૧૯૬૬-૧૯૭૧ : કેવાં હતાં એ ઘટનાસભર પાંચ વર્ષો …. - પ્રેક્ટિકલ્સ : પ્રાયોગિક ઈલેક્ટ્રીકલ એન્જિનિયરિંગ સાથે સાક્ષાત્કાર

 

આજનો આ લેખ લખવાનો શરૂ કરતાં પહેલાં હું એ આંતરિક મનોવિચારમાં ઉતરી પડ્યો હતો કે જો ખરેખર જ મારે ઈલેક્ટ્રિકલ એન્જિનિયરિંગ ભણવું પડ્યું હોત અને તે પછી એ ક્ષેત્રમાં જ કારકિર્દી ઘડવાની આવી હોત તો શું શું થયું હોત!?

જોકે એ વાતનો તો સૌ પહેલાં જ સ્વીકાર કરી લઉં કે મનોવિચાર કરવાની શરૂઆત એ તબક્કાથી આગળ વધી જ ન શકી. એક કારણ તો કદાચ એ કે સાથે સાથે એ વિચાર પણ ચાલતો હતો કે અત્યારે તો હું એલ ડીનાં પાંચ વર્ષોના અભ્યાસની શિક્ષણેતેર ઘટનાઓ અને અનુભવોની યાદો લખવાનો ઉપક્રમ લઈને બેઠો છું, એટલે મેં કેવોક અભ્યાસ કર્યો કે કરવો જોઈતો હતો એ વિષય પર ચર્ચા કરવાની જરૂર નથી. બીજો એક વિચાર એવો પણ સાથે સાથે ચાલી રહ્યો હતો કે ઈલેકટ્રિકલ એન્જિનિયરિંગ મને ત્યાર પુરતો જ નહીં પછી વ્યાવહારિક કારકિર્દી દરમ્યાન પણ અમૂર્ત જ લાગ્યા કર્યો છે, પણ એ અનુભૂતિને હવે આજે તાર્કિક રીતે સમજવાનું કે સમજાવવાનું હવે ક્યાં પ્રસ્તુત રહ્યું છે.

એટલે મૂળ વિષયથી આડાઅવળા ભટકી જવાને બદલે, વિષયની મૂળ કેડી પર પાછા આવીને યાદોની ખાટીમીઠી સફરની મજા જ માણીએ . . . .

ઈલેક્ટ્રિકલ એન્જિનિયરિંગના પ્રેક્ટિકલ્સની યાદોને વાગોળવાનું શરૂ કરતાં વેંત જ જે વાત મને સૌ પહેલાં ઘેરી વળે છે તે એ છે કે જ્યારે જ્યારે ઇલેક્ટ્રિકલ લેબમાં દાખલ થવાનું થતું ત્યારે તેની વિશાળતા કોઈક અકળ કારણોસર મનને અભિભૂત કરી જતી હતી. પહેલાં વર્ષના બહુ જ થોડા સમયમાં મારી શાળાઓના મકાનો અને સંકુલોના અનુભવો કરતાં એલ ડીનાં અનેક ગણાં વિશાળ સંકુલ, શાળાઓ કરતાં અનેક ગણા મોટા વર્ગ ખંડો, વિશાળ પુસ્તકાલય વગેરે તો મનના વ્યાપની એ મર્યાદિત ક્ષિતિજમાં સમાઈ ચુક્યાં હતાં, એટલે  ઇલેક્ટ્રિકલ લેબ સંદર્ભિત અનુભૂતી કેમ થતી હશેતે સમજવા કે સમજાવી શકવા માટે મારી પાસે આજે પણ કોઈ તાર્કિક ખુલાસો નથી.

દિલીપ વ્યાસે પણ ઈલેક્ટ્રિકલ લેબ વિશે પોતાના અનુભવો અને વિચારો જણાવ્યા છે, પહેલાં તે વાંચીએ -

"ઇલેક્ટ્રિકલ લેબ મારા માટે કંઈ ગૂઢ અને કંઈ અંશે ડરામણી જગ્યા રહી. વીજળી સાથે મારો પહેલો યાદગાર સાક્ષાત્કાર હું જ્યારે સાત વર્ષનો હતો ત્યારે થયેલો. મારા મામાનાં રાજકોટમાં નવાં બધાયેલાં ઘરની ગૃહશાંતિ-વાસ્તુ પૂજા હતી. કોઇક લાઈટ કે પંખો ચાલુ કરવા માટે કોઇક સંબંધીએ સ્વિચને હાથ અડકાડ્યો અને તે સાથે જ ફર્શ પર ફેંકાઈ ગયા. બધાં દોડી આવ્યાં. જાણકારોએ હાશકારા સાથે કહ્યું કે રમણિક્ભાઈ નસીબદાર તો ખરા હોં! રાજકોટમાં થોડા જ સમય પહેલાં ડીસીમાંથી એસી પાવર થઈ ગયો છે, નહીંતર આજે આ ભાઈ સ્વિચની સાથે ચોંટી જ રહ્યા હોત અને જે શૉક લાગત તેનાં પરિણામમાં મૃત્યુ સહિત કંઈ પણ ખતરનાક ઈજા નીપજી શકત !

"બાળપણની એ માનસિક આઘાતજનક ઘટનાની ધાક અને ધાસ્તીના ઓથાર હેઠળ એલ ડી સંકુલના પૂર્વ ભાગમાં આવેલી ઇલેક્ટ્રિકલ લેબમાં પહેલું કદમ માંડ્યું હતું. જોકે નસીબ એટલાં સારાં હતાં કે ક્યાં તો અમારા તાલીમ શિક્ષકો પણ અમારા આ ભય અને બીનઅનુભવથી વાકેફ હતા કે પછી કદાચ એ લોકો પણ એટલા જ ભયમાં હતા કે કોઈ અડભણ નૌશિખીયો - હા, એ સમયે બધાજ નૌશીખીયા જ રહેતા, નૌશીખીયણો હજુ એન્જિનિયરીંગ અભ્યાસક્રમમાં પ્રવેશ નહોતી લેતી ! - જ્યાં ત્યાં અડી બેસશે અને ક્યાં તો પોતાને કે ક્યાં તો મશીન બાળીવાળી બેસશે. એટલે તેમની કડક સુચના રહેતી કે કંઈ પણ ચાલુ કરતાં પહેલાં અમે લોકોએ જે કંઈ તૈયાર કર્યું હોય તેને સ્ટાફના કોઈ પણ અધિકૃત સભ્ય દ્વારા બરાબર ચકાસણીની લીલી ઝંડી લઈ જ લેવી. અને તેમ છતાં સ્વિચ પાડવાનું કે બંધ કરવાનો વિશેષાધિકાર તો તેમનો જ રહેતો ! બીજાં બધાંની તો ખબર નથી, પણ મને તો આ વ્યવસ્થા બરાબર માફક આવતી હતી.

આટલું કહેવા પછી એ પણ જરૂર જ નોંધ પર લેવું પડશે કે ઇલેક્ટ્રિકલ લેબમાં આડુઅંવળું પણ નહોતું થયું.

જોકે એન્જિનિયરીંગની સૌથી અગ્રતા ક્ર્મની શાખા - મિકેનીકલ-માં પ્રવેશ મેળવનારા અમે સૌથી વધારે 'શ્રેષ્ઠ યોગ્યતા' ધરાવતા વિદ્યાર્થીઓ હોવાનો નશો કે (કોઈ અકળ જ ) કારણસર કે પછી એક વર્ષ બાદ આ વિષયો ક્યાં ભણવાના છે એવી ખોટી માન્યતાને સિવિલ કે ઇલેક્ટ્રિકલ વિષયો માટે રસ નહોતો રહેતો કે થોડો ઉપેક્ષા ભાવ પણ રહેતો હશે! જોકે નોંધવાલાયક બાબત એ હતી કે એ વર્ષોમાં સરકાર દ્વારા હાથ ધરાતા મોટા મોટા માળખાકીય સુવિધાઓના પ્રોજેક્ટ્સને કારણે સૌથી સહેલાઈથી સરકારી નોકરીઓ સિવિલમાં જ મળતી હતી.

"બીજો એક તફાવત પણ આ તબક્કે યાદ આવે છે - મિકેનીકલની પ્રયોગશાળાઓના તાલિમ શિક્ષકો તેમ જ અન્ય સ્ટાફ સભ્યો પણ ઇલેક્ટ્રિકલના સ્ટાફ કરતાં વધારે ‘મજા' કરાવતા (ઓછા કડક હતા?!) અને પોતે પણ મજામાં રહેતા !"

+                                 +                                 +

ઇલેક્ટ્રિકલ લેબના પ્રયોગો સાથે અમે 'સમાંતર' અને સિરીઝ' સર્કિટ, મોટર, ટ્રાંસફોર્મર જેવાં ઉપકરણો  જેવા પાયાના સૈદ્ધાંતિક પાઠ પણ શીખી રહ્યા હતા. અને એ પણ હકીકત છે કે આ પહેલાં 'ઇલેક્ટ્રિકલ' સાથેનો મારો સંબંધ ઘરે લાઈટ ચાલુ કરવા કે બંધ કરવાથી આગળ નહોતો વધ્યો.  ત્યારે પણ સ્વિચ ચાલુ કરતાં વીજળી પ્રવાહ વહે છે અને બલ્બ તેને અવરોધ કરે છે એટલે એ અવરોધની ઉર્જા પ્રકાશમાં પરિવર્તન પામે છે એવો ન તો ક્યારેય વિચાર આવ્યો હતો કે ન તો એટલી સમજ પડી હતી. ઘરની ટાંકીમાંથી પાણી ભરવાનો પંપ કે ઇલેક્ટ્રિક્લ ગીઝર તો હજુ બહુ વર્ષો પછી જોવાનાં હતાં !

જોકે અન્ય એન્જિનિયરિંગ વિષયો પણ જેમ પહેલવહેલી વાર ભણતા હતા અને જેમ જેમ જે કંઈ થોડી ઘણી સમજણ પડતી હતી એવી અને એટલી સમજણ તો ઇલેક્ટ્રિક્લ થિયરીમાં પણ પડવા તો લગી હતી. ઇલેક્ટ્રિક્લ એન્જિનિયરિંગમાં માહિતી આદાનપ્રધાન કરવા માટે 'સર્કિટ ડાયાગ્રમ' એક મહત્વનું સાધન છે અને તેમાં રેસિસ્ટર કે ઇન્ડક્ટર  કે મોટર માટે કયાં કયાં પ્રતિકો વાપરવામાં આવે છે એવી પ્રાથમિક સમજ તો આવવા લાગી હતી, પણ 'સર્કિટમાં વીજળી પ્રવાહ વહે' કે 'વોલ્ટેજ  અપાય' જેવા વ્યાવહારિક સિદ્ધાંતો હજુ પણ અમૂર્ત જ રહ્યા હતા!

પણ એ જ બધાં સાધનોનાં વાસ્તવિક કદ ઇલેક્ટ્રિકલ લેબમાં સાવ જ કલ્પના બહારનાં નજરે પડતાં હતાં. પરિણામે થિયરીમાં જે અમૂર્ત લાગતું હતું તે તો અહીં વધારે ગૂઢ થતું જ લાગતું હતું.

અહીં તો ઠેર ઠેર મોટી પેટીઓ દેખાતી હતી, જેની નજદીક જઈને જોતાં તેમાં ગોળકારે કરેલ કાણાંઓવાળી પટ્ટીઓમાં અલગ અલગ વૉટના કેટલાક ગોળાઓ ભરાવેલ હતા. તેની પર જે લખાણ હતું તેની મદદથી એટલી સમજ પડી કે દરેક બોક્ષ અમુક ચોક્કસ વૉટ ધરાવતું ઉપકરણ છે. અમને સમજાવવામાં પણ આવ્યું કે આ  જ 'રેસિસ્ટર' કહેવાય.

એજ રીતે બીજી એક બાજુ તાંબાના તાર વિંટાળેલ કેટલાક નળાકારો જેવાં સાધનો હતાં જેની ઓળખ 'કૉઇલ' તરીકે  હતી. અમને કહેવામાં આવ્યું કે આ 'ઇન્ડ્ક્ટર' છે. આજ એવિચાર કરતાં સમજાય છે કે એ  સમયે હું કેટલો અપરિપક્વ હઈશ કે એ કોઇલ જોયા પછી એટલી સમજ ન પડી કે તાંબાના તારની એ કોઇલમાં વીજળી પ્રવાહ ચાલુ કરવાથી ચુંબકીય ક્ષેત્ર 'ઇન્ડ્યુસ' થાય છે! એ જ્ઞાનની બત્તીનો પ્રકાશ મને ક્યારે થયો તે તો ચોક્કસપણે યાદ નથી પણ એ સમયે એટલું પણ નહોતું સમજાયું કે પ્રયોગો એ માત્ર જ્ઞાનના વ્યવહારિક અમલ માટે જ નહીં પણ થિયરીની સાથે શીખવા માટેનું પધ્ધતિસરનું એક મહત્વનું અને આવશ્યક પૂરક માધ્યમ પણ છે.

આટલી ઓળખવિધિ પુરી થયા પછી મૂળ પ્રયોગ શરૂ થયો એ તો વળી સાવ જ આંખ ઉઘાડી નાખનારો અનુભવ બની રહ્યો.નોટબુકનાં ચોથા ભાગનાં પાનામાં સમાઈ ગઈ હોય એવી સીધી સાદી એક સર્કિટ હવે વાસ્તવમાં જોડવાની હતી. સર્કિટ ડાયાગ્રામમાં જે નાની લીટીઓ હતી તે અહીં લાંબા લાંબા તાર હતા, નાનું સરખું 'રેસિસ્ટર'નં ચિહ્ન અહીં બલ્બવાળાં બેએક બોક્ષ બનવાનાં હતાં,'ઇન્ડક્ટર' પણ બીજાં એક ટેબલ બીજી એકાદ બે કોઈલ હતાં અને સ્વિચ તો મસ મોટાં હેન્ડલ સાથેનું એક લોખંડનું બોક્ષ હતી,જેને 'પાડવા'ની ભૂલ અમારે ભૂલેચુકે પણ નથી કરવાની એવી સ્પષ્ટ ('કડક') સુચના અમને વારંવાર જણાવાતી હતી.

આ સંજોગોમાં 'સ્ક્વીરલ કેજ' અને 'સ્લિપ રિંગ' મોટરના તફાવતની ખુબીઓ તો નોકરીએ જોડાયા પછી, થોડા ઘણા ધક્કા ખાધા પછી, ખરેખર સમજાઈ એ વિશે આમ તો કોઈ આશ્ચર્ય ન લાગે. પણ મને આજે પણ સમજાતું નથી કે 'વર્કશોપ'ના 'પ્રેક્ટિકલ' દરમ્યાન તો જુદાં જુદાં મશીનો આવી મોટરોથી જ ચાલતાં જોવા મળતાં હોવા છતાં મોટર વિશે જે કંઈ શીખવા મળ્યું હતું તેને ત્યારે જ ચકાસી લેવાનું મને ત્યારે જ કેમ નહી સૂઝ્યું હોય?!

આવા બીજા થોડા પ્રયોગો કરતાં કરતાં સુધી તો મને એમ લાગવા માંડ્યું હતું કે થિયરીમાં જે કંઈ સમજાતું હતું તે અહીં 'પ્રેક્ટિકલ'માં બાષ્પીભવન થઈ જાય છે!

ઇલેક્ટ્રિકલ એન્જિનિયરિંગ જેવા આખલાનાં મૂર્ત-અમૂર્ત બાબતો સ્વરૂપ શિંગડાં ઝાલીને એ સિદ્ધાંતોને ખરેખર સમજાવાની બાથ ભીડવાનો તબક્કો ખરેખર જ આવે ત્યાં સુધીમાં નિયતિને મારા પર કંઈ દયાભાવ ઉપજ્યો હશે એટલે પહેલાં વર્ષનાં અંત પહેલાં જ એક નોટિસ પ્રસિદ્ધ થઈ, જેના અનુસાર પહેલાં વર્ષ પછી જે કોઈને અન્ય શાખામાં જવું હોય તેઓએ અમુક તારીખ સુધીમાં અરજી કરી દેવાની હતી.

ઈલેક્ટ્રિકલનાં આ અમૂર્ત વમળોમાંથી જો બચી જવાનો આનાથી વધારે સારો મોકો નહીં મળે એ વિચારે, મિકેનીકલમાં જવાની મારી અરજી  મેં તો ફટાફટ જમા કરી દીધી. આ 'બ્લાઇન્ડ' દાવ સફળ થવાનો હશે એટલે પહેલાં વર્ષમાં કુલ માર્ક્સ કંઈક સન્માનજનક કક્ષાના આવ્યા, એટલે બીજાં વર્ષનાં એકાદ મહિનામાં જ મારી અરજી મંજૂર થયાની વધામણી મળી ગઈ!

આજે જ્યારે હવે પાછળ વળીને જોઉં છું તો સમજાય છે કે મારી એ છૂટકારાની લાગણી કેટલી જોરદાર હશે કે શું કરૂં તો સારા ઇલેક્ટ્રિકલ એન્જિનિયર થવાય એ વિચારવા માટે બે ઘડી પણ વિચાર મેં ત્યારે કર્યો ન હતો. એટલું જ નહીં પણ ઇલેક્ટ્રિકલના તવામાંથી કુદકો મારીને હું મિકેનીકલના અગ્નિમાં કુદી પડી રહ્યો છું કે નહીં એટલું પણ વિચાર કરવાની મને ત્યારે જરૂર નહોતી જણાઈ!

અને સાચું કહું તો આજે હવે એ બાબતે મારે પોતાની જાતનું આત્મનિરીક્ષણ કરવાની જરૂર નથી એ કારણે ખરેખર નિરાંત અનુભવાય છે.

હવે પછીના મણકામાં સિવિલના ચેન-લિંક માપણી અને થિયોડોલાઈટ સર્વેના  પ્રેક્ટિકલની ખટમીઠી યાદો તાજી કરીશું. 

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વનો બ્લૉગોત્સવ - સંપુટ # ૧૦ – મણકો : ૧૧ _૨૦૨૨

 હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વના બ્લૉગોત્સવના ૧૦ મા સંપુટના મણકા - ૧૧_૨૦૨૨માં આપનું સ્વાગત છે.

Tabassum passes away at 78 due to cardiac arrest – ૧૯૪૪માં કિરણ બાલા સચદેવ તરીકે જન્મેલાં તબસ્સુમ બાળવયથી જ 'તબસ્સુમ' નામથી હિંદી ફિલ્મ જગતમાં ફોરી રહ્યાં.

ફૂલ, ગુલશન અને તબસ્સુમ - આશિષ ભીન્ડે - તબસ્સુમ બાળકી તરીકે ઠરેલ હતાં, અને મોટાં થતાં ગયાં તેમ તેમનામાંની બેબી યથાવત રહી.

Phool Khile Hain Gulshan Gulshan તેમનો સૌથી જાણીતો ટીવી શો હતો. તેમાં તે ફિલ્મ જગતની મોટી મોટી હસ્તીઓ સાથે સ-રસપુર્ણ સંવાદ સાધી શકતાં હતાં. તેમનાં જીવનની અંદર પડપુછ કર્યા સિવાય જ તબસ્સુમ એ બધાં કલાકારો સાથે બહુ આત્મીય, મુક્ત ભાવના, એવા સંવાદ સેતુ રચી શકતાં, જે શ્રોતાઓને પણ સ્પર્શી જતા.

તેમનાં બાળપાત્રોના સમયનાં સૌથી વધારે પ્રચલિત ગીતમાં દીદાર (૧૯૫૩)નું બચપન કે દિન ભુલા ન દેના ગણી શકાય. તેમાં તે નરગીસનાં બાળપણની ભૂમિકા ભ્જવે છે. દિલીપ કુમારના બળપણની ભૂમિકામાં પરિક્ષિત સાહની હતા. તબસ્સુમે તેમના Tabassum Talkies  શૉમાં તેમની ‘બહાર’ (૧૯૫૧)ની ભૂમિકાને પણ યાદ કરી હતી.

હવે આજના અંકમાં અંજલિઓ અને યાદોને સાંકળતા લેખો  તરફ વળીશું  –

Sanjay Leela Bhansali, Ayushmann Khurrana’s choices seem inspired by filmmaker V Shantaram. Here’s why – Sampada Sharma - ફિલ્મ નિર્માતા અને અભિનેતા વી. શાંતારામના જન્મ દિવસે, તેમની ફિલ્મો જે રીતે તે સમય સમાજનાં પ્રતિબિંબ રજુ કર્યાં તેની અસરો એ પ્રકારની અન્ય ફિલ્મોની શૈલી પર પણ પડી હતી. તેમની લગભગ બધી જ ફિલ્મો આજે પણ જોવી ગમે છે.

Chitragupt and Lata Mangeshkar – Magicians of Melodies – Part 2 એ Part 1  પછીનો મણકો છે.

Master Ghulam Haider: A Trailblazer - ગુલામ હૈદરની ૬૯મી અવસાન તિથિ (૧૯૦૮- ૯ નવેમ્બર, ૧૯૫૩)નિમિત્તે ડી  પી રંગન તેમનાં ગીતોની યાદને તાજી કરે છે.

"Hai Duniya Usi Ki Zamana Usi Ka" - Bir Sakhuja – ૧૯૨૪માં જન્મેલા બિર સખુજાએ હિંદી ફિલ્મોમાં ગુનાહ (૧૯૫૩) થી પ્રવેશ કર્યો અને લગભગ સોળેક ફિલ્મોમાં કામ કર્યું.

આર ડી. બર્મન ‘પંચમ’ સાથેની મુલાકાત જુદી રીતે યાદગાર બની રહી... - અજિત પોપટ -૧૯૭૮ થી ૧૯૮૨-૮૩ના કસોટી કાળ જેવા સમયમાં એકલા પડી ગયેલા રાહુલ દેવ બર્મન સાથેની કેટલીક અંતરંગ વાતો….

Golden Era of Bollywood પર શૈલેન્દ્ર શર્માએ આટલી પૉસ્ટ્સ મૂકી છે:

• 50 Years of Seeta Aur Geeta
• 50 Years of Raja Jani

નવેમ્બર, ૨૦૨૨ના વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો માં શૈલેન્દ્રનાં સલીલ ચૌધરીએ સંગીતબધ્ધ કરેલાં હિંદી ફિલ્મ ગીતો – ચાર દિવારી (૧૯૬૧) ને યાદ કરેલ છે. અત્યાર સુધી, આપણે

૨૦૧૮માં વર્ષ ૧૯૫૩ થી ૧૯૫૫,

૨૦૧૯માં વર્ષ ૧૯૫૬,

૨૦૨૦માં વર્ષ ૧૯૫૭, અને

૨૦૨૧માં વર્ષ ૧૯૫૮ થી ૧૯૬૦

નાં ગીતો સાંભળી  ચૂક્યાં છીએ.

 ગાયક-સંગીતકાર દિલીપ ધોળકિયાને બે તસવીરાંજલિ - અજિત પોપટ –

દિલીપ ધોળકિયા આશા ભોંસલેને એક ગીતનું રિહર્સલ કરાવી રહ્યા છે.

દિલીપ ધોળકિયા સાથે નીનુ મઝમુદાર અને ગીતકાર પત્રકાર જિતુભાઇ મહેતા

હવે નજર કરીએ અન્ય વિષયો પરના કેટલાક લેખો પર –

Prithviraj Kapoor to Kiara Advani—Delhi’s Delite Cinema remains a Bollywood favourite - NUTAN MANMOHAN - મલ્ટિપ્લેક્ષના વધતા જતા પ્રભાવમાં અનેક એકલ સ્ક્રીન થિયેટરો બંધ પડી ચુક્યાં છે ત્યારે જૂની દિલ્હીનાં પ્રેક્ષક વર્ગને હજુ પણ ડિલાઈટ સિનેમાનું આકર્ષણ બરકરાર છે.

Romancing other miscellaneous balmas anadi balma, pardesi balma, ajnabi balma, bedardi balma અને jaadugar balma જેવા બહુ પ્રચલિત વિશેષણોથી પણ ન નવાજાયેલાં વિશેષણોથી સંબોધાતા અનાડી બલમા પરનાં ગીતોને યાદ કરે છે.

The Worldly Songs, દુનિયા વિશે એવાં ગીતોથી સમર્પિત છે જેમાં ઈશ્વર કે દુનિયાકે રખવાલે જેવાણ ઉદબોધનોને સ્થાન નથી. વાતવાતમાં ઈશ્વરને ચરણે જવાનો કે તેમની મદદની પોકાર કરવાનો માર્ગ પણ નથી અપનાવાયો. દુનિયા જેવી છે તેવી આપણે જ બનાવી છે એ વાતનો સ્વીકાર પણ અહીં જોવા મળે છે. ઉદાહરણ સ્વરૂપ - મતલબકી ઈસ દુનિયા - હલ્લા ગુલ્લા (૧૯૫૪) - મોહમ્મ્દ અરી, આશા ભોસલે – ગીતકાર: સબા અફઘાની – સંગીત: નિસાર બાઝમી

Songs Addressed to Animals / Birds, માં એક એક પક્ષી કે પ્રાણીનો ઉલ્લેખ જોવા મળશે.

The ‘Not-Naachnewaali’ Gaanewaali: Ten Songs - માં નાચનેવાલી કે ગાનેવાલી નૃત્ય નથી કરતી, પણ બેસીને કે બહુ બહુ તો ઉભા ઉભા, હાથોની ઓછામાં ઓછી, પણ તાલબધ્ધ, હલન ચલન કરતાં કરતાં ગીત ગાય છે. ઉદાહરણ તરીકે - બડી મુશ્કિલ સે હમ સમજે - ઝિંદગી યા તુફાન (૧૯૫૮) - શમશાદ બેગમ, આશા ભોસલે – ગીતકાર” નખ્શાબ જરાચ્વી – સંગીત: નાશાદ  

Part 1 of the Bicycle Saga માં બાઇસાઈકલ પરનાં સમુહ ગીતોને પસંદ કરાયાં છે.

Songs of good and ill wishes, માં દુઆ કે બદલાની ભાવના સાથેની બદદુઆના ભાવનાં ગીતો આવરી લેવાયાં છે.

મોસ્ટ હેન્ડસમ દેવ આનંદની આ એક સિદ્ધિ બહુ ઓછા ચાહકોએ યાદ રાખી હશે ...! - અજિત પોપટ - દેવ આનંદ માટે મુહમ્મદ રફી, મૂકેશ, હેમંત કુમાર, તલત મહેમૂદ, મન્ના ડે અને કિશોર કુમાર ઉપરાંત કંઠ આપનારા ગાયકો આ રહ્યા- જી એમ દુર્રાની (ફિલ્મ દિલરુબા), જગમોહન બક્ષી (ટેક્સી ડ્રાઇવર), સી રામચંદ્ર (બારિશ), મહેન્દ્ર કપૂર (રૂપ કી રાની ચોરોં કા રાજા), દ્વિજેન મુખરજી (માયા), શંકર દાસગુપ્તા (જીત).

ઇન્ડિયન એક્ષપ્રેસનાં Sampada Sharma નાં અઠવાડીક કોલમ, Bollywood Rewind, ના લેખો –

• What Sooraj Barjatya wanted to do with Main Prem Ki Diwani Hoon, Basu Chatterjee had achieved in Chitchor - તાજેતરમાં ચિતચોર ફરીથી જોયું તો ખયાલ આવ્યો કે મોટા પાયા પરનાં નિર્માણની સફળતાની અચુક ચાવીની પ્રચલિત પ્રથાનો યુગ શરૂ થતાં પહેલાં જ સૂરજ બડજાત્યા એ તે અપનાવી લીધેલ અને તેમ છતાં ચિતચોર કરતાં તેમણે સુબોધ ઘોષની વાર્તાનું સંસ્કરણ બનાવ્યું તે કેટલું ઝાંખું પડે છે.
• Hrishikesh Mukherjee’s Satyakam has Dharmendra giving his most actualised performance, shows how an honest person is a danger to himself - ધર્મેન્દ્ર, શર્મિલા ટાગોર અને સંજીવ કુમાર અભિનિત હૃષિકેશ મુખર્જી દિગ્દર્શિત સત્યકામ (૧૯૬૯) એમ પ્રતિપાદિત કરતી જણાય છે કે પ્રમાણિક અને આદર્શ જીવન જીવવાની જે કિંમત ચુકવવી પડે છે તેને કેટલી હદે ઊચિત ગણી શકાય.
• Amol Palekar-Tina Ambani’s Baton Baton Mein explains why relationships without labels aren’t always the best idea - '૭૦ના સામાજિક વાતાવરણમાં વિકસતી ‘બાતોં બાતોંમેં’ ની વાર્તાને જટિલ સ્ત્રી પુરુષ સંબંધોને વર્ણવવા માટે આજના શબ્દ ભંડોળનો લાભ મળ્યો હોય તો વાર્તાનું કલેવર બદલ્યા સિવાય પણ એ સંબંધોને વધુ અસરકારક રીતે વર્ણવી શકાયા હોત.

અને હવે મુલાકાત કરીએ અન્ય પ્રકાશનો પરની નિયમિત કોલમોની :

જન્મભૂમિ પ્રવાસીની રવિવારની 'મધુવન' પૂર્તિમાં શ્રીકાંત ગૌતમની 'રાગરંગ'  કોલમના નવેમ્બર, ૨૦૨૨ના લેખો:

જન્મજાત અવિસ્મરણીય અભિનેતા અભિનીત 'કળાત્મક' પાત્રો

સિને ગીતોમાં ગવાઈ સર્જનહારની સર્જનાત્મક ચિત્રકળા

સરિતાની 'સલીલ' સમી સુરાવલીઓ

અનેકવિધ અર્થચ્છાયાસભર ઊચ્ચત્તર 'ઊંચાઈ'

સોનલ પરીખ 'જન્મભૂમિ'ની 'મલ્ટિપ્લેક્ષ' પૂર્તિમાં કોઈ એક ગીતને લઈને 'છૂ કર મેરે મન કો' કોલમના નવેમ્બર, ૨૦૨૨ના લેખો.

આપકી નઝરોંને સમજા પ્યાર કે કાબિલ મુજ઼ે

જબ દીપ જલે આના, જબ શામ ઢલે આના

શ્રી અજિત પોપટની કોલમ 'સિને મેજિક'માં હવે જે અલ્લા રખા (એ આર) રહેમાનના પ્રવેશથી હિંદી ફિલ્મ સંગીતની ચોથી કાયાપલટનો સમયકાળ શરૂ  થયો એ એ આર રહેમાનની હિંદી ફિલ્મ જગત સફરની અવનવી વાતો જાણીશું.

1990ના દાયકામાં દક્ષિણ ભારતમાંથી આવ્યું એક વાવાઝોડું- ફિલ્મ સંગીતની કાયાપલટ થઇ...

તમિળ ભાષામાંથી હિન્દીમાં ડબ થયેલી ફિલ્મ સંગીતે રાતોરાત તહલકો મચાવી દીધો....

મણી રત્નમની તમિળ ફિલ્મના હિન્દી રૂપાંતરનું સંગીત શી રીતે વિશિષ્ટ બની રહ્યું... ?

એક તરફ કોમી હિંસા અને બીજી બાજુ હિન્દુ-મુસ્લિમ પ્રેમકથા- બોમ્બેનું હિટ સંગીત

અન્નુ કપૂરની ખાસ કોલમ 'કુછ દિલને કહા માં પ્રકાશિત થયેલા લેખો:–

'કૂલી'ના શૂટિંગ વખતે અમિતાભ બચ્ચને કહ્યું હતું કે - મને મૂક્કો ટચ થવો જોઈએ

એ ચોંકાવનારી ઘટના, જાણીને વિશ્વાસ નહી થાય!

નવેમ્બર, ૨૦૨૨માં વેબ ગુર્જરી પર 'ફિલ્મ સંગીતની સફર'માં પ્રકાશિત થયેલા લેખો:

ફિલસુફીભર્યા ગીતો – ૪ – हर फ़िक्र को धुए में उडाता चला गया

બંદિશ એક, રૂપ અનેક (૯૩) :”ज़िंदगी से बड़ी सज़ा ही नहीं “

પુનર્જન્મ/રહસ્ય ગીતો – आयेगा आयेगा आयेगा आनेवाला

બીરેન કોઠારીની ફિલ્મનાં ક્રેડીટ ટાઈટલ્સ સાથે વાગતાં ટાઈટલ સોંગની શ્રેણીમાં મલ્હાર (૧૯૫૧)નાં ટાઈટલ ગીતને રજૂ કરે છે.

નલિન શાહના પુસ્તક – Melodies, Movies & Memories – માંથી ચૂંટેલા લેખોના શ્રી પિયૂષ મ. પડ્યા વડે કરાયેલા ગુજરાતી અનુવાદની શ્રેણી ‘સૂરાવલિ, સિનેમા અને સ્મૃતિઓ’માં (૨૧) તેજનો તાપ (૧)  પ્રકરણ રજુ કરે છે.

વાદ્યવિશેષ શ્રેણીમાં પિયૂષ પંડ્યા અને બીરેન કોઠારી આ મહિને "‘કળવાદ્યો : એકોર્ડીયન [૧]"ને કેન્દ્રમાં રાખીને કેટલાંક નોંધપાત્ર ગીતો રજૂ કરે છે..

ભગવાન થાવરાણીની શ્રેણી 'ઈંગમાર બર્ગમેનનું આંતર – વિશ્વ' માં તેઓ ફિલ્મ શિયાળુ અજવાસ | Winter Light – 1963 નો આસ્વાદ કરાવે છે.

'ચર્ચાની એરણે ૧૯૪૩નાં ગીતો' શ્રેણીમાં હવે સ્ત્રી સોલો ગીતોની ચર્ચા માધુરી, જહાંઆરા કજ્જન, રામ દુલારી ; જયશ્રી, બેબી માધુરી, વિશ્ની લાલ, વાસંતી, ગૌહર સુલ્તાના અને અન્ય ગાયિકાઓ નાં સૉલો ગીતોથી આગળ વધીને મને સૌથી વધારે ગમેલાં સ્ત્રી સૉલો ગીતો સાથે પુરી થાય છે.  તે પછી ૧૯૪૩નાં સ્ત્રી-પુરુષ યુગલ ગીતોના ભાગ ૧ અને ભાગ ૨ સુધી ચર્ચા વીસ્તરી ચુકી છે.

આપણા આ બ્લૉગોત્સવના દરેક અંકના અંતમાં આપણે આજના અંકમાં ઉલ્લેખાયેલ કોઈ પણ પોસ્ટ સાથે સંકળાયેલ હોય એવાં મોહમ્મદ રફીનાં ગીત યાદ કરતાં હોઈએ છીએ. આજના અંકથી કરીને ૨૦૨૨નાં સમગ્ર વર્ષ દરમ્યાન આપણે લતા મંગેશકર અને મોહમ્મદ રફીએ કોઈ પણ સંગીતકાર સાથે પહેલવહેલી વાર ગાયેલ યુગલ ગીત યાદ કરવાનો ઉપક્રમ આગળ વધારીશું.

એક ડાલ પર તોતા બોલે એક  ડાલ પર મૈના - ચોર મચાયે શોર (૧૯૭૪)  - ગીતકાર: ઈન્દ્રજીત સિંઘ તુલસી – સંગીત: રવિન્દ્ર જૈન

કહું ક્યા તુમસે અપની દાસ્તાન - જિમ્મી ઔર જોહની  (૧૯૭૬) - ગીતકાર:  મજરૂહ સુલ્તાનપુરી - સંગીત: રાજેશ રોશન 

જનમ જનમ કા સાથ હૈ હમારા તુમ્હારા - ભીગી પલકેં (૧૯૮૨) - ગીતકાર: એમ જી હસ્મત - સંગીત: જુગલ કિશોર/ તિલક રાજ

શોલે શોલે મેરી જવાની - લૉકેટ (૧૯૮૪) - ગીતકાર: ગૌહર કાનપુરી – સંગીત: બપ્પી લાહિરી

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના આપણા આ બ્લૉગોત્સવને વધારે માહિતીપ્રદ, રસપ્રદ અને વૈવિધ્યસભર કરવા માટે આપનાં સૂચનો આવકાર્ય છે.

અહીં રજૂ કરાયેલ, લેખો, બ્લૉગ પૉસ્ટ્સ, તસ્વીરો અને વિડીયો / ઓડીયો લિંક્સના પ્રકાશાનાધિકાર મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે.