પણ આટલા સમય દરમ્યાન શકય એટલી વધારે વાર સાંભળવા માટે પુરતા પ્રયાસ પણ કર્યા છે. પરંતુ એટલી વાર પણ એ ગીતોને સાંભળ્યા પછી પણ એ ગીતોની બાંધનીની અને ગાયકીની શૈલી મારાં મનમાં (તથા કથિત) સુવર્ણ કાળનાં ગીતોની બાંધણી અને ગાયકીની શૈલીની અસરની તોલે આવી નથી શકી.એટલે, હવે પ્રસ્તુત સમીક્ષામાં મેં , ૧૯૪૭નાં વર્ષનાં ગીતોમાંથી આ દરેક ગાયિકાનું જે એક ગીત મને સૌથી વધારે ગમ્યું તે રજૂ કરેલ છે. 

સુરૈયા  - મેરે મુન્ડેરે ન બોલ જા કાગા જા કાગા જા - પરવાના – સંગીતકાર: ખુર્શીદ અન્વર – ગીતકાર: ડી એન મધોક

ગીતા રોય - યાદ કરોગે યાદ કરોગે ઈક દિન હમકો યાદ કરોગે - દો  ભાઈ – સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન – ગીતકાર: રાજા મહેંદી અલી ખાન 

શમશાદ બેગમ - અંગના બોલે કાગ રે ઉજડા મનકા બાગ રે - ડોલી - સંગીતકાર: ગ઼ુલામ મોહમ્મદ - ગીતકાર: નઝિમ પાણીપતી

રાજકુમારી - શરમ સે નૈના, મોરે નૈના ઝૂક ઝૂક જાયેં - દેહાતી - સંગીતકાર: પ્રેમનાથ - ગીતકાર: રામમૂર્તિ ચતુર્વેદી

અમીરબાઈ કર્ણાટકી  - હમેં ક્યા પતા થા...મારી કટારી મર જાના - શેહનાઈ – સંગીતકાર:  સી રામચંદ્ર – ગીતકાર:  પી એલ સંતોષી

ઝોહરાબાઇ અંબાલેવાલી - લો ફિર રાત ચાંદની આયી, દિલ મેરા દેવે તુઝે દુહાઈ - ગાંવ – સંગીતકાર: ખેમચંદ પ્રકાશ – ગીતકાર: ડી એન મધોક

ખુર્શીદ - નાચે હૈ મન મૌજ મગનમેં જ્યું નાચે હૈ મોર ચમનમેં - મંઝધાર – સંગીતકાર: ગ઼ુલામ હૈદર – ગીતકાર: શમ્સ લખનવી

નૂર જહાં - આ જા તુઝે અફસાના જુદાઈ કા સુનાએં - મિર્ઝા સાહિબાન – સંગીતકાર: પંડિત અમરનાથ + હુસ્નલાલ ભગતરામ – ગીતકાર: ક઼મર જલાલાબાદી 

કાનન દેવી - આશા દીપ જલાયો સાજન - તુમ ઔર મૈં – સંગીતકાર: રોબીન ચેટરજી – ગીતકાર: ઝાકીર હુસૈન

મીના કુમારી - અખિયાં તરસ રહી ઉન બીન - પિયા ઘર આજા – સંગીતકાર: બુલોસી રાની – ગીતકાર: પંડિત ઈન્દ્ર

નસીમ અખ્તર - ભૂલે સે કભી યાદ કર અય ભૂલનેવાલે - એક રોઝ – સંગીતકાર: શ્યામ સુંદર – ગીતકાર: સર્શાર સૈલાની

ઝીનત બેગમ - પડે ઈશ્ક઼ મેં જાન કે હમ કો લાલે - આજ ઔર કલ – સંગીતકાર: ખુર્શીદ અન્વર

પારો દેવી - મૈં  હૂં બાગકી કોયલ રાજા હો - હીરા – સંગીતકાર: હુસ્નલાલ ભગતરામ - ગીતકાર મુન્શી શમ્સ લખનવી

લલિતા દેઉલકર - ચોર આ ગયે નગરીયા હમાર, નનદ જ઼રા જાગના - સાજન – સંગીતકાર: સી રામચંદ્ર – ગીતકાર: રામમૂર્તિ ચતુર્વેદી

મોહનતારા - મૈં પરબત ખડી પુકારૂં, બલમવા આ રે - વોહ ઝમાના – સંગીતકાર: બુલો સી રાની – ગીતકાર: પંડિત ઈન્દ્ર

હમીદા બાનુ - હમારા માસ્ટર ખુદા કરે બીમાર હો જાએ - દેખોજી – સંગીતકાર: સાબીર હુસૈન – ગીતકાર: વલી સાહબ

બીનાપાની મુખર્જી - નયન જલ ભર આયે - સમ્રાટ અશોક - સંગીતકાર જ્ઞાન દત્ત - ગીતકાર શમ્સ લખનવી

સીતારા દેવી - સોઝ-એ-ગમ દેકે મુઝે ઉસને યે ઈર્શાદ કિયા - શાહઝાદી  -સંગીતકાર: એસ કે પાલ

લતા મંગેશકર - પા લાગુ કર જોરી રે - આપ કી સેવામેં – સંગીતકાર: દત્તા દાવજેકર – ગીતકાર: મહિપાલ

૧૯૪૭નું વર્ષ એક ખાસ ઘટના માટે ખાસ યાદગાર રહેશે. એ ઘટના છે એક જ વર્ષમાં એક સરખાં નામવાળી બે ફિલ્મોની રજૂઆત.

એક ફિલ્મ હતી 'મીરાં' જે મૂળ તમિળ ભાષામાં બનેલી ફિલ્મનું હિંદી સંસ્કરણ હતી. એ ફિલ્મનાં મુખ્ય અભિનેત્રી દક્ષિણનાં ખૂબ જ લોકપ્રિય અને આદરણીય શાસ્ત્રીય ગાયિકા એમ એસ સુબ્બુલક્ષ્મી. બહુ સ્વાભાવિક છે એ ફિલ્મમાં ગીતો પણ ગણાં જ હોય અને કોઈ પણ ગીત પસંદ કરો, એ એટલું મનનીય, કર્ણપ્રિય અને અનોખું જ હોય. મેં આજે પસંદ કર્યું છે -

એમ એસ સુબ્બુલક્ષ્મી - પગ ઘુંઘરૂ રે - મીરા - સંગીતકાર એસ વી વેંકટરામન, જી. રામનાથન, નરેશ ભટ્ટાચાર્ય

આ જ નામની બીજી ફિલ્મનાં બધાં જ ગીતો સીતારા 'કાનપુરી'એ ગાયાં છે. આપણે એ ગીતોની સરખામણી પહેલી ફિલ્મનાં ગીતો સાથે નહીં કરીએ. એ ફિલ્મનાં બધાં જ ગીતોમાંથી મને સૌથી વધારે પસંદ પડ્યું છે -

સીતારા 'કાનપુરી’ - મીરા - જો તુમ છોડો પિયા - સંગીતકાર એસ કે પાલ 

સોંગ્સ ઑફ યોર પર  પાર્શ્વગાયિકાઓની ચર્ચાના લેખ, Best songs of 1947: Wrap Up 2 ,માં લતા મંગેશકરનાં (અલગ અલગ) પહેલાં સૉલો ગીતોની યાદી બહુ રસપ્રદ રીતે રજૂ કરી છે.  અહીં ૧૯૪૭ માટે સુરૈયાની શ્રેષ્ઠ ગાયિકા તરીકે વરણી કરવામાં આવી છે.

૧૯૪૭નાં સ્ત્રી સૉલો ગીતોની અલગ અલગ પ્રકાશિત પૉસ્ટ્સ એક સાથે ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૭નાં ગીતો - સ્ત્રીસૉલો ગીતો પર ક્લિક કરવાથી વાંચી/ડાઉનલોડ કરી શકાશે.

હવે પછીના અંકમાં આપણે ૧૯૪૭નાં વર્ષનાં યુગલ ગીતોને ચર્ચાની એરણે સાંભળીશું.

૧૯૪૯નાં ગીતો : ચર્ચાની એરણે - મને સૌથી વધારે પસંદ પડેલા સંગીતકારો

આ શ્રેણીના ગંગોત્રી સમા લેખ ‘Best songs of 1949: And the winners are?’- પર જે થીમચિત્ર મૂકવામાં આવ્યું છે તેમાં ૬ ફિલ્મો જોવા મળે છે, પણ સંગીતકારોની ગણતરી કરીએ તો એ સંખ્યા ૫ જ થઇ રહે છે. આમ થવાનું કારણ એ છે કે નૌશાદનો હિસ્સો આ ૬ ફિલ્મોમાંથી 'અંદાઝ' અને 'દિલ્લગી' એમ બે ફિલ્મોનો છે. આ ઉપરાંત જે અન્ય ૪ સંગીતકારોની અહીં હાજરી જોવા મળે છે તે છે - શંકર જયકિશન (બરસાત), સી. રામચંદ્ર (પતંગા), ખેમચંદ પ્રકાશ (મહલ) અને હુસ્નલાલ ભગતરામ (બડી બહન).

મુકેશનાં એકોએક સૉલોગીતની જબ્બરદસ્ત લોક્ચાહનાને કારણે ૧૯૪૯નાં વર્ષને નૌશાદને અંકે કરી દેવામાં આમ જૂઓ તો સાવ અજૂગતું ન કહેવાય. પરંતુ બધા સંગીતકારોની રચનાને 'ચર્ચાને એરણે' ન ચડાવ્યાની ચૂક તો થઈ ગણાય !

નૌશાદની મુકેશની 'અદાઝ' માટેની રચનાઓ પહેલવહેલી નહોતી, સાવ છેલ્લી પણ  નહીં. પણ હા, એ ગીતો લોકપ્રિય એટલાં થયાં કે નૌશાદે લતા મંગેશકર પાસે મુખ્ય અભિનેત્રી માટે ગવડાવેલ ગીતો ઝાંખાં પડતાં જણાયાં.

હમ આજ કહીં દિલ ખો બૈઠે, યું સમઝો કિસીકે હો બૈઠે  

૧૯૪૯માં ટિકીટબારી પર 'બરસાત'ની ટંકશાળ પડી હતી, જેમાં પોતાની પહેલી જ ફિલ્મમાં શંકર જયકિશનનાં સંગીતનો ફાળો મહત્ત્વનો રહ્યો એમ બેશક કહી શકાય. ફિલ્મ સંગીતમાં લતા મંગેશકરના આવી રહેલાં મોજાંને આ ગીતો ખાસ્સ્સો પ્રવેગ બક્ષ્યો. આ ફિલ્મથી તેઓએ રાજ કપૂર સાથે મળીને ફિલ્મનાં શીર્ષગીતને ફિલ્મના અંતમાં અલગ જ અંદાજમાં રજૂ કરવાની એક બહુ જ આગવી શૈલી પણ પ્રસ્થાપિત કરી.-

બરસાતમેં હમ સે મિલે તુમ સજન તુમસે મિલે હમ 

અને આ ગીતપર આધારિત ફિલ્મનું અંતિમ દૃશ્ય 

'મહલ'નાં એક જ ગીત - આયેગા આનેવાલા-એ ફિલ્મ સંગીતમાં જે એક નવા જ પ્રકારનાં ગીતો પ્રવાહ શરૂ કર્યો તેને પણ ખાસ મહત્ત્વ ન આપીએ તો પણ ગીતની પોતાની જ ગુણવત્તા અને સદાબહાર લોકચાહનાએ ગીત, સંગીતકાર અને ગાયક્ને તો ટોચની હરોળમાં હંમેશ માટે સ્થાન કંડારી જ આપ્યું, ફિલ્મને પણ એક નવી આભા બક્ષવામાં પણ તેનો ફાળો હવે પછીથી કોઈ પણ ગીતના ફિલ્મની સફળતામાં યોગદાનના માપડંડનું સ્થાન પણ હંમેશ માટે નિશ્ચિત કરી આપ્યું.

એક તીર ચલા દિલ પે લગા 

આ પહેલાં આપણે ૧૯૧૪૯નાં પુરુષ સૉલો ગીતો કે સ્ત્રી સૉલો ગીતો કે  કે યુગલ ગીતોને ચર્ચાને એરણે લીધાં હતાં ત્યારે ત્યારે એ દરેક પ્રકારમાં હુસ્નલાલ ભગતરામની રચાનાઓ અગ્રસ્થાને જ રહી જોવા મળતી હતી. ૧૯૪લ્માં લતા મંગેશકરના ચડતા સૂર્યના તેજસ્વી પ્રકાશમાં પણ હુસ્નલાલ ભગતરામે રચેલાં 'બડી બહન' માટેનાં સુરૈયાનાં ગીતો ઓજપાયાં નથી એ ઘટનાનું મહત્ત્વ ઓછું ન આંકી શકાય.

તુમ મુઝકો ભૂલ જાઓ અબ હમ ન મિલ સકેંગે 

હિંદી ફિલ્મનાં રોમાંસને લગતાં ગીતોની મુખ્ય ધારામાં કંઈક અલગ કહી શકાય એવાં ગીતોના પ્રકારમાં ગીતોના ખાસ પ્રવાહને અલગ પહેચાન આપવામાં જે કેટલાંક ગીતો ગણી શકાય તેમાં મેરે પિયા ગયે હૈ રંગૂન વહાંસે કિયા હૈ ટેલીફૂનનું સ્થાન અચૂક હોય જ.સી. રામચંદ્રની પણ આ ગીતો સાથેની ઓળખ એટલી હદે ઘૂટાઈ ગઈ હતી કે પછીથી તલત મહમૂદ કે લતા મંગેશકરનાં શુધ્ધ રોમાંસનાં અતિમાર્દવ ગીતો પણ તેઓ જ આપતા રહેવાના છે એમ ઘડીભર તો કલ્પી ન શકાત.

બાલમ તુઝે મેરા સલામ

ફિલ્મની અને ગીતની ટિકીટબારી પર સફળતાના માપદંડથી એક કદમ આગળ જતાં જ ૧૯૪૯નાં વર્ષમાં જેમનાં કામની નોંધ લેવાવી જ જોઈએ એ ક્ક્ષાનાં સંગીતના સર્જક બેએક સંગીતકારોની વાત કર્યા વગર આ આખી ચર્ચા અધૂરી જ રહી ગણાય.

મૈંને દેખી જગકી રીત મીત સબ જૂઠે પડ ગયે કે બહારોંને જિસે છેડા વો સાજ઼-એ-જવાની હૈ જેવાં સદાબહાર ગીતો 'સુનહરે દિન' માટે જ્ઞાન દત્તે રચ્યાં છે. 

જવાની કે દિન હૈ  યે

એસ ડી બર્મને પણ 'શબનમ'માં કિસ્મતમેં બીછડના થા  કે તૂ મહલોંમેં રહનેવાલી જેવાં મૂકેશનાં સદાઅગ્રેસર યુગલ ગીતો કે તુમ્હારે લિયે હુએ બદનામ જેવાં ગીતો વડે તેમની આગવી કેડી કંડારવની ક્ષમતાનાં પૂરતાં એંધાણ આપ્યાં છે.

હમ કિસકો સુનાયે હાલ દુનિઆ પૈસે કી

નઝર સે દૂર જાને વાલે, કે બહારેં ફિરભી આયેંગી મગર હમતુમ જૂદા હોંગે (લાહોર) કે અપની નઝર સે દૂર વોહ ઉનકી નઝરસે દૂર હમ (બાઝાર) કે અન્જામ-એ-મોહબ્બત કુછ ભી નહીં (ચાર દિન) જેવી ફિલ્મોમાં શ્યામ સુંદરે લતા મંગેશકરનાં બહુ ઉચ્ચ કક્ષાનાં ગીતો આપ્યાં હતાં.

મજાની વાત તો એ કહેવાય કે 'અંદાઝ'ની બેહિસાબ સફળતાએ નૌશાદની ૧૯૪૯ની અન્ય રચનાઓને પણ ઝાંખી પાડી દીધી હતી. જેમ કે લે કે દિલ ચુપકેસે કે દુનિયા ક્યા જાને મેરા અફસાના કે ચાર દિનકી ચાંદની ફિર અંધેરી રાત હૈ (દિલ્લગી).દો દિન કે બહાર પ્યારે કે ન બોલ પી પી મોરે અંગના પંછી જા જારે જા કે મુહબ્બત હમારી જમાના હમારા તૂ ગા અય દિલ તરાના હમારા જેવાં  'દુલારી'નાં કેટલાંક ગીતોમાં નૌશાદની સર્જનાત્મકાતા નીખરી હતી.પ્રમાણમાં ઓછી જાણીતી કહી શકાય તેવી 'ચાદની રાત'માં પણ નૌશાદનો સ્પર્શ છાયા મેરી ઉમ્મીદ કી દુનિયામેં અંધેરા, આંખ મીલી દિલ ચલા ગયા, દો દિન ખુશી હાયે દો દિનકી ખુશી રાઝ ન આયી કિસીકો જેવાં ગીતોમાં નીખરેલો જોવા મળે છે.

લતા મંગેશકર અને મોહમ્મદ રફીનાં પ્રખ્યાત (અને આગવાં)યુગલ ગીતોમાં ૧૯૪૯નાં વર્ષમાં કેટલાક સંગીતકારોએ કરેલાં યોગદાને આ બન્ને કલાકારોનાં યુગલ ગીતોને પછીના દાયકામાં ખૂબ આગળ રહેવામાં મહત્ત્વનું યોગદાન અપ્યું તેની નોંધ પણ લેવી જ ર્હી.

આમ સમગ્ર પ્રકારનાં ગીતોની ચર્ચાને અંતે એક તારણ પર તો અચૂક આવી શકાય કે, વીન્ટેજ એરાનાં ગાયકોના પ્રભાવનાં બળ હજૂ ખાસાં પ્રભાવશાળી હતાં એ સમયે લતા મંગેશકર તેમ જ મોહમ્મદ રફીની અલગ અલગ અને સંયુક્ત ભાવિ કારકીર્દીને એક નવી જ ભ્રમણકક્ષામાં લઈ જવા માટે જરૂરી પ્રવેગ આપવામાં ૧૯૪૯નાં વર્ષનું સ્થાન ઇતિહાસમાં બહુ માનથી લેવાતું રહેશે.

સૉંગ્સ ઑફ યોર પર Best songs of 1949: Final Wrap Up 5 માં સમગ્ર ચર્ચાની બહુ તલસ્પર્શી ચર્ચા કરવામાં આવી છે. જૂદાં જૂદાં મતમતાંતરોની ચર્ચાના નિષ્કર્ષ રૂપે સોંગ્સ ઑફ યોરે૧૯૪૯ના શ્રેષ્ઠ સંગીતકારનું માન  નૌશાદને આપ્યું છે.