BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - બીઆઈટીએસ, પિલાણીના રહેવાસની મારી દિનચર્યા - વ્યાયામશાળા

એક સરેરાશ ગુજરાતી યુવાન માટે  વ્યાયામશાળા (જિમ) અને ખેલકૂદ મેદાન (સ્પોર્ટ્સ ગ્રાઉન્ડ) જેવી  'જગ્યાઓ'ની મુલાકાત લેવાનું સામાન્ય સંજોગોમાં એ સમયે થવાનું ન હતું. હા, વર્ષને વચલે દહાડે આપણા કોઈ મિત્રએ કોઈ સ્પર્ધાબર્ધામાં ભાગ લીધો હોય અને એટલા પુરતું જોવા જઈએ તો વળી સ્પોર્ટ્સ ગ્રાઉન્ડનૂ મુલાકાતે જઈએ ! જિમ એટલે તો મારે મન અખાડો જ હતો જ્યાં પહેલવાનો પોતાના અભ્યાસ માટે જતા હોય.

પરંતુ, અહીંના વસવાટ દરમ્યાન 'સૌ પહેલાં થયેલ અનુભવો'ની યાદીમાં જિમનું પણ નામ ઉમેરાવાનું હતું ! પહેલા સમેસ્ટરના પહેલા જ મહિનામાં અમારી મિત્રતા એક એવા સહપાઠી, XXX  સૈની, સાથે થઈ જે મેસમાં દર ત્રીજે કે ચોથે દિવસે બપોરના જમવામાં બનતી આખા અડદની કાળી દાળમાં બે ચમચા ઘી ભેળવીને પી જતો. થોડા જ દિવસોમાં એ પણ જાણવા મળી ગયું કે એ તો દરરોજ વહેલી સવારે જિમ જાય છે. મહિનો પુરો થતાં સુધીમાં તો મને અને બીજા બેત્રણ મિત્રોને પણ તેની સાથે સવારે બરાબર ૬.૦૦ વાગ્યે જિમ પહોંચતા તેણે કરી મુક્યા.

જિમની પાછળના ભાગમાં આવેલાં વિશાળ મેદાનમાં વચ્ચે ફુટબૉલ અને ક્રિકેટનું મેદાન હતું. તેને ફરતે લંબગોળાકારમાં બનેલ રનિંગ ટ્રેક હતો. અમારો એ મિત્ર તેના ચાર રાઉન્ડ લગાવે એટલો સમય અમે ત્યાં 'ઝડપથી' ચાલતા. પછીથી તે જિમમાં જુદી જુદી વજન ઊંચકવાની કસરતો કરે. અમારી ભૂમિકા તેને તેનાં સાધનો બાજુના ઘોડામાંથી લાવી આપવાની અને પાછાં મુકી આપવામાં મળતી 'કસરત' કરતા શિખાઉ શિષ્યો તરીકેની રહેતી.

૪૦ - ૪૫ મિનિટની 'કસરતો' પછી અમે પાછા હોસ્ટેલ આવી જતા અને પછી પંદરેક મિનિટ ઉપરની પાણીની ટાંકીમાં તાજાં જ ભરાયેલાં પાણીથી, બથરૂમમાં નળની નીચે જ નહાઈને 'પરસેવો અને ધૂળમાટી' સાફ કરતા. સાડા સાત - પોણા આઠ વાગ્યા સુધીમાં તો મેસ ચાલુ થાય એટલે પહેલી પંગતે નાસ્તો કરવા પહોંચી જતા. પરિણામે, 'પહેલી પંગતે બાર કલાકનો ઉપવાસ તોડતા ફાડુ' [ફાડુ - બે પેટ કરીને ખાનાર માટે વપરાતો મશ્કરીજનક  શબ્દ] તરીકે અમે બહુ જલદી નામચીન બની ગયા ! દિવસનાં બીજા સમયનાં ભોજન કરતાં થોડો વધારે સવારનો નાસ્તો કરવાની મારી એ ટેવ હજુ પણ છૂટી નથી !

અમારો એ 'જિમ-ભક્ત' ખરેખર તો ભારતીય સેનાની એન્જિનિયરિંગ શાખામાં ભરતી થવા  માટેની પ્રવેશ ટેસ્ટની ફિઝિકલ ફિટનેસ માટે શિસ્તબધ્ધ અભ્યાસ કરી રહ્યો હતો. બીજા સમેસ્ટરના મધ્ય સુધીમાં તો તેની એ તપશ્ચર્યાનું ફળ તેને મળી ગયું. ભારતીય સેનામાં અફસર તરીકે તેની પસંદગી થઈ ગઈ. એણે તો એન્જિનિયરિંગ પણ અહીંથી જ કર્યું હતું. એ બધી મીઠી યાદોને છોડતી વખતે તેનાં સ્વપ્નને સિધ્ધ થતું નિહાળવાની ખુશીની અનેરી ઝલક તેની આંખોમાંથી છલકાતી હતી !

અમારી પાછળ પણ તેણે લીધેલી મહેનત એળે ન ગઈ. અમે ત્યાંના બાકીના સમયમાં પણ  એટલી જ નિયમિતતાથી જિમ જતા રહ્યા. બીજાં વર્ષનાં અતે અમે રનિંગ ટ્રેકના એક રાઉન્ડ દોડવાની અને એકાદ કિલોનું વજનીયું ઊંચકી શકવાની કક્ષાએ પણ પહોંચી ગયા હતા.

ભણી લીધા પછી તરત જ નોકરીએ લાગ્યા બાદ સવારે ૮.૩૦ વાગ્યે ઘરેથી નીકળી જવાનું થતું, એ બહાને નિયમિત કસરત છૂટી ગઈ. જેને પરિણામે પછીનાં ૧૫ વર્ષમાં મારૂ વજન દસબાર કિલો વધ્યું, પણ શરીર પર ચરબીના થપ્પા ન ચડ્યા તેટલી એ ‘કસરતો’ની અસર રહી !. 

૧૯૯૨માં જીવનમાં પહેલી, અને હજુ સુધી છેલ્લી વાર, એસિડિટીને કારણે હું એક અઠવાડીયું 'સિક લીવ' લેવા મજબૂર બન્યો. તેને કારણે ફરીથી વહેલી સવારે અડધો કલાક પણ ચાલવા જવાનું શરૂ કર્યું, જે આજે પણ ચાલુ છે. મારા દિવસના નિત્યક્રમનો એ મારો સૌથી પ્રિય સમય છે !

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - સહ - અભ્યાસિક પ્રવૃત્તિઓ : મહામૂલો અવસર અને એક્સએલઆરઆઈ, જમશેદપુરનો પ્રવાસ

 

મહામૂલો અવસર

વાર્ષિક ઘટનાઓમાં સૌથી યાદગાર ઘટના હતી શ્રી જીડી બાબુ - ઘનશ્યામ દાસ બિડલા - કેમ્પસ મુલાકાત. બિરલા ઔદ્યોગિક ગૃપના સ્થાપક અને વડા અને ઈન્સ્ટિટ્યૂટના એ સમયના ચીફ પેટ્રન, જીડી બાબુ વર્ષે એક વાર પિલાણીની મુલાકાત અવશ્ય લેતા. તેમની મુલાકાત સમયે એક સ્વીકૃત ધારો હતો કે દરેક ફેકલ્ટીના છેલ્લાં વર્ષના બે થી ત્રણ શ્રેષ્ઠ વિદ્યાર્થીઓનાં એક ગૃપની તેમની સાથે અર્ધા કલાકની મુલાકાત ગોઠવાતી.  બીજાં વર્ષના વિદ્યાર્થીઓ અમારાં પહેલાં વર્ષમાં મૅનેજમૅન્ટ ફેકલ્ટીના વિદ્યાર્થીઓ માટે એક અલગ  અર્ધા કલાકની મુલાકાત ગોઠવી શકેલા. એ મુલાકાતો દરમ્યાન કોણ, શું , કેટલું, ક્યારે અને કઈ રીતે બોલશે તે માટેનાં રિહર્સલ જ પંદરેક દિવસથી ગોઠવાતાં.

એ બે વર્ષની મુલાકાતોમાંથી મને જીવનભરના આ બે પાઠ મળ્યા -

૧. સફળ લોકો માટે, તેમણે સ્વીકારેલી દરેક જવાબદારી એવું ધર્મયુદ્ધ છે જેમાં વાંછિત લક્ષ્ય મેળવવા માટે ‘કરો ય મરો’ એ જ તેમનો ધર્મ છે. 'કેમ કામ ન થઈ શક્યું' એ માટેનાં બધાં જ સાચાં કારણો (તેમના શબ્દોના ભાવાર્થ અનુસાર, મૅનેજમૅન્ટના વિદ્યાર્થીઓ જેમને 'કન્સ્ટ્રેઈન્ટ્સ' કહે છે) તે તો માત્ર બહાનાં છે.

૨. સમસ્યા વ્યાખ્યાયિત કરવા માટે અને તેના સંભવિત ઉકેલોના વિકલ્પો માટેની વિશ્લેષણની સંખ્યાત્મક અને ગુણાત્મક પધ્ધતિઓની બધી કસરત કર્યા પછી એક સંચાલક તરીકે તમારે જે નિર્ણય લેવાનો આવે છે તે તો ચપટી વગાડવા માટે મળે એટલા સમયમાં જ લેવાનો હોય છે. એ માટે આ બધાં વિશ્લેષણને મગજમાં ગોઠવી અને તમારું આંતરમન, માહિતીસામગ્રીના અતિરેકમાંથી પેદા થતી અનિશ્ચિતતામાં ‘નીર અને ક્ષીર’ અલગ પાડી શકે તેવી હંસ ન્યાયની કોઠાસૂઝ કેળવજો. 

એક્સએલઆરઆઈ, જમશેદપુરનો પ્રવાસ 

પહેલાં વર્ષના બીજા સમેસ્ટરમાં મૅનેજમૅન્ટ ફેકલ્ટીને મળેલી જાણ થઈ અમને એક્સએલઆરઆઈ, જમશેદપુર ખાતે યોજાતા મૅનેજમૅન્ટ ફેસ્ટ વિશે જાણવા મળ્યું. 

એક નવીસવી ઇન્સિટ્યુટનાં અને (તથાકથિત) પ્રથમ હરોળની ઇન્સિટ્યુટનાં શિક્ષણનાં સ્તરમાં કેવો અને કેટલો ફરક હોઈ શકે તે જાણવાની બીજા વર્ષની બૅચને તેમાં તક જણાઈ. આ તાર્કિક આધારનો ઉપયોગ કરીને અમે લોકો તેમાં ભાગ લઈએ એવી (અ)વિધિસરની સંમતિ તેઓ મેળવી શક્યા. (અ)વિધિસર એટલે બિઆઇટીએસ, પિલાણીની મૅનેજમૅન્ટ ફેકલ્ટીના અધિકૃત વિદ્યાર્થીઓ તરીકે અમે ત્યાં પ્રતિનિધિત્વ કરી શકીએ, પણ મુસાફરી, રહેવાની સગવડ જેવી બધી જ વ્યવસ્થાઓ અમારે અમારી જાતે કરી લેવાની. હા, અમને એટલા દિવસની ગેરહાજરીની મંજૂરી વિધિસરની હતી.

ફરી એક વાર, બીજાં અને પહેલાં વર્ષના અન્ય કયા સહવિદ્યાર્થીઓ સાથે હતા તે તો મને યાદ નથી આવતું. એ ઉત્સવની બીજી વિગતો પણ મને યાદ નથી આવતી. પરંતુ એ તો બહુ ચૂકસપણે યાદ છે કે  એ સમયનાં ભારતના  મૅનેજમૅન્ટ પ્રવાહો વિષે સાંભળવા એ દોહ્યલો અવસર ગણાય એવા ટાટા ગૃપના બે સુખ્યાત અગ્રણીઓ, રુસી મોદી અને ડૉ. જે જે ઈરાની,ને સાવ બિનઔપચારિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં સાંભળવા મળ્યા.

અંગત રીતે, ઉત્તર પ્રદેશ અને બિહારમાંથી થઈને પસાર થતી ટ્રેનની એ મુસાફરી જે નામો માત્ર સાંભળ્યાં જ હતાં એવાં શહેરો પાસેથી પસાર થવાનો મને અવસર સાંપડ્યો હતો. 

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - સહ - અભ્યાસિક પ્રવૃત્તિઓ : લાયબ્રેરીનો ઉપયોગ અને ગ્રૂપ ચર્ચાઓ દ્વારા અભ્યાસ

 લાયબ્રેરીનો ઉપયોગ

મુખ્ય બ્લૉક્ની એક તરફની બાજુના સમગ્ર માળમાં લાયબેરી ફેલાયેલી છે. ઇન્સ્ટીટ્યુટના અભ્યાસક્રમના દરેક વિષયને લગતાં સંદર્ભ પુસ્તકો અને અભ્યાસેતર સામગ્રી અહીં ઉપલબધ હતાં. તે ઉપરાંત દરેક વિષયોને લગતાં આંતરરાષ્ટ્રીય સામયિકો પણ સુઘડ રીતે ગોઠવાયેલાં હતાં. અખબારોના વિભાગમાં દેશનાં લગભગ બધાં જ મહત્ત્વનાં અંગ્રેજી દૈનિકો તેમ જ અગ્રગણ્ય હિંદી સમાચારપત્રો વાંચવા મળતાં હતાં. અન્ય સામયિકોના અલગ વિભાગમાં અનેકવિધ વિષયોનાં સામયિકોના ચાલુ તેમજ પાછળના અંકો પણ પોતાની હાજરી નોંધાવતા હતા.

હું જ્યારે નવમા ધોરણમાં હતો ત્યારે મારા પિતાજીએ તેમનો અધુરો છૂટી ગયેલો એમ કોમનો અભ્યાસ શરૂ કરેલો. એ સંદર્ભમાં તેઓ લાયબ્રેરીમાંથી ફાઈનાન્સીયલ એક્ષપ્રેસ, ઈક્નોમિક ટાઈમ્સ અને ઇકોનોમિક એન્ડ પોલિટીકલ રિવ્યૂના પાછલા અંકો વાંચવા માટે લઈ આવતા. એટલે એ બધાં આર્થિક સમાચારપત્રો અને સામયિકોનાં નામથી હું પરિચિત હતો. પણ આ બધાં સાથે મારો ખરો પરિચય તો પ્રવેશ કસોટી સમયના ચાર દિવસો દરમ્યાન અહીં જ થયો હતો.

અહીં આવ્યા પહેલાં, વાંચનનો મારો શોખ મુખ્યત્ત્વે ગુજરાતી અને અમુક અંશે અંગ્રેજી કથા સાહિત્ય પુરતો મર્યાદિત હતો. અમારે ઘરે એક સ્થાનિક ગુજરાતી અખબાર અને એક અંગ્રેજી દૈનિક પણ નિયમિતપણે આવતાં. બહુ ઘણાં વર્ષો સુધી અંગ્રેજી દૈનિક ઇન્ડિઅન એક્ષપ્રેસ હતું. મૂળતઃ મારો અંગ્રેજીનો મહાવરો વધે એ આશયથી મારા પિતાજી મને અંગ્રેજી અખબાર વાંચવા માટે ખાસ કરતા. શરૂ શરૂમાં તો મને સમાચારોનાં કોલમનાં અંગ્રેજીમાં બહુ ઘેડ ન પડતી, પણ ક્રિકેટના મારા શોખને કારણે રમતગમતનાં પાનાં પર ક્રિકેટને લગતા અહેવાલો હું રસથી વાંચતો જોકે, એસ એસ સી સુધી પહોચતાં પહોચતાં હું તંત્રી લેખો વાંચવા સુધી પહોંચી શક્યો હતો. એટલે અહીં ઇન્ડિઅન એક્ષપ્રેસ વાંચવાનું શરૂ કર્યું તે સાથે સ્ટેટ્સમેન, હિન્દુસ્તાન ટાઈમ્સ જેવાં બીજાં સમાચારપત્રો પણ વાંચવાની ટેવ કેળવવાનું શરૂ કર્યું.

મૅનેજમૅન્ટનાંં પુસ્તકો અને હાવર્ડ બિઝનેસ રિવ્યૂ જેવાં સામયિકોનો એક બહુ સમૃદ્ધ વિભાગ હતો. પીટર ડ્રકર સાથે મારો પરિચય અહીં થયો.

આટલું બધું વાંચવાનું હતું, એટલે મેં એ જ સમયે નક્કી કરી લીધું કે અહીં છું ત્યાં સુધી કથા સાહિત્યનું વાંચન હું નહીં કરૂં. તે ઉપરાંત, મેં એમ પણ નક્કી કરી લીધું કે હું દરરોજનો એક કલાક તો અહીં ગાળીશ જ. મારી પ્રાથમિકતા આર્થિક દૈનિકો અને મૅનેજમેન્ટ સાહિત્ય વાંચવાની રહેશે. સમાચારો સાથે અવગત રહેવા માટે અંગ્રેજી અખબારો પણ હું નજર ફેરવી લેતો. અહીંના બે વર્ષના રહેવાસ દરમ્યાન મેં અંગ્રેજી સાહિત્યને લગતાં 'એનકાઉન્ટર', સાંપ્રત વિષયો પર ચર્ચાઓ રજુ કરતાં 'સેમિનાર' અને 'ધ ઇકોનોમિક અન્ડ પોલિટકલ રિવ્યૂ' સાથે પણ મારો પરિચય કેળવ્યો.

 ગ્રૂપ ચર્ચાઓ દ્વારા અભ્યાસ

સામા ન્યપણે દરરોજ સવારે ૮.૩૦ વાગ્યાથી ક્લાસીસ શરૂ થાય. ૧૨.૩૦ વાગ્યે એક કલાક માટે જમવાનો વિરામ અને પછી સાંજે ૫.૩૦ વાગ્યા સુધી ક્લાસીસ હોય. દર શનિવારે અડધો દિવસ, ૧૨.૩૦ વાગ્યા સુધી, ક્લાસીસ હોય.

અમને લગભગ દરરોજ એક કે બે 'ફ્રી' પિરિયડ મળતા. વર્ગમાં જે અભ્યાસ થાય (કે કરવાનો હોય) તેને લગતી વધારાની તૈયારીઓ કરવા માટે સમય મળે એવો એ વ્યવસ્થાનો આશય હતો. હું, મોટા ભાગે, એ સમયનો ઉપયોગ લાયબ્રેરીમાં મારા ભાગની પૂર્વ તૈયારી માટેનાં, તેમ જ અન્ય, વાંચન માટે કરતો. બીજા મિત્રો પણ તેમના ભાગની તૈયારીઓ માટે લાયબેરીનો સક્રિયપણે ઉપયોગ કરતા. તે ઉપરાંત હોસ્ટેલમાં ઇન-ડોર રમતો માટે કે સમુહ ગપસપ માટે પણ આ નવરાશની પળો બહુ હાથવગી પરવડતી.

જોકે, રાતનાં જમણ પછી લગભગ દરરોજ અમે બધા પોતપોતાનાં ગ્રૂપમાં કોઈ પણ એક રૂમમાં એકઠા થઈને આગલા દિવસ માટેની પૂર્વ તૈયારી માટે ચર્ચા કરવા ભેગા થતા. ક્લાસમાં જો કોઈ વાર પહેલેથી અમુક ગ્રૂપ દીઠ જો કામ સોંપવામાં આવ્યું હોય તો તે મુજબ પણ અમે ગ્રૂપની ગોઠવણી કરતા. જે જે મિત્રોને વિષય અંગેની ખાસ તૈયારીઓનું કામ સોંપાયું હોય એ લોકો પહેલાં ગ્રૂપને વિષયની આવશ્યક માહિતી વિશે અવગત કરે પછી આખાં ગ્રૂપ વચ્ચે એ વિષયની મુક્ત ચર્ચા કરવામાં આવે. જે મિત્રોને ખાસ તૈયારીઓની જવાબદારી સોંપાઈ હોય એ લોકો ચર્ચાનું નિયમન પણ કરે અને ચર્ચાનાં તારણ પણ જણાવે એવી વ્યવસ્થા ગોઠવવામાં આવી હતી.

પહેલા સમેસ્ટરના પહેલા ભાગમાં આ વ્યવસ્થા મુખ્યત્વે નવા નવા વિષયો સાથે સમુહમાં પરિચિત થવા માટે શરી કરાઈ હતી. પણ પછી જેવી વર્ગમાં કેસ સ્ટડી દ્વારા અભ્યાસની શરૂઆત થઈ ત્યારે અમારી આ વ્યવસ્થા કેસ સ્ટડી માટેની પૂર્વ તૈયારી માટે પણ બહુ ઉપયોગી બની રહી.

એ પછીથી, આ ચર્ચાઓ મોડી રાત સુધી પણ ચાલે એવું લગભગ નિયમિતપણે થવા લાગ્યું હતું.

વર્ગમાં જે રીતે કેસ સ્ટડી માટે ગ્રૂપ નક્કી કરવામાં આવ્યાં હોય એ મુજબ રૂમ પરની ચર્ચાનાં ગ્રૂપ પણ ગોઠવાતાં. ક્યારેક બે એક ગ્રૂપ મળીને પણ કામ કરતં કે જેથી બન્ને ગ્રૂપની ખાસ આવડતનો લાભ મળે.

ગ્રૂપની ચર્ચાઓનાં તારણો અને લેવાયેલી નોંધો એકબીજાં ગ્રૂપ વચ્ચે બિલકુલ મુકતપણે થતી. હા, બીજે દિવસે એ ગ્રૂપના ટાંટીયાં ખેંચવા માટે કોઈ કોઈ વાર અમુક ગ્રૂપને આડે પાટે ચડાવવા ભળતી માહિતી પણ અપાતી. આમ કરવા માટે કોઈ બદઈરાદા ન રહેતા, પણ ચાલુ વર્ગે થોડી મજાક મસ્તી કરી લેવાતી. મને હવે એવું પણ જણાય છે કે અમારા પ્રોફેસરોને પણ અમારી 'રમત'નો અંદાજ આવી જતો ! જોકે, આવી ટાંટીયાખેંચ અમુક મર્યાદામાં જ રહે એ મુજબની વણકહી સ્વશિસ્ત - આચારસંહિતા પણ અમલ અચુકપણે કરાતી.

થોડા સમય પછી અમને જણાયું કે અમારી મજાક મસ્તીઓનો એક બીજો અણપેક્ષિત ફાયદો પણ હતો. કોઈ પણ ચર્ચામાં અણધારી પરિસ્થિતિનો સામનો કરવાનો આવે ત્યારે એવી પરિસ્થિતિને કેમ પહોંચી વળવું એ અમને શીખવા મળ્યું.

દરેક ગ્રૂપમાં 'લહેરીલાલાઓ' પણ મળી રહેતા. એ લોકો કોઈ પણ ચર્ચામાં એમને સમજણ નથી પડતી એમ વર્તતા (જેથી તેમને ચર્ચામાં ભાગ લેવામાં રાહત મળી રહે.) અહીં પણ અમને આડકતરો ફાયદો જ જોવા મળ્યો. અમારા આવા લહેરીલાલાઓ કંઈ ખરેખર 'આળસુઓ' નહોતા. પણ થોડા આરામપ્રિય હતા. એ લોકોને જો અમે સમજણ પાડી શકીએ તો બીજે દિવસે વર્ગમાં ગમે તેટલી તવાઈ આવે તો પણ અમે તેને પહોંચી વળવા સક્ષમ બની જતા. આજે હવે યાદ કરતાં સમજાય છે કે વાસ્તવિક દુનિયામાં પણ આવી જાણીજોઈને અણસમજનાં ઓઠાં હેઠળ જવાબદારીઓમાંથી છટકબારી શોધતા લોકો ક્યાં નથી મળતાં !

'બેઝિક એકાઉન્ટ્સ' સાથેની હાડકાં ઢીલાં કરી મુકતી મુઠભેડ

અમારી આખી બેચ એંજિયરિંગના અને આર્ટ્સના સ્નાતક હતી એટલે એકાઉન્ટ્સની પ્રાથમિક જાણકારી બાબતે અમે લોક સાવ કોરાકટ હતા. એ ખામી દૂર કરવા માટે, પહેલા સમેસ્ટરમાં અમને બી કોમના પહેલા વર્ષના વિદ્યાર્થીઓ સાથે અઠવાડીઆના બે ક્લાસીસ ભરવાના હતા.

બે એક અઠવાડીઆં પછી જ પહેલી ક્લાસ ટેસ્ટ હતી, જેમાં ડેબીટ અને ક્રેડીટ જ વિષય હતો. પણ જે પરિણામ આવ્યું એણે તો અમારા છક્કા છોડાવી દીધા. બીજા વિષયોની ટેસ્ટમાં પણ અમે ઠીક ઠીક દેખાવ કર્ય હતો. પણ બેઝિક એકાઉન્ટ્સમાં તો પહેલા વર્ષ બી કોમના બધા જ વિદ્યાર્થીઓ કરતાં અમારા માર્ક્સ ઓછા હતા. અમારા માટે વધારે શરમની વાત તો એ હતી કે અમે બધા તો સ્નાતકો હતા છતાં પહેલાં વર્ષના વિદ્યાર્થીઓ કરતાં પણ અમારા માર્ક્સ ઓછા હતા !

ખેર, આ ઝટકાએ અમારી આંખ બરાબર ઉઘાડી દીધી. ગ્રૂપ ચર્ચાની અમે જે વ્યવસ્થા કરી હતી તેને અમે ભરપુર ઉપયોગ કરીને 'જે આવે તે ડેબીટ, અને જાય તે ક્રેડીટ'ને સમજવા માટે આકાશપાતાળ એક કરી નાખ્યાં. એ દિવસોમાં હોસ્ટેલની લૉબીમાં 'ચાલો હવે મેસમાં ડેબીટ થઈએ'. 'બે, હવે રૂમમાંથી ક્રેડીટ થા' જેવા સંવાદો ગુંજતા સાંભળવા મળતા.

બીજી ક્લાસ ટેસ્ટ સુધીમાં તો અમે એટલી કક્ષાએ પહોંચી ગયા હતા કે પહેલા વર્ષના બી કોમના વિદ્યાર્થીઓ માટે ખાસ વ્યવસ્થા કરવી પડી.

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - બિઆઈટીસના વિદ્યાર્થી જીવનનો આરંભ : શૈક્ષણિક પ્રવૃતિઓના ધમધમાટના દિવસોનો સંકેત આપતા પ્રસંગો

 પહેલો સમેસ્ટર શરૂ થવાનાં પહેલાં બે અઠવાડીયામાં એવી બે ઘટનાઓ બને જે સિનિયરોનાં વેકેશનની મજા વાગોળવાની અને નવા દાખલ થનારાઓની સંસ્થાનાં વાતાવરણ સાથે પરિચિત થવાની પ્રક્રિયાને સમેટીને ચોટલી બાંધીને શક્ષણિક પ્રવૃતિમાં ખુંપી જવાની વચ્ચેના સંક્રાંતિકાળની આલબેલ પોકારે. દર વર્ષે નિયમિતપણે થતી એ બે ઘટનાઓ એટલે ફ્રેશર માટેની વેલકમ પર્ટી અને વિદ્યાર્થી પરિષદની ચુંટણી.

ફ્રેશર વેલકમ 

પહેલું અઠવાડીયું પુરૂં થાય ત્યાં સુધી વિદ્યાર્થી પરિષદની ચુંટણીની તૈયારીઓ જોર પકડવા લાગે. એટલે રેગિંગની પ્રવૃતિમાં પહેલાં અઠવાડીયાંની ગરમી શમવા લાગે. વિધિપૂરઃસરની ફ્રેશર પાર્ટી થાય એટલે ફ્રેશર તરીકેની ઓળખ મટી જાય અને એ લોકો પણ સંસ્થાના વિદ્યાથી સમુહના મુખ્ય પ્રવાહમાં બધાં સમાન બની જાય.

સામાન્યણે બીજાં અઠવાડીયાનાં રવિવારના બપોરનાં જમણમાં મેસનાં રવિવારનાં પ્રણાલિકાગત ભોજનને  બદલે બડા ખાના હોય. રવિવારનાં બપોરનાં ભોજનમાં સામાન્યપણે પુરી, લીલા વટાણાનું શાક, મસાલાવાળી બટકાની ફ્રેંચ ફ્રાય અને સોજીનો શીરો કે ગુબાબજાંબુ હોય. બડા ખાના માટે તેમાં સમોસા કે કચોરી કે બેડ પકોડાં જેવાં ફરસાણને, વટાણાનાં શાકમાં માવો (ખોયા) કે પનીર જેવી સમૃદ્ધ સામગ્રીને અને મિષ્ટાન્નમાં ખીરને સ્થાન મળે.

આવાં સત્તાવાર જમણ ઉપરાંત અમુક સિનિયર વિદ્યાર્થીઓ ફ્રેશરને  કેમ્પસની બહાર આવેલાં બજારમાં જે ઢાબાંઓ હતાં ત્યાં પણ પાર્ટી આપે. આ પાર્ટીઓનું મુખ્ય આકર્ષણ મસાલેદાર માંસાહારી વાનગીઓ અને મદ્યપાન હોય. આવી પાર્ટીઓની વધારે વિગત સ્મરણયાત્રામાં શિક્ષણેતર પ્રવૃતિઓની વાત કરતી વખતે કરીશું .

વિદ્યાર્થી પરિષદ ચુંટણી 

પ્રમુખ પદ, જુદી જુદી ક્લબના મુખ્ય કર્તાહર્તાની પસંદગી જેવી ચુંટણી માટેની બહુ જ કાચી રૂપરેખા આમ તો આગલાં વર્ષના અંતમાં જ અવિધિસર રીતે તો વિચારાઈ ગઈ હોય. સમેસ્ટર ચાલુ થતાંવેંત એ આયોજનને આખરી ઓપ આપી દેવામાં આવે.બીજાં અઠવાડીયામાં ચુંટણી પ્રક્રિયાની સત્તાવાર જાહેરાત થાય એટલે પ્રમુખપદના ઉમેદવારની આગેવાની હેઠળ પ્રચારનાં કામને ગતિ મળે. પહેલાં અઠવાડીયાનાં રેગિંગ દરમ્યાન ફ્રેશર વિદ્યાર્થીઓ જોડે થતા સંપર્કને ઉમેદવારો પોતાના મતદારો તરીકે તેમના પ્ક્ષમાં કરવાનો લાભ પણ ઉઠાવે. એમાંથી જે આ વર્ષે પ્રચારમાં કે ભવિષ્યની ચુંટણીઓ માટે ઉપયોગી નીવડે એવી પ્રતિભાઓ પણ ચુંટી લેવામાં મદદ મળે.

એ સમયની વિદ્યાથી પરિષદની ચુંટણીમાં બહુ ધાંધલ ધમાલ કે મસમોટા ખર્ચાઓ ન થતા. હોસ્ટેલમાં ગ્રુપ સભાઓ કે વ્યક્તિગત સંપર્ક જ પ્રચારનાં મુખ્ય સાધનો રહેતાં. કૉનોટ પ્લેસ બજાર પણ આ માટે બહુ મહત્ત્વનો મંચ બની રહેતો, પ્રચાર સાહિત્ય કે પોસ્ટર વગેરે તો કદાચ સત્તાવાર રીતે જ નિષેધ હતાં. જોકે, તેમ છતાં, ચુંટણી પ્રચાર બહુ જ કલ્પનાશીલ, સર્વાગપણે વ્યાપક અને જોશમય પણ રહેતો.

ચુંટણીનાં પરિણમો જાહેર થાય એટલે કેમ્પસની વિધિસરની અભ્યાસેતર પ્રવૃત્તિઓ પણ કાર્યરત થઈ જાય. આ વિશે વધારે વિગતવાર વાત આ સ્મરણકથામાં અભ્યાસેતર પ્રવૃતિઓની અન્ય યાદો મમળાવતાં મમળાવતાં કરીશું.

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - બિઆઈટીસના વિદ્યાર્થી જીવનનો આરંભ : રેગિંગ

અત્યાર સુધીનું મારૂં વિદ્યાર્થી જીવન ગુજરાતમાં, ગુજરાતી વાતાવરણમાં જ જન્મેલા અને ઉછરેલા સહપાઠીઓઓ, સાથે જ વીત્યું હતું. એટલે, રેગિંગ જેવો શબ્દ મારા જ્ઞાનકોશમાં જ દાખલ જ નહોતો થયો. તે એટલે સુધી કે બિઆઈટીસ વિદ્યાર્થી જીવનની શરૂઆત પહેલાંથી જ એ પ્રવૃતિનો અનુભવ વાનું શરૂ થયું હોવા છતાં તેને 'રેગિંગ' કહેવાય એવી ખબર તો વિધાર્થી જીવનની શરૂઆતના બીજા કે ત્રીજા દિવસે જ પડી હતી. જોકે વ્યક્તિગત સ્તરે કરાતીરી દમદાટીનો મને પણ આ પહેલાં કોઈ અનુભવ નહોતો થયો એમ તો નહોતું. મને જ્યારે જ્યારે એવા અનુભવ થયા હતા ત્યારે શરૂઆતમાં બીકના માર્યા, પછીથી થોડીક ચાલાકીથી , તેનાથી પણ પછી થોડી સામી દાદાગીરીથી અને પછીથી તો દાદાગીરી અને ચાલાકીનાં મિશ્રણથી મેં કામ પાર પાડ્યાં પણ હતાં. જો કે તેની સરખામણીમાં રેગિંગ સામુહીક સ્તરે, વધારે આયોજનપૂર્વક,વધારે અયોજિત રીતે, એક 'રિવાજ' તરીકે, કરાતી પ્રવૃતિ અનુભવાઈ.

 

સાવ સીધી સમજ મુજબ, અને તેનાં સાવ સરળ અને શુભભાવનાનાં સ્વરૂપમાં, આ પ્રવૃતિઓનો મૂળ આશય સંસ્થાના જૂનાજોગીઓ દ્વારા નવાસવાઓ સાથે ઓળખાણ કરવાનો ગણાય. જ્યારે આ પ્રવૃતિ સારી દાનતથી કરવામાં આવે ત્યારે રેગિંગ થકી નવાસવાઓને સંસ્થાની સંસ્કૃતિમાં (અવિધિસર રીતે) ઢાળવાની એક પરંપરા તરીકે આ પ્રવૃતિ અમલમાં મુકાતી હોય છે.

રેગિંગ સાથેનો મારો પહેલવહેલો પનારો પ્રવેશ કસૉટી દરમ્યાનના ખાલી દિવસોના પહેલેજ દિવસે સાજે શિવગંગા તરફ લટાર મારવાનીકળ્યો હતો ત્યારે પડ્યો હતો. જોકે હું હજુ એટલો બિનઅનુભવી (બાઘો) હતો કે તે સમયે તો એ મને એક સામાન્ય પરિચય કેળવનારી, થોડીક રોફ જમાવવાના અશયથી થતી, પંચાત જ લાગેલી. તેની સરખામણીમાં બીજા દિવસે થયેલો અનુભવ થોડો 'આકરો' હતો. ત્યારે મને સમજાઈ ગયું કે માત્ર ઓળખવિધિની પંચાત નથી. જોકે કે બન્ને ઘટનાઓમાં શરૂ શરૂની ઓળખવિધિ દરમ્યાન સ્વાભાવિકપણે એટલું સ્પષ્ટ થઈ જતું હતું કે હું હજુ બિઆઈટીએસનો વિદ્યાર્થી થયો નથી. એટલે, ક્દાચ, એ પડપુંછ બહુ લાબી નહોતી ચાલી.

વિદ્યાર્થી તરીકે વિધિસરનો પ્રવેશ મળ્યા પછી અમે જયપુરથી પાછા આવી ગયા તે પછીના બેત્રણ દિવસોમાં એક વાર મને એકલાને અને બીજી બેએકવાર બીજા બેત્રણ સહપાઠીઓ સાથે ફરીથી આ અનુભવ થયા. શરૂઆતની, અમારા ભોગે થતી મજાકમસ્તીભરી ઓળખવિધિ પછી, સામાન્ય રીતે બનતું હોય છે તેમ અમને એ 'જૂનાજોગી’ લોકોની રૂમ પર આવી જવાનું કહેવાયું હતું. જોકે અમે એમ કર્યું નહી - કોઈ બહાદુરીભર્યા આશયથી નહીં પણ સંસ્થાની ભૂગોળથી હજુ સાવા જ અજાણ હોવાને કારણે !

જોકે એ જ દિવસોમાં અમારા - બીજાં વર્ષની બેચના - કાયદેસરના 'સિનિયરો' સાથે પણ અમારી બે ત્રણ 'બેઠકો' થઈ ચુકી હતી. એ સમયે અમને એ લોકો તરફથી મિત્રતાપૂર્વકની પહેલી 'જાણ' એ કરાઈ હતી કે સ્નાતક કક્ષા સુધીના કોઈ સિનિયરો દ્વારા 'સભ્ય' પણે થતાં રેગિંગ કે એમની રૂમ પર જવાનાં કહેણ બાબતે સહકાર આપવો કે નહીં તે અનુસ્નાતક કક્ષાના 'જુનિયરો' તરીકે અમારી મુનસફીપર આધારિત છે. એ બાબતે દાદાગીરી કે અસભ્ય વર્તન થતું હોય તો અમે હક્કપૂર્વક ના પાડી શકીએ.

મારા બીજા, મારા કરતાં આ વિષયમાં (ઘણા) વધારે અનુભવી સહજુનિયરોએ મને એ પણ સમજાવી દીધું હતું કે આવા બનાવો દરમ્યાન 'બહુ ડર'થી કે 'બહુ ચાલાકી'થી પેશ ન આવવું 'બીકણ બાળકો'નાં બચપનનાં તો પુરેપુરી રૂક્ષતાથી છોતરાં ઉડાડવામાં આવે છે. વળી, એક વાર જો 'બીકણ' જેવી છાપ પડી ગઈ તો પછી ગમે એટલી બહાદુરી બતાવો તો પણ એ 'પહેલવહેલી' છાપ સાવેસાવ ભુંસાતી નથી. 'બહુ ચાલાક' લોકોને પણ સારી રીતે ઠમઠોરીને સમજણ પાડી દેવામાં આવતી હોય છે, પોતાની જાતને ગમે એટલો મોટો મીર ગણતા હો પણ અહી તો 'બધા સમાન' છે.

રેગિંગના મારા અંગત અનુભવો કોઈ ખાસ રીતે નોંધપાત્ર કે અનિચ્છનિય કહી શકાય એવા ન રહ્યા. મને યાદ છે કે જુની ફિલ્મોનાં ગીતો સાંભળવાના કે વાંચનના મારા શોખની ઢાલ બનાવીને હું એ પ્રશ્નોતરીને મને અનુકૂળ દિશામાં વાળી દઈ શકતો હતો. જોકે મારા શૉખની એ વાતો ટાઢા પોરનાં ગપ્પાં નથી એ મારે જરૂર સાબિત કરવું પડ્યું હતું. કયું ગીત કઈ ફિલ્મનું છે, કોણ સંગીતકાર કે ગીતકાર છે, તેની ખૂબી (કે સામાન્યતા) શું છે એવી બાબતો વડે હુ થોડી સારી છાપ પણ પણ પાડી શક્યો હોઈશ . (આનો મને જે આડકતરો લાભ મળ્યો તેની વાત આગળ ઉપર ઉચિત સંદર્ભમાં કરીશ). એ જ રીતે ગુજરાતી ભાષાનાં પુસ્તકોનાં વાંચન વિશે તો ત્યાં કોઈ પડકારી શકે એવું હોય નહીં એટલે એ વિષય પર તો હું બહુ સહેલાઈથી રજુઆત કરી શક્તો હતો. તે ઉપરાંત જેમ્સ હેડલી ચેઝ, આર્થર કોનન ડોયલ, અગાથા ક્રિશ્ટી કે અર્લ સ્ટેન્લી ગાર્ડનર અને એયન રેન્ડને તુંબડે મારૂં અંગ્રેજી વાંચન પણ વૈતરણી પાર કરાવી જતું રહ્યું.

આ બધી ઘટનાઓ દરમ્યાન એક પ્રશ્ન એવો હતો જેણે મારી જાણનાં ક્ષેત્રોની અંદર ધરબાઈ રહેલા 'અજાણ'નાં જામી રહેલા થરને ખુલ્લા કરી નાખ્યા. 'મૅનેજમૅન્ટનો આગળ અભાસ શા માટે પસંદ કર્યો' એ સવાલે મને અહીનાં બે વર્ષ, અને પછીથી મારી સક્રિય વ્યાવસાયિક કારકિર્દી, દરમ્યાન આ સંદર્ભે અનેક વાર વિચારમંથન કરવાની તકો ઓળખી શકવાની સૂઝ કેળવી આપી છે. જોકે, આ સવાલનો મને આજે પણ તર્ક્પૂર્ણ, અર્થપૂર્ણ કે સંતોષકારક, જવાબ મળ્યો નથી એ એક અલગ ચર્ચાનો વિષય છે. પરંતુ, હું મારી જે કંઈ ઉણપો ઓછી કરી શકયો છું તેમાં આ પ્રશ્નનો ફાળો ઘણો જ મોટો એટલું તો ચોક્કસ કહી શકાય છે.

અમારા કાયદેસરનાં સિનિયરો સાથેની અમારી બેઠકો બન્ને પક્ષે ગ્રૂપમાં વહેંચાઈને થતી. આવી બેઠકોને અંતે અમને એ લોકો સાથે ઓળખાણ થવાનો તો લાભ મળ્યો, પણ તે સાથે અમે એકબીજા સાથે પણ સારી એવી ઓળખાણ કરી શક્યા. આ બેઠકો દરમ્યાન સિનિયરોનો એક વધારે મુખ્ય આશય અમને સંસ્થાની (અમારી) મૅનેજમેન્ટ વિદ્યાશાખાનો પરિચય કરાવવાનો અને તેની બારીકીઓને જણાવવાનો પણ હતો. તે સાથે એ લોકોએ આ તક ઝડપીને અમારી વિદ્યાશાખા નવીસવી હતી એટલે હવે પછીના સમયમાં (તથાકથિત) બહુખ્યાત સંસ્થાઓના વિદ્યાર્થીઓ સાથેની સ્પર્ધાનો સામનો શી રીતે કરવો જોઈએ એ અંગેનાંં તેમનાં મંતવ્યોની રૂપરેખા પણ મને સમજાવી. આ બધી ચર્ચાની ફલશ્રુતિરૂપે પછીનાં વર્ષમાં અમે જેકાર્યક્રમો કરી શક્યા તેની વાત પણ આગળ જતાં યથોચિત સંદર્ભમાં કરીશ. અને હા, આ આખી પ્રક્રિયાને કારણે અમારા વચ્ચે થયેલી આપસી ઓળખાણનો અમને એક અનપેક્ષિત, પણ ખુબ જ લાભદાયક આડફાયદો એ થયો કે આગળ જતાં વિવ્ધ શૈક્ષણિક, સહશૈક્ષણિક કે ઇતર પ્રવૃત્તિઓને અનુરૂપ અલગ અલગ ટીમો બનાવવાની જરૂર પડતી ત્યારે અમારૂં કામ સાવા આસાન બની જતું. વાત નીકળી જ છે તો એક સામાન્ય કહી શકાય એવું,પણ મારાં એ સમયનાં બોલચાલની અગ્રેજીનાં જ્ઞાનની મર્યાદા બતાવતું એક સરસ ઉદાહરણ યાદ આવે છે. એક સાંજે, એક સિનેયરે મને કૉનોટ પ્લેસથી પેડલ રીક્ષામા સાથે બેસીને તેની રૂમમાં વાત કરવા બોલાવ્યો. રીક્ષામાંથી ઉતરતાં તેણે મને રીક્ષાવાળાને 'Two bucks' ચુકવી દેવા કહ્યું. હું તો તેની સામે અને રીક્ષાવાળા સામે વારાફરતી જોઇ રહ્યો, કેમકે મને Two એટલે 'બે' એ તો સમજાયું હતું, પણ 'bucks' અર્થ સમજાયો નહોતો!!!

સ્નાતક કક્ષાના 'સિનિયરો' સાથેની અમારી વાતચીતોને કારણે અમને સંસ્થાનાં વિદ્યાર્થી જગતના આંતરપ્રવાહોને સમજવાનો લાભ મળ્યો. જેને પરિણામે એ વર્ષની સ્ટુડન્ટ યુનિયનની ચુંટણીમાં આમે લોકો સામુહીક રીતે બહુ સક્રિય ભૂમિકા ભજવી શક્યા. મને અંગત પણે બીજો એક લાભ એ થયો કે એ બધાંઓમાં અન્ય ઇતર ક્ષેત્રોના પ્રતિભાવાન વિદ્યાર્થીઓની પણ ઓળ્કહ થઈ, જેનો પણ મને એ વર્ષ દરમ્યાન સારો ફાયદો મળ્યો. એ વાત પણ આગળ જતાં યથા યોગ્ય સમયે કરીશ.

બીજાં વર્ષ દરમ્યાન હું, અને અમારી ઘનિષ્ઠ મિત્રોની આખી ટુકડી, જ્યારે 'સિનિયર' કક્ષાના સ્થાને પહોંચ્યા ત્યારે બહુ જ સ્પષ્ટ સમાજ્ણથી અને બીજાંને દેખાય સમાજાય એ રીતે રેગિંગ બાબતે સદંતર નિષ્ક્રિય રહ્યા.

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - કેમ્પસ : પહેલી નજરે જોયેલું દશ્યફલક : જયપુરની મુલાકાત સાથે પ્રવેશ પ્રક્રિયાની સમાપ્તિ

આખરે જે દિવસની બધા ચાર ચાર દિવસથી રાહ જોઈ રહ્યા હતા એ દિવસ આવી પહોંચ્યો. સવારના અગિયારેક વાગ્યાના સુમારે હોસ્ટેલમાં દાવાનળની પેઠે સમાચાર ફેલાઈ ગયા કે પ્રવેશ કાર્યાલયનાં નોટિસ બૉર્ડ પર સફળ સ્પર્ધકોની યાદી મુકાઈ ગઈ છે. સ્વાભાવિક જ હતું કે ગોળના ગાંગડાને મંકોડા ઘેરી વળે એમ બધા સ્પર્ધકો નોટિસ બોર્ડને ઘેરી વળ્યા હતા.

યાદી અંગ્રેજી નામની કક્કાવારીના ઉતરતા ક્રમમાં હતી એટલે મારૂં નામ નજરે પડવામાં કંઇ મુશ્કેલી પડે તેમ નહોતું. ભીડનો પહેલો ઉભરો શમ્યા બાદ મેં નોટિસ બોર્ડ તરફ મીટ માંડી. મારૂં નામ યાદીમાં દેખાયું નહીં. સામાન્ય સંજોગોમાં તો હું હોસ્ટેલ ભણી ચાલી નીકળ્યો હોત. પરંતુ એ દિવસે કોઈ અજ્ઞાત પ્રેરણાના બળથી મારી નજર આખી યાદી પર ફરી વળી. છેક છેલ્લે મને એક આંકડો થોડો પરિચિત હોય એવો આભાસ થયો. દરેક નામ પછી પ્રવેશ પરીક્ષા નોંધણી પત્રમાં દર્શાવેલો ક્રમાંક હતો. મારો હાથ ખીસ્સામાં ગયો અને મે મારો પ્રવેશ પરીક્ષા નોંધણી પત્ર કાઢ્યો. પેલો આંકડો તો મારો ક્રમાંક હતો. એ સમયે જે મને અનુભૂતિ થઈ હતી તેનાથી  આજે પણ મારાં રૂવાડાં ઊભાં થઈ જાય છે.

હવે મેં ધ્યાનથી તેની સામે લખાયેલું નામ વાંચ્યું તો મને વી. એ . કે. મહેશ્વર  લખાયેલું દેખાયું. એકાદ મિનિટ વીતી ગઈ હશે પછી મારા મગજમાં વીજળીનો ઝબકારો થયો. હું હવે સંપૂર્ણપણે જાગ્રત થઈ ગયો હતો. મને સમજાયું કે આ તો સૌ પહેલાં અટક, પછી મારૂં નામ અને તે પછી મારા પિતાનું નામ એ મુજબનાં મારાં જ પુરાં નામ - વૈષ્ણવ અશોકકુમાર મહેશ્વર - નું ટુંકાક્ષરી સ્વરૂપ હતું. આપણે ગુજરાતમાં કોઈ પણ સત્તાવાર દસ્તાવેજમાં નામ એ જ રીતે લખાતું. ગુજરાત એસ એસ સી બોર્ડનાં પ્રમાણપત્રમાં એ મુજબ મારૂં નામ લખાયું હતું અને મારી પવેશ અરજીમાં પણ મેં એ જ રીતે નામ લખ્યું હતું.

મારા પગ હવે આનાયાસ જ પ્રવેશ કાર્યાલય તરફ વળ્યા. જે અધિકારીએ અમારી પરીક્ષા પ્રવેશ નોંધણી કરી હતી તેમને મેં મારી મુંઝવણ કહી. આખો મુદ્દો સમજાવતાં મને થોડો સમય લાગ્યો. તેમણે મારી ફાઈલ કાધી અને ચકાસીને કહ્યું કે એ નામ મારૂં જ છે. તેમણે મને એમ પણ સમજાવ્યું કે દક્ષિણ ભારતીય પ્રણાલિકામાં લાંબા નામને અંતે વ્યક્તિનું પોતાનું નામ હોય છે એટલે એ સમજણ મુજબ મારાં નામનું પણ એ મુજબ ટુંકું સ્વરૂપ લખાયું છે. 

હું ગુજરાતી છું  અને ત્યાંની પ્રણલી અનુસાર મારાં પુરાં નામની જે મેં ચોખવટ કરી તેનું તેમને આશ્ચર્ય થયું પણ હશે તો તેમના ચહેરા પર કળાતું ન હતું.જોકે મારા ચહેરા પર હાશકારા અને આનંદની મિશ્ર લાગણીઓ  હવે મને ખુદને પણ કળાતી હતી. મારા મનમા ઊંડેઊંડે જ પણ હજુ મને બધું સ્વપ્નવત લાગતું હતું. તેમાંથી કોઈ પણ સંદેહ વિનાની વાસ્તવિકતાની નક્કર જમીન પર પહૉચી જવાય એટલે પહેલું કામ મેં ફી ભરી દેવાનું કર્યું. મારા હાથમાં આવી ગયેલ રસીદનો સ્પર્શ  હવે મને પ્રવેશ મળી ગયાની ખાત્રીની અનુભૂતિ કરાવતી હતી.

હવે મારા લોહી ઉત્સાહના વેગથી વહેતું થઈ ગયું હતું. લગભગ દોડતી ચાલે હું પોસ્ટ ઑફિસ પહોંચ્યો અને ત્યાંથી મેં મારાં માતાપિતાને તારથી જણ કરી.

હું જ્યારે હોસ્ટેલ પહોચ્યો ત્યારે અસફળ રહેલા પરીક્ષાર્થીઓની નિરાશાની લાગણી સફળ પરિક્ષાર્થીઓની ખુશીના જુવાળમાં ડુબી જતી અનુભવાતી હતી. લંચ સમયે હવે બધાં ટેબલો પર હોસ્ટેલમાં રહેવાસની સગવડો વિશેની ચર્ચા જ કેન્દ્રસ્થાને હતી. પથારી, ઓઢવા - પાથરવાનાં, ઓશીકાં જેવા શબ્દો  જ કાને અફળાતા હતા. કેટલાક લોકો એ બધી ખરીદી કરવા દિલ્હી જવાના મતના હતા તો કેટલાક પોતાને ઘરે જઈ આવવાના મતના હતા. જમી લીધું ત્યાં સુધીમાં બીજા બે સાથીદારો સાથે મેં એ ખરીદીઓ કરવા જયપુર જવું એમ નક્કી કરી લીધું. મને બરાબર યાદ આવે છે કે એ બે સાથીઓમાંથી એક તો રવિ મોહન હતો, જોકે બીજાનું નામ યાદ આવવામાં મારી યાદદાસ્ત નબળી પડે છે. મને એવું પણ યાદ આવે છે કે જયપુર જવાની પસંદગી તરફ ઢળવા માટે એ મુસાફરી માટેની મારી તાજી જ જાણકારી એક બહુ પ્રભાવકારી પરિબળ હતું. 

યોગાનુયોગ નવસારીથી પિલાણી પહોંચવાના બીજા વૈકલ્પિક રૂટ - નવસારી-અમદાવાદ-જયપુર-પિલાણીની પણ આ સફર એક ભાગ હતી.. 

હોસ્ટેલ પહોંચીને માતાપિતાને બધો અહેવાલ જણાવતો પત્ર મેં લખ્યો. તેમાં બીજા બે મિત્રો સાથે બે દિવસ માટે ગાદલાં ગોદડાં વગેરેની ખરીદી કરવા નિમિત્તે બીજા બે સહપાઠીઓ સાથે હું જયપુર જઈ રહ્યો છું તેમ પણ જ્ણાવ્યું. મેં એ પણ જણાવ્યું કે  એ ખરીદી કર્યાં પછી પણ એકાદ મહિનો સહેલાઇથી નીકળી જાય એટલી હાથખરચી મારી પાસે હજુ પણ સિલકમાં રહે એમ હતી એટલે પાછા આવીને હું અહીંની બેંકમાં ખાતું ખોલાવીશ. એ પત્ર ટપાલ પેટીનાં નાખી આવ્યા પછીનાં ટિફીનનો નાસ્તો અને ચા મારા માટે સ્વર્ગીય ખાણું હતું.

+  +  +

પહેલી ટર્મની શિક્ષણ પ્રક્રિયા શરૂ થવા પહેલાં અમારી પાસે ત્રણ દિવસો હતા. ખરીદીઓ માટેની અમારી જયપુરની સફર માટે અમે ચિડાવાથી ટ્રેનમાં જવાનું નક્કી કર્યું. એ મુસાફરી તો કોઇ અસામાન્ય ઘટના વિના જ પુરી થઈ ગઈ. 

જયપુર પહોયા પછી અમે રેલ્વે સ્ટેશનથી બહુ દૂર નહી એવી થોડી ઢંગની દેખાતી એક હોટેલ પસંદ કરી લીધી. નાહી ધોઈને તાજા થયા પછી હવે પહેલાં થોડી પેટપૂજા કરવી એમ નક્કી કરીને અમે જયપુરની બજાર ભણી સ્થાનિક વાનગીઓની તપાસે નીકલ્યા. બીજા બે સાથીદારો દક્ષિણ ભારતીય હતા એટલે એમને તો કોફી પીવાની બહુ તલપ લાગી હતી. થોડી રખડપટ્ટીને અંતે મારા બન્ને સાથીદારોએ કોફીની ખોજના પ્રશ્ને તત્પુરતો યુદ્ધવિરામ જાહેર કર્યો. અમે હવે થોડા વધારે  પ્રવૃતિમય જણાતા એક ખુમચા પર મળી રહેલ એક એક ગરમ ગરમ સમોસા અને કચોરી પર અમારી પસંદ ઉતારી. 

તે પછી બીજે દિવસે અમારી ખરીદીઓ  માટે ક્યાં ક્યાં જવું એની તપાસ કરતા કરત અમે બજારમાં ફરવા નીકળી પડ્યા. અચાનક જ મારી નજરે જે દૃશ્ય ચડ્યું તેને જોઇને મારા પગ થંભી ગયા. 

મારી નજરમાં એક એવું વાહન હતું જે મેં તે પહેલાં કદી જોયું નહોતું. એક નાની બસ જેવડું એ એક ત્રિ-ચક્રી વાહન હતું, જે ગુજરાતમાં ચાલતી રીક્ષાઓની જેમ અહી વપરાશમાં હતું. મારી ઉત્સુકતા હવે મારા અંકુશમાં નહોતી. એટલે બધી શરમ અને સંકોચ એક તરફ કરીને મે તેના વિશે પુછપરછ કરી. એટલું તો તરત જ જાણવા મળ્યું કે અહીં તેને બધાં 'ટેંમ્પો' કહેતાં હતાં. શહેરની અંદર અંદર પેસેંજર સવારી તરીકે વાહન તરીકે એ બધાં વિધિપૂર્વકનાં લાયસન્સ ધરાવતાં હતાં. ત્રણ પૈડાંવાળા તેના 'ચાલક ઘોડા'ના ઉત્પાદક વગેરે વિશે તો બહુ માહિતી ન મળી પણ એ વાહન બખુબી ડીઝાઈન થયેલું, ઝીણવટભરી કાળજીથી તકનીકી વિગતોથી સજ્જ એક સશકત ઉત્પાદન હતું.  

પછીના બે દિવસોમાં કૉઇ પણ નવાં 'ટેમ્પો 'વાહનો નજરે ન પડ્યાં. જે કોઈ વાહન નજરે પડતું હતું. તેનો વર્ષોથી પુરો કસ કાધી  લેવાયો હોય એમ કળાતું હતું. કોઈ નવાં વાહનોનું ન દેખાવું એ કોઈ વજુદવાળાં કારણોસર હવે નવાં લાયસન્સ ન મળવાની અને તેને કારણે ઉત્પાદન બંધ પડી જાવી નિશાનીઓ હતી કે કેમ એ શંકાનું સમાધાન તો કદી પણ થયું નહી. એ વાહન રાજસ્થાનનાં બીજાં શહેરોમાં પણ વપરાત્તું હતું એ પણ શોધી કાઢવાની મહેનત તો નહોતી કરી, પણ ગુજરાતમાં એ વાહન હજુ સુધી મેં જોયું નહોતું. 

જોકે જે રીતે તેમાં હકડેઠઠ રીતે મુસાફરો ભરાતાં હતાં તેના પરથી આટઆટલા વપરાશ પછી પણ તેની ક્ષમતા બરકાર છે એમ તો અનુમાન તો બાંધી શકાતું હતું. ક્ષમતા કરતાં બહુ વધારે વજન ખેંચવાને કારણે ક્દાચ તેની ઝડપ ઓછી થઈ જતી હશે, પણ જયપુરના ભીડભાડથી ભરેલા માર્ગો પર ઝડપનો વિચાર જ અપ્રસ્તુત હતો !

મુસાફરીની ભીડથી ઉભરાતા ટેંમ્પોને જોઈને મારા મગજમાં સૌરાષ્ટ્રમાં બહુ પ્રચલિત એવી મોટર સાઈકલથી ચાલતી ત્રિ - ચક્રી  રીક્ષાનું ચિત્ર તાજું થઈ ગયું. ત્યાં એ વાહનનું હુલામણું નામ 'છકડો' હતું કેમકે તે છ મુસાફરો માટે બનેલું વાહન હતું. એમાં જે મોટર સાયકલ્નો 'ઘોડો' જોડાતો તે જૂની થઈ ગયેલી રોયલ-એનફિલ્ડ 'જાવા' મોટરસાઈકલનો આગળનો ભાગ હતો. એ મોટર સાઈકલ ચાલતી હોય ત્યારે જે ફટ ફટ એમ અવાજ આવતો હોય તેને કારણે દેશી ભાષામાં તે 'ફટફટીયાં' તરીકે ઓળખાતી. પેસેન્જરોને ખડકીને લઈ જવાની ત્યાંની બહુ પ્રચલિત પ્રણાલીનો તો મેં પણ જાત અનુભવ કર્યો છે. એક વાર અમારે સૌરાષ્ટ્રનાં એક નાનાં ગામમાં પરંપરાગત્ત પૂજા કરવાનું જવાનું હતું. નાના મોટાં થઈને અમે આઠ જણાં હતાં અને અમારી પાસે સામાન પણ ખાસ્સો એવો હતો અમને બધાંને બેસાડીએ એ ચાલક અમને લઈ જતો હતો ત્યારે એણે વટથી અમને જણાવ્યું કે એક વાર તો તે ચૌદ મુસાફરો - અને તે પણ નેત્રહીન -ને લઈ ગયો હતો. બઆરેક જણાણે લઈ જતા અનેક છક્ડાવાળાઓ હશે. જોકે આ છક્ડાની ખરી કિંમત તો તેની ક્ષમતાથી ઘણો વધારે ભારવાળૉ સામાનની એક ગામથી બીજે ગાંમ લઈ જવામાં હતી !

જયપુરનો ટેમ્પો સૌરાષ્ટના છકડા સાથે જેટલા સમાય એટલા મુસાફરોને લઈ જવાની બાબતમાં તગડી સ્પર્ધાત્મક સરસાઈ કરી શકે તેમ હતો.

પ્રોડક્શન મૅનેજમૅન્ટ ભણવાનું શરૂ કરતાં પહેલાં જ તમારૂં ઉત્પાદન તેની ક્ષમતા કરતાં ઘણું વધારે કામ આપી શકે તેવું હોય એ આપણા દેશના ગ્રાહકની એક વણકહી જરૂરિયાત છે એ પાઠ પણ શીખવા મળી ગયો !! 

ચિડાવાથી પીલાણીની સફર પ્રાઈવેટ બસમાં કરી હતી એ હૌ સ્વપ્નવશ ભાસતું હતું. એટલે હવે એ અનુભવને મોટા પાયે ચકાસીને તેની સત્યતા ચકાસી લેવાના આશયથી મે અમારી પાછા ફરવાની સફર પ્રાઈવેટ બસ મુસાફરી દ્વારા કરવાનું સુચવ્યું. તે ઉપરાંત ગુજરાતમાં તો એક શહેરથી જાહેર પરિવહન સેવા વડે બીજે શહેર જવું હોય તો ગુજરાત એસટીની બસમાં જ જવાય એવો જ મારો અનુભવ રહ્યો હતો. એટલે પણ પ્રાઈવેટની બસનૂનૂ મુસાફરી મારા માટે નવો અનુબહવ હતો.  બસમાં જગ્યા છે કે તે કંડક્ટર જોતો હોય તેમ ન લાગ્યું. તમારામાં જગ્યા કરી લેવાની તાકાત, કે કુનેહ, હોય તો બસમાં તમારૂ સ્વાગત જ હોય ! એ  વાત તો અહીં લાગુ પડશે જ તેના વિશે મને હવે કોઈ સંદેહ નહોતો. પં ગુજરાત એસ ટીની બસની જે અમુક નિયત સ્ટેન્ડ પર જ બસ ઉભી રહેવાને બદલે અહીં રસ્તામાં જ્યાં પણ કોઈ પેસેન્જર દેખાય ત્યાં બસ તેને લેવા ઊભી રહી જતી ! એકાદ કિસ્સામાં તો અમે એપણ જોયું કે ડ્રાઈવર કે કન્ડક્ટરને થોડે દૂરથી પણ કોઈ સંભવિત મુસાફર આવતો દેખાય તો બસ તેની રાહ જોતી ! 

જયપુરમાં જરૂરી ખરીદીઓ કરવા ઉપરાંત આવા અનુભવોથી વધારે તાજા માજા થવાથી પ્રવેશ પ્રક્રિયાના તણાવમાંથી હવે પૂર્ણપણે મુક્ત થઈને હવે પછીનાં બે વર્ષ નવા અભ્યાસમાં ખુંપી જવા હું હવે તૈયાર હતો.