સાહિરનાં પ્રેમાનુરાગનાં ગીતો : ૧૮ ફિલ્મોનો સંગાથ : એસ ડી બર્મન સાથે

૧૯૪૮માં જેનું બીજ વવાયું હતું તેવી સાહિર લુધિયાનવીની કારકિર્દીને હવે અંકુરિત થવા માટે જે પોષણ જોતું હતું, અને પાંચ વર્ષથી હિંદી ફિલ્મ સંગીતના મહાસાગરમાં તરતી થયેલી એસ ડી બર્મનની કારકિર્દીની નાવના સઢને જે પવનનાં બળની જરૂર હતી તે એક જ ગીત ઠંડી હવાયેં લહરા કે આયે (નૌજવાન, ૧૯૫૧ - લતા મંગેશકર) દ્વારા જ મળી ગયું. જોકે એ જ વર્ષમાં આવેલાં તદબીર દે બીગડી હુઈ તક઼્દીર બના લે અને સુનો ગજર ક્યા ગાયે, સમય ગુજરતા જાયે (બાઝી, ૧૯૫૧ - ગીતા રોય) અને તુમ ન જાને કિસ જહાંમેં ખો ગયે (સઝા, ૧૯૫૧,લતા મંગેશકર) આ બન્નેના સંગાથનાં મૂળીયાં એવાં જમાવી દીધાં કે એકની ગીતનાં માધુર્ય માટે તેનાં કાવ્યતત્ત્વની અને બીજાની માધુર્ય માટે સુરાવલીને પ્રાધાન્ય આપતી એવી આગવી પણ મુળતઃ ભિન્ન પ્રકૃતિના આ બે અદ્‍ભુત કલાકારોના સંગાથનું એ વૃક્ષ બધું મળીને ૧૮ ફિલ્મોનાં ગીતોનાં સુમધુર ફળોથી લચી પડ્યું.

એસ ડી બર્મન (૧૦ ઓક્ટોબર, ૧૯૦૧ । ૩૧ ઓક્ટોબર, ૧૯૭૫) પાસે જો કોઈ નિર્માતા 'હિટ' ધુનની માગણી મુકતા તો 'હું માત્ર સારાં ગીત જ સર્જું છું' એમ કહીને એ ફિલ્મ તે છોડી દેવા માટે જાણીતા હતા. એટલે જ એમને લોકપ્રિયતાના માપદંડ મનાતા પુરસ્કારો  ભલે બહુ ન મળ્યા, પણ તેમણે ચૂંટીને તૈયાર કરેલી એક એક રચનાઓ આજે પણ એટલી જ તાજી લાગે છે તે તો નિર્વિવાદ હકીકત છે. જે સમયે ગીતના બોલને સંગીતકાર ધુનમાં વણી લેતા એ સમયે એસ ડી બર્મન તૈયાર થયેલી ધુન પર અનુકુળ બોલનો આગ્રહ રાખતા. આમ ગીતના બોલને પ્રાધાન્ય આપતા સાહિર લુધિયાનવી અને ધુન પહેલાંનો આગ્રહ સેવતા એસ ડી બર્મનનો સંગાથ અઢાર અઢાર ફિલ્મો સુધી, આટઆટલી સફળતાથી કેમ ફાલ્યો હશે એ તો એક ગૂઢ રહસ્ય જ કહી શકાય, પણ એ સંગાથ હિંદી ફિલ્મ સંગીતના ઈતિહાસનું સુવર્ણ પ્રકરણ છે એ તો સ્પષ્ટ જ છે.

એસ ડી બર્મનની સાથે સૌ પ્રથમ ફિલ્મ નૌજવાન (૧૯૫૧)થી શરૂ કરીને ૧૯૫૭ની અઢારમી ફિલ્મ 'પ્યાસા' સુધીના સમયમાં સાહિર લુધિયાનવીએ અન્ય સંગીતકારો સાથે ૧૬ ફિલ્મો કરી. તેની સરખામણીમાં એસ ડી બર્મને બીજા પાંચ ગીતકારો સાથે કામ ૯ ફિલ્મોમાં કર્યું.

સાહિર લુધિયાનવીના ૧૮ ફિલ્મોના એસ ડી બર્મન સાથેના સંગાથમાં રચાયેલાં પ્રેમાનુરાગના ગીતોના આજના મણકામાં આપણે તેમનાં ઑછાં સાંભળવા મળતાં ગીતોને પ્રાધાન્ય આપ્યું છે. પરિણામે રાધાકૃષ્ણ (૧૯૫૪), પૂર્ણતઃ ભક્તિરસની ફિલ્મ હોવાથી, અને ટેક્ષી ડ્રાઈવર (૧૯૫૪), દેવદાસ (૧૯૫૫), હાઉસ નં. ૪૪ (૧૯૫૫), મુનિમજી (૧૯૫૫), ફન્ટુશ (૧૯૫૬) અને પ્યાસા (૧૯૫૭), જેમનં બધાં જ ગીતો બહુ જ પ્રખ્યાત રહ્યાં છે,ને કોઈ સ્થાન નથી આપી શકાયું.

દેખ કે અકેલી મોહે બરખા સતાયે, ગાલો કો ચુમે કબી છીટેં ઉડાએ રે, ટિપ ટિપ ટિપ .  .  .  . - બાઝી (૧૯૫૧)- ગીતા દત્ત

ચલી ન જાએ, ચલ લચકું જૈસે ડાલ

સાડી ભીગી, ચોલી ભીગી ભીગે ગોરે ગાલ

લુટે હર સિંગાર, પાપી જલકી ધાર

ખુલી સડક પે લુટ ગયી

લોગો મૈં સડક પે લુટ ગયી

લોગો મૈં અલબેલી નાર

પાંવ ફિસલતે જાયે તન હિચકોલે ખાયે

ઐસે મેં જો હાથ પક્ડ લે મન ઉસકા હો જાયે

બસ હો જાયે

અરે કહાં લૈ કે  જૈહો રામ…..ઓ ઝુલ્મી નૈના….દેખો અર્રે દેખોજી કુછ ભી કર લો જીત હમારી હૈ -નૌજવાન (૧૯૫૧) - લતા મંગેશકર, કિશોર કુમાર

ઓ ઝુલ્મી નૈના વાલોં

તુમ દામન લાખ બચા લો

હમસે બચના હૈ મુશ્ક઼િલ

યે નૈનોંકો સમજ઼ા લો

જહાં ચલેંગે સંગ ચલેંગે

બન કર તુમ્હારી છાયા

તુમ ઐસી ક઼િસ્મત લાયે

કે હમ જૈસોંકો પાયા

ઔર હમ વો ક઼િસ્મતવાલે

કે તુમને ખુદ બુલવાયા

અર્રે ક્યા દાતાકી દેન હૈ દેખો

રાહમેં હીરા પાયા

ઓ નૈનોંકે મતવાલે

ધીરે ધીરે યે મન

હુઆ તેરા સાજન

દિન આયે મિલનવાલે

….   ……   ….. …

….   ….. ….  ….. ….

જીત કહાં કી હાર કહાં કી

દિલ ખોયા દિલ પાયા

ચોરી ચોરી મેરી ગલી આના હૌ બુરા,, આયેજા, આ કે બીના બાત કિયે જાના હૈ બુરા, આયેજા - જાલ (૧૯૫૨) - લતા મંગેશકર

અચ્છે નહી યે ઈશારે, પેડોં તલે છુપ છુપકે

આઓ ના દો બાતેં કર લો, મજ઼રોંસે નજરેં મિલાકે

દિન હૈ પ્યાર કે, મૌજ-એ- બહાર કે

દેખો ભોલે ભાલે, જી કો તરસાના હૈ બુરા

દેલ સે ગયા હૈ તો પ્યારેબદનામ હોનેકા ક્યા ડર

ઈશ્ક઼ ઔર વફાકી ગલી મેં, દુનિયાકે ગમ કા ગુજર ક્યા

દિન હૈ પ્યાર કે, મૌજ-એ- બહાર કે

દેખો ભોલે ભાલે, જી કો તરસાના હૈ બુરા

પ્રીત સતાયે તેરી યાદ ના જાયે …. .. દિલ દે કે ગમ લે લિયા - લાલ કુંવર (૧૯૫૨) - સુરૈયા

જહર ભરી કૈસી બજી યે શહનાઈ

ઠેસ જિયા પે લગી આંખ ભર આયી

આ રે બાલમ તે ગમ કી દુહાઈ

રૂઠે નસીબોંકો કૈસે મનાયેં

છોટા સા દિલ ઔર લાખો બલાયેં

ઘુટ કે ગમ સે કહીં મર જી ના જાયેં

મૈં પંખ લગાકે ઉડ જાઉં, ઔર ફિર ના પલટ કે આઉં - અરમાન (૧૯૫૩) - આશા ભોસલે

લેહરોં મેં જુલું, તારોં કો છુ લું, લેહરોંમેં જુલું

અંબરકી છાતી સે લગ કર સપનોંમેં ખો જાઉં

અનજાની રાહોં મેં  છુપ કર અનજાની હો જાઉં

ઔર ખુદ ભી ખોજ ના પાઉં

લેહરોં મેં જુલું, તારોં કો છુ લું, લેહરોંમેં જુલું

બદલી બન કર બન બન ઘુમું, બીજલી બન મુસ્કાઉં

જ઼રનોંકી જાલર મેં બૈઠી ગીત સુહાને ગાઉં

દુનિયા કો નજર ના આઉં

હમારે મુંડેર બોલા કાગા સખી રી, બિછડે બાલમ ઘર આયેંગેં - બાબલા (૧૯૫૩) - રાજકુમારી

ઘુંઘટમેં સાંસેં લહકેગી

મોરી સુની રતીયાં મહકેગી

સખી બિરહા કે ગમ સભી ભુલેંગે

હમ સુનકે ઉનકે કદમ કો

જબ વો આંગનમેં આયેંગે

મોરે સપને સચ હો જાયેંગે

લે કે મનકે ઉમંગ મૈં

તો ખેલુંગી પિયા પ્યારે કે સંગ

જબ ઉન બાહોં મેં જ઼ુલુંગી

મૈં જગ કે સુધ બુધ ભુલુંગી

આજ મૈં હું મગન

મેરા મન હૈ મગન

લેકે જિવન કા ઢંગ

લગ ગયી અખિયાં તુમ સે મોરી, ઓ મેરે સાજન, તુમ સે મોરી અખિયાં  - જીવન જ્યોતિ (૧૯૫૩) - ગીતા દત્ત , મોહમ્મદ રફી 

શર્મ ખો હી ગયી લાજ ખો ગયી

મૈં તો દુનિયાસે હી આજ ખો હી ગયી

આહા હા હા યે કહાની નયી સુન લો

સારી દુનિયા સે હી મૈં તો ખો ગયી

પર કિસલિયે, લગ ગયી તો સે અખિયાં

આજ મેરી નઝર કો ચમક મિલ ગયી

દિલ કો ઈક મિઠી કસક મિલ ગયી

મન કે તારોં મેં લેહરાયી મસ્તી કી ધુન

અનગીનત પાયલિયાં બજ ઉઠી છન છન છનન

ઓ મેરે બાલમ ઓ મેરે સનમ 

ઓ સનમ લગ ગયી તો સે અખિયાં

જામ થામ લે, જામ  થામ લે,સોચતે હી સોચતે ન બીતે સારી રાત - શહેનશાહ (૧૯૫૩) - શમશાદ બેગમ 

સજ કે આયી હૈ શીશે કી પરી

ઢુંઢ કે લાયી હૈ દિલોંકી ખુશી

જન્નત સે કુદરત ને ભેજા તેરે લિયે ઈનામ

,,,,  ,,,,, ,,,   ,,,,   ,,,,, ,,, 

દુનિયા કે હર હર દુખકા દારૂ એક સુનહરી જામ

સુબહ દુર હૈ રાત કી ક઼સમ

દિલકી માન લે મેર સનમ

મસ્તી કી ઈ ઘડીયોંમેં ક્યા સોચ સમજ઼કા મામ

,,,,  ,,,,, ,,,   ,,,,   ,,,,, ,,, 

ઝુલ્ફોં કે સાયેમેં નાદાં કર ભી લે આરામ

ગોરી કે નૈનોંમેં નિંદીયાં ભરી, આ જા રી સપનોંકી નીલમ પરી …. અર્રે ઓ મેરે જ઼ખ્મોંકી ફિતકરી, આ ભી જા ક્યોં દેર ઈતની કરી - અંગારે (૧૯૫૪) - શમશાદ બેગમ, કિશોર કુમાર

ઓ નીલમ પરી રૂઠ જાઉંગી મૈ, કિયા તો ના આઉંગી મૈં

ખામોશ રહને મેં હૈ  બેહતરી

આતી હુણ, આતી હું, દમ લો ઘડી,

આ ભી જા દેર કિતની કરી

તૂ હુર મૈં લંગુર, તૂ હુર હૈ ઔર મૈં લંગુર હું

ઉલ્ફત કે હાથોં સે મજબુર હું

ગુસ્સ ના કર, ગુસા ના કર

ઓ મેરી બેસુરી, ઓ મેરી બેસુરી, આ ભી જા ક્યું ઈતની દેર કરી

દિલ નહીં તો ના સહી, આંખ તો મિલાઓ જી સાવનકી રાત હૈ - સોસાયટી  (૧૯૫૫) -આશા ભોસલે, કોરસ

ઉસ તરફ ગગન પે કાલે બાદલોંકા શોર હૈ

બાદલોંકા શોર હૈ

ઈસ તરફ દિલોં મેં મસ્ત ધડકનોંકા દૌર હૈ

ધડાકનોંકા દૌર હૈ

રૂઠને કી રૂત ગઈ અબ તો માન જાઓ જી

કચ્ચી કચ્ચી બુંદીયોંકી રસ ભરી ફુહારમેં

રસ ભરી ફુહાર મેં

ઔર હી મજા હૈ દો દિલોંકી જીત હાર મેં

દો દિલો કી જીત હારમેં

જિંદગી કી હર ખુશી દાવ પર લગાઓ જી

ખો ન જાયે સમ ઈસ સમય મેં કામ લો 

..  ….. …..   ….   ….   ….  …  ….   .  .  . 

જિસસે મિલ ગયા હો દિલ ઉસકા હાથ થામ લો

.. … ..  .  .  .  .  .

મસ્ત હોકે દો ઘડી ખુદ ભુલ જાઓ જી

સાહિર લુધિયાનવી અને  એસ ડી બર્મનના સંગાથની અન્ય નિપજો વિષે ફરી કોઈ પ્રસંગ આવ્યે વાત કરીશું…. ત્યાં સુધી હવે પછીના મણકામાં સાહિર લુધિયાનવી અને એન દત્તાના ૧૮ ફિલ્મોનાં સંગાથની વાત માંડીશું.

એસ ડી બર્મન અને સ્ત્રી પાર્શ્વગાયકો - સુરૈયા

સુરૈયા (સુરૈયા જમાલ શેખ /\ જન્મ: ૧૫ જુન ૧૯૨૯ /\ અવસાન: ૩૧ જાન્યુઆરી, ૨૦૦૪) બાળકળાકાર તરીકે ૧૯૩૬ની ફિલ્મ 'મેડમ ફેશન' દ્વારા હિંદી ફિલ્મ જગતમાં દાખલ થયાં. શારીરીક વયની દૃષ્ટિએ હજૂ કુમારિકા હતાં તે જ ઉમરે 'તાજ મહલ'માં મુમતાઝ મહલ તરીકે પૂર્ણતઃ અભિનેત્રી તરીકેની ભૂમિકા ભજવવાની લગભગ સાથે જ તેઓ ૧૯૪૨માં 'શારદા'માં એ સમયનાં ખ્યાત અભિનેત્રી મહેતાબ માટે સ્ટુલ ઉપર ઊભીને પહેલવહેલું સૉલો ગીત પછી જા પીછે રહા બચપન મેરા ગાય છે અને ખ્યાતિનાં શીખર પર પહેલું પગલું માડે છે. બહુ થોડા સમયમાં જ તેમણે એ સમયનાં અભિનય+ગાયન ક્ષેત્રનાં બે મોટાં નામ નુર જહાન અને ખુર્શીદની સાથે તેમનું સ્થાન સુનિશ્ચિત કરી નાખ્યું. ૧૯૪૨થી ૧૯૪૭ સુધીમાં બુલંદ રહેલા તેમની કારકીર્દીના ચડતા સિતારાને ૧૯૪૭માં દેશનાં વિભાજને ચાર ચાંદ લગાડી આપ્યા. દેશનાં વિભાજન પછી સુંદર દેખાવ, મધુર કંઠ અને યાદગાર અદાકારીની ત્રિમૂર્તિનાં સ્થાન માટે હવે તેમની સામે કોઈ જ સ્પર્ધા નહોતી. સ્વાભાવિક જ છે કે ૧૯૪૮થી શરૂ કરીને ૧૯૫૦માં લતા મંગેશકરની પાર્શ્વગાયિકા તરીકે ભરતી આવી ત્યાં સુધીમાં સુરૈયાની કારકીર્દી તેના પ્રજ્વલિત મધ્યાનના પ્રકાશથી હિંદી ફિલ્મ સંગીતને આંજી દઈ રહી હતી.

સચિન દેવ બર્મનનાં સંગીતમાં સૌ પહેલી વાર સુરૈયાએ 'વિદ્યા' (૧૯૪૮) માટે ગીત ગાયાં. સુરૈયા તો ત્યાં સુધી પોતાનું એક નિશ્ચિત સ્થાન બનાવી ચૂક્યાં હતા, અને ૧૯૪૭ની 'દો ભાઈ'નાં મેરા સુંદર સપના બીત ગયા જેવી સફળતાને કારણે સચિન દેવ બર્મન પણ તેમની આગવી શૈલી પ્રસ્થાપિત કરી રહ્યા હતા.. સચિન દેવ બર્મન અને સુરૈયાએ આ સિવાય 'અફસર' (૧૯૫૦) અને લાલ કુંવર (૧૯૫૨) એમ અન્ય બે ફિલ્મોમાં જ સાથે કામ કર્યું છે. 'વિદ્યા' અને 'અફસર' એ બન્ને ફિલ્મોમાં સુરૈયાની સામે મુખ્ય અભિનેતા તરીકે દેવ આનંદ હતા.

સચિન દેવ બર્મને રચેલાં પુરુષ ગાયકો્ના સ્વરનાં ગીતોની દીર્ઘ શ્રેણી પછીથી સચિન દેવ બર્મનએ રચેલાં સ્ત્રી પાર્શ્વગાયિકાઓનાં ગીતોની શ્રેણીમાં શમશાદ બેગમનાં ગીતો સાંભળ્યા બાદ આજે આપણે સચિન દેવ બર્મને રચેલાં સુરૈયાનાં ગીતો યાદ કરીશું.

એસ ડી બર્મન અને સુરૈયાએ સાથે કરેલાં કુલ ૧૩ ગીતોમાંથી ૧૧ સૉલો, ૧ પુરુષ -સ્ત્રી યુગલ ગીતો અને ૧ સ્ત્રી_સ્ત્રી યુગલ ગીત છે.

વિદ્યા (૧૯૪૮)

આ ફિલ્મમાં કુલ ૧૧ ગીતો છે જેમાંનાં સુરૈયાના સ્વરમાં ૪ સૉલો અને ૧ મુકેશ સાથેનું યુગલ ગીત છે. ફિલ્મમાં સચિન દેવ બર્મને ૧ ગીત લલિતા દેઉલકરના અને ૩ ગીત અમીરબાઈ કર્ણાટકીના સ્વરમાં પણ રેકોર્ડ કરેલ છે.

લાયી ખુશી કી દુનિયા, હંસતી હુઈએ યે જવાની…..અબ બસ મેં ફૂલ કે હૈ બુલબુલ કી જ઼િંદગાની - મૂકેશ સાથે – ગીતકાર: અન્જુમ પિલીભીતી

બે યુવાન દિલો વચ્ચે પામરી રહેલા પરિણયને વાચા આપતું આ યુગલ ગીત તે સમયે બહુ જ લોકપ્રિય રહ્યું હતું.

 કિનારે કિનારે ચલે જાયેંગે, જીવનકી નૈયા કો ખેતે જાયેંગે – ગીતકાર: વાય એન જોશી

બન્ને પ્રેમીઓ પરિણયમાં હવે એક પગલું આગળ વધે છે અને જીવનની નાવ સાથે રહીને ચલાવવાના કોડ પણ જૂએ છે અને કોલ પણ આપે છે.

 આડવાતઃ

એમ કહેવાય છે કે આ ગીતનાં ફિલ્માંક્ન વખતે નાવ આડી વળી ગઈ હતી અને સુરૈયાને વાસ્તવિક જિંદગીમાં પણ, હીરો દેવ આનંદે, બચાવી લીધેલ. આ પ્રસંગને કારણે બન્ને વચ્ચે ખરેખર પ્રણયનાં અંકુર ફૂટેલાં જે આગળ જતાં હિંદી ફિલ્મ જગતની એક બહુચર્ચિત, નિષ્ફળ, પ્રેમકહાની તરીકે રૂપે ઈતિહાસમાં સ્થાન પામી છે.

ઝૂમ રહી ખુશીયોંકી નાવ આજ મનકી તરંગો પે ઝૂમ રહી રે – ગીતકાર: વાય એન જોશી

એ સમયનું પાર્ટી ગીત છે. દેવ આનંદ હજૂ ફિલ્મ જગતમાં બહુ અનુભવી નથી તે તેમની પિયાનો વગાડવાની અદા પરથી કળી જવાય છે .

 ઓ કૃષ્ણ કન્હાઈ … આશાઓંકી દુનિયામેં ક્યોં હૈ આગ લગાઈ – ગીતકાર: અન્જુમ પીલીભીતી

હિંદી ફિલ્મમાં પ્રેમનું ચક્ર આખો આંટો મારીને છેલ્લે વિરહની સ્થિતિમાં આવી જ રહે. એસ ડી બર્મને બંગાળની બાઉલ ગીતીની લય પર આ કરૂણ ભાવનાં ગીતની રચના કરી છે. જોકે હંમેશાં થતું આવ્યું છે તેમ માણસ પોતાનાં સુખ તો પોતે માણી લે પણ દુઃખના સમયે ફરિયાદ તો ઈશ્વરના દ્વારે જ જઈને કરે. અહીં પણ નાયિકા સમાજ દ્વારા થતા અન્યાયની ફરિયાદ કૃષ્ણ કન્હાઈને કરે છે.

કિસે માલૂમ થા દો દિનમેં સાવન બીત જાયેગા.. તમન્નાએં હમારી યું તડપતી છોડ જાએગા – ગીતકાર: શાંતિ સ્વરૂપ 'મધુકર'

આ ફિલ્મનું કદાચ આ સૌથી ઓછું જાણીતું ગીત કહી શકાય. એસ ડી બર્મને કરેલી ગીતની રચના આપણને એ સમયમાં જે પ્રકારનાં કરૂણ ભાવનાં ગીતો સાંભળવા મળતાં એ પ્રકારની પણ વધારે લાગે છે. તે સાથે એ પણ નિશ્ચિત છે કે જેમ જેમ આ ગીત સાંભળીએ છીએ તેમ તેમ તે વધારે પસંદ પડવા લાગે છે.

અફસર (૧૯૫૦)

'અફસર' દેવ આનંદની ફિલ્મ નિર્માણ સંસ્થા 'નવકેતન’ની સૌ પ્રથમ ફિલ્મ હતી. સુરૈયાનું તેમાં દેવ આનંદ સાથે મુખ્ય ભૂમિકામાં હોવું એ તેમના બન્ને પ્રેમના પ્રકરણનાં મહત્ત્વનું પણ દ્યોતક હતું. ફિલ્મમાં કુલ ૭ ગીતો હતાં, જે પૈકી સુરૈયાના ભાગે ૪ સૉલો અને ગીતા દત્ત સાથેનું એક યુગલ ગીત આવેલ છે. ટિકીટ્બારી પર ફિલ્મ બહુ સફળ ન રહી, પણ 'નવકેતન'માં સચિન દેવ બર્મનનું સ્થાન એકહથ્થુ બની રહે એટલી સફળતા ફિલ્મનાં ગીતોને જરૂર મળી. સુરૈયાનાં ૪ સૉલો પૈકી બે ગીતો તો તેનાં સર્વશ્રેષ્ઠ ગીતોની શ્રેણીમાં સ્થાન પામી ચૂકયાં છે.

મન મોર હુઆ મતવારા.. કિસને જાદુ ડાલા રે – ગીતકાર: પંડિત નરેન્દ્ર શર્મા

મનમાં જ્યારે પ્રેમના સ્વર મોરની ટેહુક બનીને ફુટવા લાગે ત્યારે ભાવની શબ્દમાં અભિવ્યક્તિ કંઈક અંશે ઊંચા સુરમાં જ થાય એ ન્યાયે એસ ડી બર્મન ગીનો ઉપાડ ઉપરબા સુરમાં સુરિયા પાસે કરાવે છે.

 નૈન દીવાને એક નહીં માને કરે મન માની માને ના – ગીતકાર: પંડિત નરેન્દ્ર શર્મા

દિલમાં હવે પ્રણયનું પુર એવું ફરી વળ્યું છે કે કેમે કરીને મન કાબુમાં નથી એસ ડી બર્મન ગીતના ભાવને વ્યક્ત કરવા રવિન્દ્ર સંગીતની મદદ લે છે.

 ગુન ગુન ગુન ગુન બોલે રે ભંવર સુન સુઅ ક્યા લાયા ખબર – ગીતકાર: પંડિત નરેન્દ્ર શર્મા

પ્રેમમાં મસ્ત પ્રેમિકાનો સંદેશ લઈ આવવાનું કામ ભંવરને માથે નાખવાનું કવિઓને ખાસ્સું ફાવતું લાગે છે.

પ્રીતકા નાતા જોડનેવાલે… પ્રીત કા અજી નાતા તોડ ન જાના - ગીતા રોય (દત્ત) સાથે = ગીતકાર પંડિત નરેન્દ્ર શર્મા

ગીત કયા સંદર્ભમાં ગવાયું હશે તે આ ઓડીયો ક્લિપ પરથી કલ્પવું શક્ય નથી. જોકે બન્ને ગાયિકાઓની શૈલી સ્પષ્ટપણે અલગ હોવા છતાં યુગલ ગીતની એકસુત્રતા અકબંધ રહે છે.

રેકોર્ડ્સ પૂરતું જરૂર નોંધ લઈએ કે સુરૈયા અને ગીતા રોયનું આ એક માત્ર યુગલ ગીત છે.

પરદેસી રે જાતે જાતે જિયા મોરા લિયે જા – ગીતકાર: પંડિત નરેન્દ્ર શર્મા

પ્રેમી યુગલના ભાગે વિરહ તો આવે જ . એવા સમયે પ્રેમિકા કહે છે કે જો તારે જવું જ હોય તો મારૂં દીલ પણ સાથે જ લઈ જા.-

 આડવાત

ગીત સાંભળતાં સાંભળતાં આપણને બાઝી (૧૯૫૧)નાં ગીત આજ કી રાત પિયા દિલ ના તોડોની ધુનનો ભાસ થાય છે.

એ માટેનૂ મૂળ કારણ એ હોઈ શકે છે આ બધી ધુનની ગંગોત્રી એસ ડી બર્મને ગાયેલ બંગાળી ગીત પદ્મા ધેઉ રે છે જે બંગાળનાં લોક ગીતની ધુન પરથી પ્રેરિત છે.

લાલ કુંવર (૧૯૫૨)

'લાલ કુંવર' એ સમયના સિધ્ધહસ્ત દિગ્દર્શક રવીન્દ્ર દવેએ દિગ્દર્શિત કરી છે. જો કે આ ફિલ્મ વિષે કે તેનાં ગીતો વિષે બહુ સાંભળ્યું હોય તેવો વર્ગ બહુ લઘુમતીમાં હશે. ફિલ્મના કળાકારોનાં નામમાં સુરૈયા સાથે રાધિકા અને ઉષા કિરણનાં પણ નામ વાંચવા મળે છે. કદાચ એ જ કારણે એસ ડી બર્મને સુરૈયા ઉપરાંત શમશાદ બેગમ (૧ સૉલો) અને આશા ભોસલે (૨ સૉલો) અને આશા ભોસલે + ગીતા દ્ત્ત (૧ યુગલ ગીત) પણ રચ્યાં છે.

આયી હૂં રાજા તેરે દ્વાર… સવાલ બનકે – ગીતકાર: સાહિર લુધ્યાનવી

ગીતના બોલમાં ઊંડું ઊંડું દર્દ છૂપાયેલું છે. તેને અનુરૂપ ગીતની બાંધણી પણ નીચા સુરમાં છે. ગીતની ગાયકીમાં સુરૈયાની ગાયક તરીકેની રેન્જ નીખરી રહી છે.

 નિગાહેં ક્યોં મિલાયી થીં, અગર યૂં છોડ જાના થા ...ઉમ્મીદેં ક્યો જગાઈ થીં...અગર છોડ જાના થા – ગીતકાર: સાહિર લુધ્યાનવી

ગીતની બાંધણી '૪૦ના દાયકાની શૈલી છે, પણ વાદ્યસજ્જામાં એસ ડી બર્મનનો સ્પર્શ અનુભવી શકાય છે. સુરૈયાનાં ઓછાં સાંભળવા મળેલાં ગીતને અહીં સાંભળવું ગમશે.

 પ્રીત સતાયે તેરી, યાદ ના જાયે તેરી, દિલ દે કે ગ઼મ લે લિયા – ગીતકાર: સાહિર લુધ્યાનવી

આ ફિલ્મ એક વધુ કરૂણ ગીત સુરૈયાના સ્વરમાં રચાયું છે. એસ ડી બર્મનની સંગીત રચના ખાસ્સી સંકુલ છે. આ પ્રકારની ધુનની રચના કરવી એ એસ ડી બર્મનનો સુરૈયાની ગાયકીની ક્ષમતામાં ભરોસો દર્શાવે છે.

 ૧૯૫૨ પછી તેમનાં અંગત કારણોસાર સુરૈયા આમ પણ ઓછાં સક્રિય બની ગયાં, વળી તેઓ માત્ર પોતાના માટે જ ગીત ગાતાં હતાં એટલે તેમની અસ્તાચળ ભણી જતી અને એસ ડી બર્મનની ચડતી કળાની કારકીર્દીના માર્ગ હવે ફંટાઈ ગયા.

એસ ડી બર્મન અને સ્ત્રી પાર્શ્વગાયિકાઓની શ્રેણીમાં આપણે હવે પછીથી તેમણે રચેલાં ગીતા દત્તે ગાયેલાં ગીતો યાદ કરીશું.

ખાસ આડવાત :

'લાલ કુંવર'ના દિગ્દર્શક રવિન્દ્ર દવેનું આ જન્મ શતાબ્દી વર્ષ (૧૬ એપ્રિલ, ૧૯૧૯) છે. ૧૯૭૦માં તેઓ તેમની ખુબ સફળ 'નગીના' (૧૯૫૧)ની રીમેક બનાવી રહ્યા હતા. કોઈક કારણોસર એ ફિલ્મનાં નિર્માણમાં વિલંબ થતા ગયા, જે કારણે રવિન્દ્રભાઈનો હાથ ભીડમાં આવી ગયો. એ નાણાંભીડમાંથી બહાર આવવા તેમને 'જેસલ તોરલ' (૧૯૭૧) નિર્માણ કરી. ફિલ્મ ખુબ જ સફળ રહી.

હિંદી ફિલ્મોમાં રહસ્ય ફિલ્મોપર વધારે કામ કરનારા રવિન્દ્રભાઈએ ઉપેન્દ્ર ત્રિવિદી સાથે આ જ પ્રકારના વિષયો પર બીજી પંદરેક ફિલ્મો બનાવી, જે ગુજરાતી ફિલ્મોના ઈતિહાસનાં એક આગવાં પ્રકરણ તરીકે આજ યાદ કરાય છે..

---

સચિન દેવ બર્મને રચેલાં સુરૈયાનાં ગીતોનો આ લેખ એસ ડી બર્મન અને સ્ત્રી પાર્શ્વગાયકો - સુરૈયા પર ક્લિક કરવાથી ડાઉનલોડ કરી શકાય છે.