BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - ઈતર પ્રવૃત્તિઓ : રમતગમત

 

પહેલા વર્ષના કે બીજા વર્ષના અમારામાં સહપાઠીઓમાંથી રમતગમતના 'ખેલાડીઓ' કહી શકાય એ કક્ષાના હતા. અમારા માટે રમતગમત માત્ર સારી રીતે સમય પસાર કરવાના વિવિધ શોખ પૈકી એક શોખ જ હતો. ઈન્સ્ટિટ્યૂટની કક્ષાએ, અમે લોકો બહુ બહુ તો, અનિયમિત દર્શકો તરીકે ભાગ લેતા. જોકે, અમારા હૉસ્ટેલ સ્તરે, ઇનડોર રમતોમાં શતરંજ અને કેરમ બહુ પ્રચલિત હતાં. દરેક હૉસ્ટેલ બ્લૉકમાં બન્ને રમતોના કમસે કમ બે કે ત્રણ સેટ તો હંમેશાં ઉપલબ્ધ રહેતા.

ઇન્સ્ટિટ્યુટ કક્ષાની પહેલાં વર્ષની શતરંજ સ્પર્ધામાં તો પહેલાં વર્ષના ૪૦ અને બીજાં વર્ષના ૩૦ વિદ્યાર્થીઓમાંથી લગભગ ચાલીસેક જણાએ હૉસ્ટેલ કક્ષાએ શતરંજ સ્પર્ધામાં ભાગ લીધો. તાત્કાલિક ધોરણે દિલ્હીથી શતરંજની છએક કિટ્સ પણ ખરીદી લેવામાં આવી. સ્પર્ધા પહેલાનું, હૉસ્ટેલ બ્લૉક કક્ષા રાઉંન્ડનું એક અઠવાડિયું તો અમારી હૉસ્ટેલ શતરંજમય બની ગયેલ. એ દિવસોમાં, જ્યાં જ્યાં, જ્યારે જ્યારે, નજર પડે ત્યાં એકાદ બે ગ્રુપ તો શતરંજમાં જ પ્રવૃત્ત જોવા મળે. વિનોદ લરોયા અને કિરોન દોશી અને કદાચ એક બીજા કોઈ સિવાય, અમે બધા તો ફક્ત મનોરંજન માટે જ રમતમાં જોડાયા હતા. અમારા બાકીના બધા વચ્ચેની રમતો આઠથી દસ ચાલ સુધી ચાલે, પણ આમાંથી કોઈપણ ત્રણની સામેની રમતો ત્રણથી પાંચ ચાલ સુધી ટકી શકતી ન હતી. જો મને બરાબર યાદ હોય, તો વિનોદ લારોયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ સ્તરે ક્વાર્ટર ફાઇનલ સુધી આગળ વધી શક્યા હતા,

ઈન્સ્ટિટ્યૂટમાં દસબાર વિદ્યાર્થીઓ અને, મને યાદ છે ત્યાં સુધી, ચારેક પ્રોફેસરો પણ, બ્રિજના સારા ખેલાડીઓ હતા. તીનપત્તી જેવી પતાંની રમતો હોસ્ટેલોમાં બહુ પ્રચલિત હોય તેવું ધ્યાન પર નથી.

આઉટડોર રમતોમાં ક્રિકેટ, ફૂટબૉલ, ટેનિસ, હોકી, બાસ્કેટબોલ જેવી રમતો પણ રમાતી, પરંતુ આ રમતો દરેક હૉસ્ટેલ બ્લૉકની એક એક સબળ ટીંમ બની શકે તેટલી કક્ષાએ પ્રચલિત નહોતી. દરેક હૉસ્ટેલના પાછળના ભાગમાં વૉલીબૉલ અને બૅડમિન્ટન કૉર્ટ પણ હતા અને આ બન્ને રમતો માટેની કિટ્સ પણ સારી હાલતમાં જળવાતી. દરરોજ સાંજે એકાદ કલાક માટે આ કોર્ટ્સ હંમેશ પ્રવૃત જણાતા. દરેક હોસ્ટેલમાં ટેબલ ટેનિસનાં સાધનો પણ સારી હાલતમાં રહેતાં અને તેનો ઉપયોગ પણ સારો એવો થતો.

ઇન્ડોર અને આઉટડોર વાર્ષિક રમતગમત ચેમ્પિયનશિપ બે ટર્મમાં વહેંચાયેલી હોવાથી, શતરંજના ચસ્કા પછી અમે ટેબલ ટેનિસમાં પણ મોટે પાયે ઝુકાવ્યું હતુ. પહેલાં અને બીજાં વર્ષના થઈને ત્રીસેક જેટલા મિત્રોએ એ વર્ષે સ્પર્ધામાં ભાગ લીધો. જોકે મોટા ભાગના તો સાવ શિખાઉ વર્ગના જ હતા. અમારા બે સહાધ્યાયીઓ, વિનોદ લરોયા અને કિરોન દોશીએ એ સ્પર્ધામાં રંગ રાખી દીધેલો. તેમાંથી વિનોદ લરોયા તો તો નખશીખ ગંભીર ખેલાડી હતો.  મારા જેવા શિખાઊઓની સામેના રાઉંડમાં પણ એ બિલકુલ યોગ્ય ડ્રેસ-કોડમાં હોય. દેખાવે પણ એકદમ ચુસ્ત અને રમતી વખતે તેનું ધ્યાન માત્ર અને માત્ર રમત પર જ હોય. બીજો મિત્ર, કિરોન દોશી, સાવ સામે પાટલે હતો. હોસ્ટેલની ફાઈનલ સુધીના રાઉંડમાં તે લુંગી, ઢીલું ટી શર્ટ અને સ્લીપર્સમાં જ રમ્યો. આ બન્ને જણા વચ્ચે જ હોસ્ટેલ-ફાઈનલ થઈ હતી. ખુબ રસાકસીભરી પાંચ ગેમ્સને અંતે અમારો અ-ગંભીર મિત્ર, કિરોન, જીતી ગયો. રમતને ગંભીરપણે લેનાર વિનોદનું કહેવું હતું કે પેલો નિયમિત ડ્રેસ વગેરેમાં નહોતો રમતો એટલે પોતાનું ધ્યાન રમતમાં કેન્દ્રિત જ નહોતું થઈ શકતું! ઇંન્ટર-હોસ્ટેલ કક્ષાએ તો કિરોનને વ્યવસ્થિત ડ્રેસ પહેરીને રમવા જવું પડ્યું. તેમ છતાં ઠીક ઠીક આગળ સુધી પહોયા પછી તે હારી ગયો. તેનું કહેવું હતું કે આવાં કપડામાં તેની નૈસર્ગિક રમત કુંઠિત થઈ જતી હતી !

અમે પહેલા વર્ષના શિયાળામાં - ટેનિસ બોલવાળી - ક્રિકેટ પર પણ અમારો હાથ અજમાવ્યો હતો. શિયાળાના બે મહિના દરમિયાન, અમે સવારનો નાસ્તો કર્યા પછી ક્રિકેટ ગ્રાઉન્ડ પર જતા અને રવિવારના અમારા ભવ્ય લંચનો સમય ન ચુકાય ત્યાં સુધી મેચ રમતા. પિલાણીના શિયાળાની ઠંડીમાં સવારના  ગરમાવામાં ક્રિકેટના આનંદની સાથે અને રવિવારના તે 'ખાસ' લંચનો આનંદ પુરેપુરો માણી શકાય એટલે સ્નાન પણ બપોરના ભોજન પછી જ કરતા. તે પછી લગભગ ચાર કલાક માટે ગાઢ કુંભકર્ણ નિદ્રામાં સરી જતા. અમારામાંથી કેટલાક તો રવિવારનો ફિલ્મ શો ચૂકી જવાનો ભોગ પણ ખુશી ખુશીથી આપતા!

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - ઈતર પ્રવૃત્તિઓ : ફિલ્મ ક્લબ | સંગીત ક્લબ

 

બિટ્સ પિલાણી જેવી સંપુર્ણપણે રહેણાક શૈક્ષણિક ઇન્સ્ટિટ્યુટમાં ઈતર પ્રવૃતિઓ સંસ્થાનાં જીવનની ઘરેડને વૈવિધ્યની જડીબુટ્ટીથી ધબકતું રાખવાનું કામ કરે છે. અહીં બધી જ ઈતર પ્રવૃત્તિઓનું સંચાલન વિદ્યાર્થીઓ જાતે જ કરે, જેમાં શાસકીય હસ્તક્ષેપ ખપ પુરતોજ હોય છે.

ફિલ્મ ક્લબ

બહુ બધી ઈતર પ્રવૃત્તિઓમાં, વિદ્યાર્થીઓમાં તેમજ સ્ટાફ અને તેમનાં પરિવારોમાં પણ સૌથી વધરે લોકપ્રિય અને દર અઠવાડીએ કાગ ડોળે રાહ જેની જોવાતી એ હતી ફિલ્મ ક્લબ. શનિવારનો શૉ છેલ્લાં વર્ષ સિવાયનાં અંડરગ્રેજ્યુએટ વર્ષોના વિદ્યાર્થીઓ માટે અને રવિવારનો શૉ છેલ્લાં વર્ષના અને અનુસ્નાતક વર્ગોના વિદ્યાર્થીઓ અને સ્ટાફ અને તેમનાં પરિવારો માટે રહેતો.

એવી વ્યવસ્થા ગોઠવઈ હતી કે દિલ્હી જયપુર જેવાં મોટાં શહેરોમાં જે નવી હિંદી ફિલ્મ રીલીઝ થાય તે અઠવાડીયાના શનિ અને રવિવારની સાંજે અહીં ઑડીટોરિયમ દેખાડાય.  ફિલ્મ ક્લ્બની માંગ એટલી ઉત્કટ રહેતી કે નવાં વર્ષની કમિટીનું ગઠન ન થાય ત્યાં સુધી આગળનાં વર્ષની કમિટી એ પ્રવૃત્તિનું સંચાલન કરતી, એટલે સમેસ્ટર શરૂ થયાનાં પહેલાં બે અને પુરો થવાનાં છેલ્લાં અઠવાડીયાં સિવાય લગભગ દરેક શનિરવિ ફિલ્મ શૉ હોય જ.

પિલાણીના રહેવસનાં બે વર્ષ દરમ્યાન જોયેલી ફિલ્મોમાંથી બે ફિલ્મોએ મારા માટે આજે પણ યાદ રહી છે તેમાની એક તો હતી મેરે અપને (દિગ્દર્શકઃ ગુલઝાર). શિક્ષિત બેરોજગાર યુવા વર્ગની મનોસ્થિતિનું ચિત્રણ એ સમયે બધાંને આકર્ષી જાય એ સ્વાભાવિક છે. જેમ કે, 

આ સંવાદ श्याम कहा है। आये तो उससे कह देना की छेनू आया था 

અને આ વ્હિસલિંગ 

હોસ્ટેલોની પરસાળોમાં ઘણા વખત સુધી સંભળાતાં રહ્યાં હતાં.

બીજી ફિલ્મ, જવાની દિવાની, પણ પણ યુવાનીમાં ફુટતાં પ્રણયનાં અંકુરોની વાત તરીકે વિદ્યાર્થી આલમને ગમે એ ખરૂં. તે ઉપરાંત ફિલ્મનાં સંગીતે પણ આકર્ષણ જમાવેલું.  ફિલ્મના ગીતના જાન એ જાં ઢુંઢતા ફિર રહા હું તુઝે ....... તુ કહાં ...ંમૈં યહાં' ના "તુ કહાં ...ંમૈં યહાં" બોલ તો મિત્રને શોધી કાઢવા અને શોધના પ્રત્યુતર તરીકે પ્રચલિત બન્યા હતા.

સંગીત ક્લબ

અહીં સંગીત ક્લબ પણ બહુ સક્રિય હતી. મારો અત્યાર સુધીનો સંગીત સાથેનો સંબંધ ફિલ્મ સંગીત પુરતો જ હતો અને તે પણ રેડીયો પર ગીતો સાંભળવા જેટલો જ .એટલે અહીં સંગીત ક્લબના સભ્ય થવાથી કંઈ નવું અનુભવવા મળશે એટલો જ મારો આશય હતો. પરંતુ, તેનાં સભ્ય થવા માટે તો તમને કોઈ વાદ્ય વગાડતાં કે ગાતાં આવડવું જોઈએ એ આવશ્યક શરત હતી એ દૃષ્ટિએ તો મારૂં સભ્ય બનવું સંભવિત જ નહોતું. પણ હા, રેગિંગના દિવસો દરમ્યાન પ્રશ્નોત્તરીને મને અનુકુળ પડે તેવાવિષય તરફ ફેરવવા માટે  ફિલ્મોનાં ગીતોનો મારો જેટલો કંઇ પરિચય હતો તેનોમેં ઉપયોગ કર્યો હતો. એટલી અમથી વાત કેટલાક સિનિયરોને મનમાં વસી ગઈ હતી! તેને કારણે મને સંગીત ક્લબમા આવવા જવા જેટલી છૂટ મળી હતી.

અહીં મને બે એવાં વાદ્યોને નજદીકથી વગાડાતાં જોવાનો લાભ મળ્યો, જેને મેં ફિલ્મના પરદા સિવાય વાગતાં જોયાં જ મહોતાં. કેમિકલ એન્જિયરીંગનો એક અને મિકેનકલ એન્જિનીયરીંગનો એક એમ બે વિદ્યાર્થીઓ પિયાનો એકોર્ડીયનમાં નિપુણતા ધરાવતા હતા. તેઓ પાસે બે કે ત્રણ ઊંચી કક્ષાનાં પોતાનાં વાદ્યો પણ હતા. ઈલેટ્રોનિક એન્જિયરિંગના ત્રીજા વર્ષનો ત્રીજો એક વિદ્યાર્થી ડ્રમ વગાડવાનો નિષ્ણાત હતો. તેની પાસે પોતાના બે ડ્રમ સેટ હતા. આ ત્રણેય વિદ્યાર્થીઓ પાશ્ચાત્ય ક્લાસિક્લ સંગીત પરની તેમની હથોટીને કારણે બહુ જ લોકપ્રિય હતા. મારા માટે તો આ બધું પરગ્રહ નિવાસી જેટલું અજાણ્યું હતું, પણ તેઓ જ્યારે રિયાઝ કરતા હોય ત્યારે તેમને સાંભળવા એ જ મારે મન બહુ મોટો લહાવો બની રહેતો. વાદ્ય સંગીતનું મારૂં જ્ઞાન તો અજ્ઞાન રહેવા જ સર્જાયું હતું અને આવી એક તક મળવા છતાં પણ અજ્ઞાન જ રહ્યું.

વિજ્ઞાન શાખાની અનુસ્નાતક વર્ગની એક વિદ્યાર્થીની લતા મંગેશકરના ગીતો બહુ જ સારી રીતે ગાઈ શકતી હતી. ‘૫૦ના અને ‘૬૦ના દાયકાનાં ખાસ્સાં અઘરાં કહી શકાય તેવાં ગીતો માટે તે જે લગનથી અભ્યાસ કરતી તે તેની સંગીત માટે ચાહ બતાવતી હતી. પહેલાં વર્ષનાં સંગીત સમારોહમાં તેણે ઉનકો યે શિકાયત હૈ કે હમ કુછ નહીં કહેતે ગાયું હતું. ગીત પુરૂં થયું તે પછી પાંચેક મિનિટ સુધી તાળીઓનો ગડગડાટ શમ્યો નહોતો ! 

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - બીઆઈટીએસ, પિલાણીના રહેવાસની મારી દિનચર્યા - શિયાળાની હાડ સોંસરવી ટાઢ

 અમારાં પહેલાં વેકેશન માટે ઘર ભણી જવાની તૈયારીઓ ચાલતી હતી તે સમયે અમારા અનુભવી સહપાઠીઓએ અમને પહેલી વાર પિલાણી આવેલાઓને સૂચના આપી દીધેલી કે અહીંનો શિયાળો બહુ આકરો હોય છે. એટલે પાછા ફરતી વખતે ઓઢવા પહેરવાનાં પુરતાં ગરમ કપડાં સાથે લઈ આવજો.  બહુ ચોખ્ખા શબ્દોમાં વધારે સ્પષ્ટતા કરતાં કહેલ કે બે એક સરખાં જાડાં આખી બાંયનાં સ્વેટર, એકાદું અર્ધી બાયનું સ્વેટર અને બે એક જાડી રજાઈ તો કમસે કમ લઈ જ આવવાં.

દસ બાર દિવસ પછી હું જ્યારે પાછો ફર્યો ત્યારે નવસારીમાં ચોમાસું વિદાય લઈ ચૂક્યું હતું. શિયાળો હજુ દોઢેક મહિનો દૂર હતો. એટલે વાતાવરણમાં હજુ ગુલાબી ઠંડી પણ શરૂ નહોતી થઈ. એટલે નવસારીની બજારમાં સ્વેટર શોધવામાં મારે ‘સરખો પરસેવો પાડવો પડેલો’. (!)  ખેર, મારી પાછા ફરવાની મુસાફરીમાં મારી સાથે (મારાં માએ હાથે વણેલ) અર્ધી બાંયનું એક સ્વેટર, (નવસારીની બજારમાંથી ખરીદેલ) એક આખી બાંયનું સ્વેટર, ઘરમાં હતી તેમાંથી જાડામાં જાડી કહી શકાય એવી એક રજાઈ અને (ગુજરાતમાં દેખાવ માટે પહેરાય એવી) એમ શાલ સાથે હતાં. 

પિલાણીની ઠંડીનો મને પહેલો પરિચય તો હું પહેલાં જ એ મુસાફરીના અંતમાં જ થઈ ગયો હતો. એ તો હજુ ઓક્ટોબર મહિનો હતો. પિલાણી પહોંચતાં સુધી તો દિવસનો તડકો હતો એટલે મેં કઈ જ ગરમ પહેર્યું નહોતું. બસ સ્ટેન્ડથી ઉતરીને પેડલ રિક્ષામાં રૂમ પર પહોંચતાં માડ દસેક મિનિટ થઈ હશે. હોસ્ટેલ પર પહોંચીને હું પહેલાં તો નાહયો અને પછી અમે બધા મેસમાં સાથે જમવા ગયા, પણ એ દિવસે આખી રાત મને ઝીણો ઝીણો તાવ રહ્યો. બીજે દિવસે નાસ્તો કરતી વખતે આ વાત મેં કરી ત્યારે મને ચોખ્ખા શબ્દોમાં સમજાવાઈ ગયેલું કે તારી એ ‘ગુજરાતી છાપ’ બહાદુરી (!) અહીં નહીં ચાલે. અત્યારે દિવસે પણ સ્વેટર પહેરીને ફરતાં લોકો કંઈ મુરખ નથી ! સાંજ ઢળવાની ચાલુ થાય તે સાથે જ ઉષ્ણતામાન સીધું દસબાર અંશ ગગડી જતું હોય છે.

શિયાળામાં તો વહેલી સવારે જ પિલાણીની ઠંડીનો અનોખો પરચો મળી હતો. આખી રાતની ઠંડીમાં ઠરેલ મુખ્ય બ્લોકની પરસાળો તો શીતાગાર જ બની જતી. સ્વરાના સાડા આઠ વાગ્યાનો પહેલો પિરિયડ ભરવા જતી વખતે એ પરસાળમાંથી પસાર થતાં જે થોડી મિનિટો ગાળવી પડે એ તો જાણે સીતમ ગુજારાતો હોય એવું જ લાગતું. સવારે નાસ્તામાં ત્રણેક ગ્લાસ ગામ ગરમ ચા ગટગટાવી હોય એ પણ કદાચ અન્નનળીમાં થીજી જતી હશે(!).      

સ્નાતક કક્ષાના વિદ્યાર્થીઓ માટે શનિવારે અને અનુસ્નાતક કક્ષાના વિદ્યાર્થીઓ અને સ્ટાફા પરિવારો માટે રવિવારે સાંજે યોજાતા ફિલ્મ શો સમયે બધાં એકાદ રજાઈ ઓઢીને જતાં હોય એ દૃશ્ય પહેલા શિયાળામાં મારા માટે એક વધારે કૌતુક હતું. જોકે પાછા ફરતી વખતે જ જે ઠંડી હોય તેને પરિણામે આમ કરવું એ અહીંની ઠંડીમાં જરા પણ અજુગતું નહોતું એ સમજતાં જરા પણ વાર નહોતી લાગી.  

નવસારી -પિલાણી મુસાફરીના ત્રીજા વિકલ્પના અનુભવ સાથે રાજસ્થાનની ખરી ઠંડીનો પરચો નાતાલના વેકશન માટે નવસારી જતાં થઈ ગયો. પિલાણીમાં ભણતા અન્ય ગુજરાતી વિદ્યાર્થીઓ સાથે થયેલ પરિચયને કારણે જાણવા મળ્યું કે દિલ્હી-અમદાવાદ મીટર ગેજ લાઈન પરનાં નીમ કા થાના સ્ટેશનેથી રાત્રે ૧૧ વાગ્યે દિલ્હી એક્ષપ્રેસ મળે જે બીજે દિવસે બપોરે અમદાવાદ પહોંચાડે. એ દિવસો ભરપુર શિયાળાના હોય, એટલે જેટલાં ગરમ કપડાં અને ઓઢવાનાં હોય તે લઈને આવવું એવી એ મિત્રોની સલાહ, ખરેખર તો ચેતવણી જ, હતી. મારી પાસે તો એ સમયે  એક સ્વેટર અને એક પાતળી રજાઈ અને ઘરેથી લાવેલ એક ચાદર અને શાલ જ હતાં. લગભગ નવેક વાગ્યે પિલાણીથી બસમાં ઉપડ્યા પછી ૧૦ વાગ્યે તો નીમ કા થાના સ્ટેશનનાં ખુલ્લાં પ્લેટફોર્મ પર બધા ખડકાઈ ગયા. ટ્રેન આવતાં પહેલા પ્લેટફોર્મ પર જ જે એકાદ કલાક જે બેઠી ઠંડી અનુભવી છે તેણે તો ત્રણચાર ડિગ્રીની ઠંડી કોને કહેવાય તેનું પ્રત્યક્ષ ભાન કરાવી દીધું.

પરંતુ એ ઠંડી હજુ એમ કંઈ પીછો છોડવા નહોતી માગતી. ટ્રેનમાં દાખલ થયા પછી સીટ તો, વહેલી સવારે, છેક જયપુરથી મળી. એટલે બાકીની રાત પણ કૉચના બે દરવાજા વચ્ચે બેસીને જ ઠુંઠવાવાનું હતું. થોડી મોડી સવારે અજમેર આવ્યું ત્યારે નીચે ઉતરીને સામે દેખાતી ચાની લારીએ કંઈક હુંફ મળવાનો સધિયારો આપ્યો. ગરમ ગરમ સમોસા અને પકોડાંની બબ્બે ડીશ સાથે બે-ત્રણ કપ ગરમ ચા મળી એટલે શરીરમાં લોહી ફરતું થયું હોય એવું જણાવા લાગ્યું. જોકે ચેતનનો પુરેપુરો અહેસાસ તો બપોરે પાલનપુર પહોંચ્યા બાદ જ આવ્યો.

એ રાતના ઠંડીના અનુભવે મને આ પહેલાં અનુભવી ચુકેલ ગજરાતની બે ઠંડી રાતોની યાદ આવે છે.

પહેલો અનુભવ  જ્યારે હું નવેક વર્ષનો હતો ત્યારનો છે. એ સમયે અમે રાજકોટ રહેતાં હતાં. એ દિવસોમાં રાજકોટમાં સર્કસ આવેલું. હું અને મારા માસીના દીકરા (નરેશ માંકડ)  રાતના નવ થી સાડા અગિયારના છેલ્લા શોમાં સરકસનો ખેલ જોવા ગયેલા. શો છૂટ્યો અને અમે જેવા ખુલ્લા મેદાનમાં આવ્યા તે સાથે જ અમને ખ્યાલ આવ્યો કે બહાર તો બહુ ઠંડી છે. થોડું ચાલ્યા એટલાં તો એટલી ઠંડી લાગવા લાગી કે ઘર સુધીના બે એક કિલોમીટર અમે દોડીને પહૉચી જવામાં જ અમારી ભલાઇ છે છે તે સમજાઈ ગયું.

બીજો અનુભવ થયો એવી જ એક શિયાળાની રાતે નળ સરોવર પર. એલડીનાં બીજાં કે ત્રીજાં વર્ષની એ વાત હશે. અમે કેટલાક મિત્રો નળ સરોવરની પિકનિક પર ગયા. પરોઢ પહેલાં સરોવર પર આવેલાં યાયવર પક્ષીઓ જોવા મળે એટલે અમે રાતવાસો પણ ત્યાં જ કરવાનું નક્કી કરેલું.  એ દિવસે બહુ મુસાફરો હશે એટલે અમને ઢંગના કોઈ સ્થળે રહેવાની જગ્યા ન મળી, એટલે કોઈક ખેતરનાં એક ઝુંપડામાં અમે આશરો લીધો. ઠંડી તો કહે મારૂં કામ! એટલે બારેક વાગ્યા સુધી તો અમે રમતો રમીને, વાતો કરીને સમય પસાર કરી લીધો. પણ પછી જેવા સુતા તેવું ઠંડીનું કાતિલ સ્વરૂપ અનુભવાવા લાગ્યું. ખાસ કંઈ ઓઢવાનાં પાથરવાનાં તો સાથે લઈ નહોતા આવ્યા. એટલે એકાદ કલાકમાં જ સમજાઈ ગયું કે આ ઠંડીમાં ઊંધી ગયા તો સવારે બરફનું ઢીમચું જ બની જશું. પહેલાં તો બબ્બે જણા એકબીજાની બાથની હુંફમાં સુવાની કોશીશ કરી. પછી ધીમે ધીમે બેના ત્રણ અને ત્રણના ચાર એમ બધા એકબીજાને વળગી ગયા. જેમતેમ કરીને ચારેક વગાડ્યા હશે! પછીતો અમે જ જઈને પક્ષીઓને જગાડ્યાં!!.   

જોકે નીમ કા થાનાથી અજમેર સુધીની મુસાફરીની ઠંડીની સરખામણીમાં તો આ બન્ને અનુભવો જાણે હીટરમાં એ રાતો ગાળી હશે એવું જ લાગે છે ! આ લખતાં લખતાં પણ એ રાતની ઠંડીની યાદ આવે છે તો શરીરમાંથી શીત લહરનું લખલખું પ્રસાર થઈ જાય છે.

નીમ કા થાનાની એ રાતે ઠંડી (શાબ્દિક અને ખરેખર, એવા શ્લેષ અર્થમાં) શીખ આપી કે જે લોકો ઈતિહાસમાંથી કંઈ શીખતાં નથી તેમની સાથે ઈતિહાસ ઠંડે કલેજે દોહરાય છે. એ વેકેશનથી પાછો ફર્યો ત્યારે, ઓછામાં ઓછા સામાનથી મુસાફરી કરવાનો આગ્રહ ધરાવતો હું બીજું એક સ્વેટર, દિગ્જામનો વુલન બ્લેંકેટ અને કચ્છની જાડાં ઉનની ધાબળી મારા સામાનમાં ઊંચકી લાવ્યો હતો !

 એ પછી તરત જ અમે દિલ્હીમાં યોજાયેલ એશિયાડ રમતો સમયે દિલ્હીની ટુંકી સફરે ગયેલા. એ તકનો લાભ લઈને મેં એક આખી બાંયનું સ્વેટર, ઉનનાં હાથમોજાંની એક અને ચામડાના હાથમોજાંની બીજી એક જોડી પણ ખરીદી લીધેલ. પછીનાં વર્ષોમાં શિયાળામાં સ્કુટર પર વટવા જતી વખતે ઉનનાં એ હાથમોજાં  મેં ઘણો સમય સુધી વાપર્યાં હતાં.   

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - બીઆઈટીએસ, પિલાણીના રહેવાસની મારી દિનચર્યા - (વિદ્યાર્થી) ભોજનશાળા

 

હોસ્ટેલમાં રહેતા વિદ્યાર્થીઓ  માટે તેમની મૅસની ખાટીમીઠી યાદો તેમનાં વિદ્યાર્થી જીવનનું એક એવું પાસું છે જેની સીધી નહીં તો આડકતરી પણ અસર તેનાં વિદ્યાથી તરીકેનાં જીવન પર પડતી હોય છે. ભોજનશાળાનું દેખીતું મહત્વ તો વિદ્યાર્થીઓને પૌષ્ટિક, સ્વાદિષ્ટ, વૈવિધ્યપૂર્ણ અને ઉભયપક્ષને પોષાય એ મુજબનો ખોરાક પૂરો પાડવાનો ગણાય. પરંતુ અહીં મળતો સમય સામાન્યપણે વિદ્યાર્થીઓએ માટે તેમની ચિંતાઓ ભૂલીને એકબીજાને હળવા મળવા માટેનો એક આદર્શ સમય બની રહેતો. અમારા માટે તો હોસ્ટેલ કે ઇન્સ્ટિટ્યુટમાં મળવાનું ન  થયું એવા સિનિયર્સ કે એમ એસસીની અલગ અલગ શાખાઓ અને એમ ફાર્મના હોસ્ટલ સહપાઠીઓને મળવા માટે એક બહુ  સગવડભર્યો મંચ પણ ભોજનશાળા બની રહેતી.  

આ પહેલાં મને ૧૯૬૫-૬૬નાં પ્રિ. સાયન્સનાં વર્ષ માટે વી પી. મહાવિધાલય (વલ્લભ વિદ્યાનગર, ગુજરાત) ની અને ૧૯૭૦-૭૧નાં એન્જિનિયરિંગના છેલ્લા વર્ષ માટે એલ ડીની હોસ્ટેલની ભોજનશાળાઓનાં  સવારનાં અને સાંજનાં ભોજનનો જે અનુભવ હતો તેના કરતાં ઉપરોક્ત દરેક પરિમાણનાં સંદર્ભમાં અહીનાં ભોજન ઘણાં વધારે સારાં લાગ્યાં હતાં.    

એક સાથે દસથી બાર લોકો જમવા બેસી શકે એવાં ટેબલોની બે પંક્તિઓની હરોળ અને દરેક ટેબલની એક એક બાજુએ બબ્બે બાંકડા એવી એ સમયની ભોજનશાળામાં જમવા બેસવાની સગવડો કરકસરયુક્ત હતી. દાળ, શાક, ભાત વગેરે મોટાં બાઉલમાં પીરસાતાં અને ગરમ ગરમ રોટલી દરેકની થાળીમાં પીરસાતી.

રામકૃષ્ણ ગોયંકા ત્રણેક વર્ષ પહેલાં ફરી એક વાર રૂબરૂ ગયા હતા અત્યારે તેમણે લીધેલા ફોટોગ્રાફસ દર્શાવે છે કે હવે તો આ બધી વ્યવસ્થાઓમાં બહુ સારા ફેરફારો થઈ ગયા છે.

તેમણે તેમની એ મુલાકાત દરમ્યાન ભોજનશાળાનાં વાતાવરણને પણ વિડીયો ક્લિપ - Budh Bhawan dining hall – live – માં બહુ જીવંત સ્વરૂપે કેમેરામાં ઝીલી લીધેલ છે.

( લગભગ ૭.૩૦ થી ૯.૦૦) સવારનો નાસ્તો, (૧.૦૦ થી ૨,૩૦) બપોરનું અને (૭.૦૦થી ૯.૦૦) રાતનું જમણ અને સાંજનો હળવો નાસ્તો (ટિફીન) પિલાણીની રોજીંદી વિદ્યાર્થી પ્રવૃત્તિઓનો એક અભિન્ન હિસ્સો હતાં.

સાદા પરોઠાની સાથે ચણા, છોલે કે રાજમા, પુરી-ભાજી જેવી વાનગીઓથી દિવસની શરૂઆત થતી. રવિવારના સવારના નાસ્તામાં બ્રેડ પકોડા હોય. સાથે ચા કે કોફી તો હોય જ ! પિલાણી આવ્યા પછી મને સવાર અને બપોરની ચા નિયમિત પીવાની ટેવ પડી.  

બપોરનું અને રાતનું જમણ રોટી, શાક, દાળ-ભાત અને દહીંની એક વાટકીનાં ઉત્તર ભારતનાં પારંપારિક જમણનાં જુદાંજુદાં મિશ્રણો વડે સભર રહેતાં. જે જે દિવસે આખા અડદની કાળી દાળ જમવામાં હોય ત્યારે જિમની અમારી પ્રેરણામૂર્તિ એવો કેન્ની દાળમાં બે ચમચા ઘી ભેળવીને બે ત્રણ મોટા વાટકા દાળ અને પાંચ છ  રોટલી જમી જતો. તેના સ્નાયુબધ્ધ શરીર માટે તે જે આકરી કસરતો કરતો તેના માટે જરૂરી પ્રોટીન અને કાર્બોહાઈડ્રેટ્સનો પુરવથાણું આ રહસ્ય હતું!

જોકે શનિવાર અને રવિવારનાં બપોરનાં જમણ 'ખાસ' ગણાતાં.  શનિવારે બપોરે આલુ પરાઠા અને દહીં, સાથે દાળ અને ભાત હોય. શિયાળામાં મુલી પરાઠા પણ તેમાં ઉમેરાય. અમારી બેચના મોટા ભાગના  વિદ્યાર્થીઓ કમસે કમ ત્રણ આલુ પરાઠા તો આરોગતા જ હશે. 'પાતળી' ગુજરાતી રોટલી ખાનારો મારા જેવો 'ગુજ્જુ' પણ બહુ થોડા સમયમાં ત્રણ-પરાઠા-બ્રિગેડનો નિયમિત સભ્ય બની ગયો હતો. ૬+ પરાઠા ખાનાર મહારથીઓની સંખ્યા પણ કમ તો નહોતી જ !!.

રવિવારે બપોરે પુરી, બટાકાની મસાલા (ફ્રેંચ ફ્રાય) કતરી  અને મટરની સબ્જી હોય, શિયાળામાં તો હરે મટરની સાથે પનીર કે ખોયા (માવો) પણ ઉમેરાય. મહિને એકાદ વાર નવરત્ન કોરમા પણ બને. રવિવારનું  બપોરનું જમણ તો લગભગ બધા જ લોકો બે પેટ કરીને જમતા. એટલે પછી, બપોર પછી આખી હોસ્ટેલને આફરો ચડતો અને મોડી સાંજ સુધી આખી હૉસ્ટેલ ભારે પેટે ઊંઘ ખેંચતી.  

બપોરના નાસ્તાનાં ‘ટિફિન’માં ચા કે કોફી સાથે સમોસા, કચોરી, ટીક્કી, ચાટ કે વેજીટેબલ સેન્ડવીચ હોય. સવારના નાસ્તા  કે બપોર કે રાતનાં જમણની જેમ ‘ટિફિન’માં પીરસાતી વાનગીઓ અમર્યાદિત માત્રામાં ન રહેતી. રવિવારે ‘ટિફિન’ ન હોય.

જે લોકોએ માંસાહારનો વિકલ્પ પસંદ કર્યો હોય તેમને અઠવાડીયામાં ત્રણ દિવસ આમલેટ, ફ્રેંચ ફ્રાય કે બાફેલાં ઇડાં જેવી બે ઇંડાની વાનગીઓ સવારના નાસ્તામાં અને બે દિવસ બપોરનાં જમવામાં મીટની કોઈ વાનગીઓ મળતી. માંસાહારી વિકલ્પનું માસિક મેસ બિલ ૫૦ થી ૬૦ રૂપિયા વધારે આવે.  

ઉત્તર ભારતીય રસોઈ પ્રણાલી મુજબનું જમવાનું મને તો લગભગ પહેલા દિવસથી જ ખૂબ ભાવી ગયું હતું.

ઉત્તર ભારતીય રસોઈ પ્રણાલીની વાત નીકળતાં મને એક બહુ સ-રસ કિસ્સો યાદ આવે છે.     

પહેલાં ઉનાળુ વેકેશનથી પાછાં ફરતાં હું ઘરેથી કાચી કેરીના છુંદાની બરણી સાથે લાવ્યો હતો (જોકે ખરેખર તો એમ કહેવું જોઈએ કે મારાં માએ મને બળજબરી કરીને સાથે વળગાવ્યો હતો !) સાંજે પહોંચીને જ રાતનાં પહેલાં જ જમણના અર્ધાએક કલાકમાં જ એ બરણી તો સાફ થઈ ગઈ. અમારામાંના ઘણા વિદ્યાર્થીઓને ગુજરાતી 'ગળ્યાં' દાળ અને શાકના સ્વાદના (નાકનું ટીચકું ચડાવી દે તેવા) સ્વાદના આછાપાતળા અનુભવ હતા, પણ “મરચું નાખેલ આ 'મુરબ્બો'” તો બધાં માટે નવો જ અનુભવ હતો ! એ પછી એ 'આચાર' હતું એમ ચોખવટ કરવાની મારી હિંમત નહોતી ચાલી ! એ અઠવાડીયાનાં મેં ઘરે લખેલ પત્રમાં એટલું જ લખ્યું હતું કે બધાંને છુંદો બહુ ભાવ્યો હતો. કયાં કારણસર ભાવ્યો હતો તે તો પછીનાં વેકેશનમાં ઘરે ગયો ત્યારે, મારાં માને રૂબરૂમાં, માંડ માંડ, સમજાવી શકેલો !

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - બીઆઈટીએસ, પિલાણીના રહેવાસની મારી દિનચર્યા - વ્યાયામશાળા

એક સરેરાશ ગુજરાતી યુવાન માટે  વ્યાયામશાળા (જિમ) અને ખેલકૂદ મેદાન (સ્પોર્ટ્સ ગ્રાઉન્ડ) જેવી  'જગ્યાઓ'ની મુલાકાત લેવાનું સામાન્ય સંજોગોમાં એ સમયે થવાનું ન હતું. હા, વર્ષને વચલે દહાડે આપણા કોઈ મિત્રએ કોઈ સ્પર્ધાબર્ધામાં ભાગ લીધો હોય અને એટલા પુરતું જોવા જઈએ તો વળી સ્પોર્ટ્સ ગ્રાઉન્ડનૂ મુલાકાતે જઈએ ! જિમ એટલે તો મારે મન અખાડો જ હતો જ્યાં પહેલવાનો પોતાના અભ્યાસ માટે જતા હોય.

પરંતુ, અહીંના વસવાટ દરમ્યાન 'સૌ પહેલાં થયેલ અનુભવો'ની યાદીમાં જિમનું પણ નામ ઉમેરાવાનું હતું ! પહેલા સમેસ્ટરના પહેલા જ મહિનામાં અમારી મિત્રતા એક એવા સહપાઠી, XXX  સૈની, સાથે થઈ જે મેસમાં દર ત્રીજે કે ચોથે દિવસે બપોરના જમવામાં બનતી આખા અડદની કાળી દાળમાં બે ચમચા ઘી ભેળવીને પી જતો. થોડા જ દિવસોમાં એ પણ જાણવા મળી ગયું કે એ તો દરરોજ વહેલી સવારે જિમ જાય છે. મહિનો પુરો થતાં સુધીમાં તો મને અને બીજા બેત્રણ મિત્રોને પણ તેની સાથે સવારે બરાબર ૬.૦૦ વાગ્યે જિમ પહોંચતા તેણે કરી મુક્યા.

જિમની પાછળના ભાગમાં આવેલાં વિશાળ મેદાનમાં વચ્ચે ફુટબૉલ અને ક્રિકેટનું મેદાન હતું. તેને ફરતે લંબગોળાકારમાં બનેલ રનિંગ ટ્રેક હતો. અમારો એ મિત્ર તેના ચાર રાઉન્ડ લગાવે એટલો સમય અમે ત્યાં 'ઝડપથી' ચાલતા. પછીથી તે જિમમાં જુદી જુદી વજન ઊંચકવાની કસરતો કરે. અમારી ભૂમિકા તેને તેનાં સાધનો બાજુના ઘોડામાંથી લાવી આપવાની અને પાછાં મુકી આપવામાં મળતી 'કસરત' કરતા શિખાઉ શિષ્યો તરીકેની રહેતી.

૪૦ - ૪૫ મિનિટની 'કસરતો' પછી અમે પાછા હોસ્ટેલ આવી જતા અને પછી પંદરેક મિનિટ ઉપરની પાણીની ટાંકીમાં તાજાં જ ભરાયેલાં પાણીથી, બથરૂમમાં નળની નીચે જ નહાઈને 'પરસેવો અને ધૂળમાટી' સાફ કરતા. સાડા સાત - પોણા આઠ વાગ્યા સુધીમાં તો મેસ ચાલુ થાય એટલે પહેલી પંગતે નાસ્તો કરવા પહોંચી જતા. પરિણામે, 'પહેલી પંગતે બાર કલાકનો ઉપવાસ તોડતા ફાડુ' [ફાડુ - બે પેટ કરીને ખાનાર માટે વપરાતો મશ્કરીજનક  શબ્દ] તરીકે અમે બહુ જલદી નામચીન બની ગયા ! દિવસનાં બીજા સમયનાં ભોજન કરતાં થોડો વધારે સવારનો નાસ્તો કરવાની મારી એ ટેવ હજુ પણ છૂટી નથી !

અમારો એ 'જિમ-ભક્ત' ખરેખર તો ભારતીય સેનાની એન્જિનિયરિંગ શાખામાં ભરતી થવા  માટેની પ્રવેશ ટેસ્ટની ફિઝિકલ ફિટનેસ માટે શિસ્તબધ્ધ અભ્યાસ કરી રહ્યો હતો. બીજા સમેસ્ટરના મધ્ય સુધીમાં તો તેની એ તપશ્ચર્યાનું ફળ તેને મળી ગયું. ભારતીય સેનામાં અફસર તરીકે તેની પસંદગી થઈ ગઈ. એણે તો એન્જિનિયરિંગ પણ અહીંથી જ કર્યું હતું. એ બધી મીઠી યાદોને છોડતી વખતે તેનાં સ્વપ્નને સિધ્ધ થતું નિહાળવાની ખુશીની અનેરી ઝલક તેની આંખોમાંથી છલકાતી હતી !

અમારી પાછળ પણ તેણે લીધેલી મહેનત એળે ન ગઈ. અમે ત્યાંના બાકીના સમયમાં પણ  એટલી જ નિયમિતતાથી જિમ જતા રહ્યા. બીજાં વર્ષનાં અતે અમે રનિંગ ટ્રેકના એક રાઉન્ડ દોડવાની અને એકાદ કિલોનું વજનીયું ઊંચકી શકવાની કક્ષાએ પણ પહોંચી ગયા હતા.

ભણી લીધા પછી તરત જ નોકરીએ લાગ્યા બાદ સવારે ૮.૩૦ વાગ્યે ઘરેથી નીકળી જવાનું થતું, એ બહાને નિયમિત કસરત છૂટી ગઈ. જેને પરિણામે પછીનાં ૧૫ વર્ષમાં મારૂ વજન દસબાર કિલો વધ્યું, પણ શરીર પર ચરબીના થપ્પા ન ચડ્યા તેટલી એ ‘કસરતો’ની અસર રહી !. 

૧૯૯૨માં જીવનમાં પહેલી, અને હજુ સુધી છેલ્લી વાર, એસિડિટીને કારણે હું એક અઠવાડીયું 'સિક લીવ' લેવા મજબૂર બન્યો. તેને કારણે ફરીથી વહેલી સવારે અડધો કલાક પણ ચાલવા જવાનું શરૂ કર્યું, જે આજે પણ ચાલુ છે. મારા દિવસના નિત્યક્રમનો એ મારો સૌથી પ્રિય સમય છે !

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - સહ - અભ્યાસિક પ્રવૃત્તિઓ : મહામૂલો અવસર અને એક્સએલઆરઆઈ, જમશેદપુરનો પ્રવાસ

 

મહામૂલો અવસર

વાર્ષિક ઘટનાઓમાં સૌથી યાદગાર ઘટના હતી શ્રી જીડી બાબુ - ઘનશ્યામ દાસ બિડલા - કેમ્પસ મુલાકાત. બિરલા ઔદ્યોગિક ગૃપના સ્થાપક અને વડા અને ઈન્સ્ટિટ્યૂટના એ સમયના ચીફ પેટ્રન, જીડી બાબુ વર્ષે એક વાર પિલાણીની મુલાકાત અવશ્ય લેતા. તેમની મુલાકાત સમયે એક સ્વીકૃત ધારો હતો કે દરેક ફેકલ્ટીના છેલ્લાં વર્ષના બે થી ત્રણ શ્રેષ્ઠ વિદ્યાર્થીઓનાં એક ગૃપની તેમની સાથે અર્ધા કલાકની મુલાકાત ગોઠવાતી.  બીજાં વર્ષના વિદ્યાર્થીઓ અમારાં પહેલાં વર્ષમાં મૅનેજમૅન્ટ ફેકલ્ટીના વિદ્યાર્થીઓ માટે એક અલગ  અર્ધા કલાકની મુલાકાત ગોઠવી શકેલા. એ મુલાકાતો દરમ્યાન કોણ, શું , કેટલું, ક્યારે અને કઈ રીતે બોલશે તે માટેનાં રિહર્સલ જ પંદરેક દિવસથી ગોઠવાતાં.

એ બે વર્ષની મુલાકાતોમાંથી મને જીવનભરના આ બે પાઠ મળ્યા -

૧. સફળ લોકો માટે, તેમણે સ્વીકારેલી દરેક જવાબદારી એવું ધર્મયુદ્ધ છે જેમાં વાંછિત લક્ષ્ય મેળવવા માટે ‘કરો ય મરો’ એ જ તેમનો ધર્મ છે. 'કેમ કામ ન થઈ શક્યું' એ માટેનાં બધાં જ સાચાં કારણો (તેમના શબ્દોના ભાવાર્થ અનુસાર, મૅનેજમૅન્ટના વિદ્યાર્થીઓ જેમને 'કન્સ્ટ્રેઈન્ટ્સ' કહે છે) તે તો માત્ર બહાનાં છે.

૨. સમસ્યા વ્યાખ્યાયિત કરવા માટે અને તેના સંભવિત ઉકેલોના વિકલ્પો માટેની વિશ્લેષણની સંખ્યાત્મક અને ગુણાત્મક પધ્ધતિઓની બધી કસરત કર્યા પછી એક સંચાલક તરીકે તમારે જે નિર્ણય લેવાનો આવે છે તે તો ચપટી વગાડવા માટે મળે એટલા સમયમાં જ લેવાનો હોય છે. એ માટે આ બધાં વિશ્લેષણને મગજમાં ગોઠવી અને તમારું આંતરમન, માહિતીસામગ્રીના અતિરેકમાંથી પેદા થતી અનિશ્ચિતતામાં ‘નીર અને ક્ષીર’ અલગ પાડી શકે તેવી હંસ ન્યાયની કોઠાસૂઝ કેળવજો. 

એક્સએલઆરઆઈ, જમશેદપુરનો પ્રવાસ 

પહેલાં વર્ષના બીજા સમેસ્ટરમાં મૅનેજમૅન્ટ ફેકલ્ટીને મળેલી જાણ થઈ અમને એક્સએલઆરઆઈ, જમશેદપુર ખાતે યોજાતા મૅનેજમૅન્ટ ફેસ્ટ વિશે જાણવા મળ્યું. 

એક નવીસવી ઇન્સિટ્યુટનાં અને (તથાકથિત) પ્રથમ હરોળની ઇન્સિટ્યુટનાં શિક્ષણનાં સ્તરમાં કેવો અને કેટલો ફરક હોઈ શકે તે જાણવાની બીજા વર્ષની બૅચને તેમાં તક જણાઈ. આ તાર્કિક આધારનો ઉપયોગ કરીને અમે લોકો તેમાં ભાગ લઈએ એવી (અ)વિધિસરની સંમતિ તેઓ મેળવી શક્યા. (અ)વિધિસર એટલે બિઆઇટીએસ, પિલાણીની મૅનેજમૅન્ટ ફેકલ્ટીના અધિકૃત વિદ્યાર્થીઓ તરીકે અમે ત્યાં પ્રતિનિધિત્વ કરી શકીએ, પણ મુસાફરી, રહેવાની સગવડ જેવી બધી જ વ્યવસ્થાઓ અમારે અમારી જાતે કરી લેવાની. હા, અમને એટલા દિવસની ગેરહાજરીની મંજૂરી વિધિસરની હતી.

ફરી એક વાર, બીજાં અને પહેલાં વર્ષના અન્ય કયા સહવિદ્યાર્થીઓ સાથે હતા તે તો મને યાદ નથી આવતું. એ ઉત્સવની બીજી વિગતો પણ મને યાદ નથી આવતી. પરંતુ એ તો બહુ ચૂકસપણે યાદ છે કે  એ સમયનાં ભારતના  મૅનેજમૅન્ટ પ્રવાહો વિષે સાંભળવા એ દોહ્યલો અવસર ગણાય એવા ટાટા ગૃપના બે સુખ્યાત અગ્રણીઓ, રુસી મોદી અને ડૉ. જે જે ઈરાની,ને સાવ બિનઔપચારિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં સાંભળવા મળ્યા.

અંગત રીતે, ઉત્તર પ્રદેશ અને બિહારમાંથી થઈને પસાર થતી ટ્રેનની એ મુસાફરી જે નામો માત્ર સાંભળ્યાં જ હતાં એવાં શહેરો પાસેથી પસાર થવાનો મને અવસર સાંપડ્યો હતો. 

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - સહ - અભ્યાસિક પ્રવૃત્તિઓ : લાયબ્રેરીનો ઉપયોગ અને ગ્રૂપ ચર્ચાઓ દ્વારા અભ્યાસ

 લાયબ્રેરીનો ઉપયોગ

મુખ્ય બ્લૉક્ની એક તરફની બાજુના સમગ્ર માળમાં લાયબેરી ફેલાયેલી છે. ઇન્સ્ટીટ્યુટના અભ્યાસક્રમના દરેક વિષયને લગતાં સંદર્ભ પુસ્તકો અને અભ્યાસેતર સામગ્રી અહીં ઉપલબધ હતાં. તે ઉપરાંત દરેક વિષયોને લગતાં આંતરરાષ્ટ્રીય સામયિકો પણ સુઘડ રીતે ગોઠવાયેલાં હતાં. અખબારોના વિભાગમાં દેશનાં લગભગ બધાં જ મહત્ત્વનાં અંગ્રેજી દૈનિકો તેમ જ અગ્રગણ્ય હિંદી સમાચારપત્રો વાંચવા મળતાં હતાં. અન્ય સામયિકોના અલગ વિભાગમાં અનેકવિધ વિષયોનાં સામયિકોના ચાલુ તેમજ પાછળના અંકો પણ પોતાની હાજરી નોંધાવતા હતા.

હું જ્યારે નવમા ધોરણમાં હતો ત્યારે મારા પિતાજીએ તેમનો અધુરો છૂટી ગયેલો એમ કોમનો અભ્યાસ શરૂ કરેલો. એ સંદર્ભમાં તેઓ લાયબ્રેરીમાંથી ફાઈનાન્સીયલ એક્ષપ્રેસ, ઈક્નોમિક ટાઈમ્સ અને ઇકોનોમિક એન્ડ પોલિટીકલ રિવ્યૂના પાછલા અંકો વાંચવા માટે લઈ આવતા. એટલે એ બધાં આર્થિક સમાચારપત્રો અને સામયિકોનાં નામથી હું પરિચિત હતો. પણ આ બધાં સાથે મારો ખરો પરિચય તો પ્રવેશ કસોટી સમયના ચાર દિવસો દરમ્યાન અહીં જ થયો હતો.

અહીં આવ્યા પહેલાં, વાંચનનો મારો શોખ મુખ્યત્ત્વે ગુજરાતી અને અમુક અંશે અંગ્રેજી કથા સાહિત્ય પુરતો મર્યાદિત હતો. અમારે ઘરે એક સ્થાનિક ગુજરાતી અખબાર અને એક અંગ્રેજી દૈનિક પણ નિયમિતપણે આવતાં. બહુ ઘણાં વર્ષો સુધી અંગ્રેજી દૈનિક ઇન્ડિઅન એક્ષપ્રેસ હતું. મૂળતઃ મારો અંગ્રેજીનો મહાવરો વધે એ આશયથી મારા પિતાજી મને અંગ્રેજી અખબાર વાંચવા માટે ખાસ કરતા. શરૂ શરૂમાં તો મને સમાચારોનાં કોલમનાં અંગ્રેજીમાં બહુ ઘેડ ન પડતી, પણ ક્રિકેટના મારા શોખને કારણે રમતગમતનાં પાનાં પર ક્રિકેટને લગતા અહેવાલો હું રસથી વાંચતો જોકે, એસ એસ સી સુધી પહોચતાં પહોચતાં હું તંત્રી લેખો વાંચવા સુધી પહોંચી શક્યો હતો. એટલે અહીં ઇન્ડિઅન એક્ષપ્રેસ વાંચવાનું શરૂ કર્યું તે સાથે સ્ટેટ્સમેન, હિન્દુસ્તાન ટાઈમ્સ જેવાં બીજાં સમાચારપત્રો પણ વાંચવાની ટેવ કેળવવાનું શરૂ કર્યું.

મૅનેજમૅન્ટનાંં પુસ્તકો અને હાવર્ડ બિઝનેસ રિવ્યૂ જેવાં સામયિકોનો એક બહુ સમૃદ્ધ વિભાગ હતો. પીટર ડ્રકર સાથે મારો પરિચય અહીં થયો.

આટલું બધું વાંચવાનું હતું, એટલે મેં એ જ સમયે નક્કી કરી લીધું કે અહીં છું ત્યાં સુધી કથા સાહિત્યનું વાંચન હું નહીં કરૂં. તે ઉપરાંત, મેં એમ પણ નક્કી કરી લીધું કે હું દરરોજનો એક કલાક તો અહીં ગાળીશ જ. મારી પ્રાથમિકતા આર્થિક દૈનિકો અને મૅનેજમેન્ટ સાહિત્ય વાંચવાની રહેશે. સમાચારો સાથે અવગત રહેવા માટે અંગ્રેજી અખબારો પણ હું નજર ફેરવી લેતો. અહીંના બે વર્ષના રહેવાસ દરમ્યાન મેં અંગ્રેજી સાહિત્યને લગતાં 'એનકાઉન્ટર', સાંપ્રત વિષયો પર ચર્ચાઓ રજુ કરતાં 'સેમિનાર' અને 'ધ ઇકોનોમિક અન્ડ પોલિટકલ રિવ્યૂ' સાથે પણ મારો પરિચય કેળવ્યો.

 ગ્રૂપ ચર્ચાઓ દ્વારા અભ્યાસ

સામા ન્યપણે દરરોજ સવારે ૮.૩૦ વાગ્યાથી ક્લાસીસ શરૂ થાય. ૧૨.૩૦ વાગ્યે એક કલાક માટે જમવાનો વિરામ અને પછી સાંજે ૫.૩૦ વાગ્યા સુધી ક્લાસીસ હોય. દર શનિવારે અડધો દિવસ, ૧૨.૩૦ વાગ્યા સુધી, ક્લાસીસ હોય.

અમને લગભગ દરરોજ એક કે બે 'ફ્રી' પિરિયડ મળતા. વર્ગમાં જે અભ્યાસ થાય (કે કરવાનો હોય) તેને લગતી વધારાની તૈયારીઓ કરવા માટે સમય મળે એવો એ વ્યવસ્થાનો આશય હતો. હું, મોટા ભાગે, એ સમયનો ઉપયોગ લાયબ્રેરીમાં મારા ભાગની પૂર્વ તૈયારી માટેનાં, તેમ જ અન્ય, વાંચન માટે કરતો. બીજા મિત્રો પણ તેમના ભાગની તૈયારીઓ માટે લાયબેરીનો સક્રિયપણે ઉપયોગ કરતા. તે ઉપરાંત હોસ્ટેલમાં ઇન-ડોર રમતો માટે કે સમુહ ગપસપ માટે પણ આ નવરાશની પળો બહુ હાથવગી પરવડતી.

જોકે, રાતનાં જમણ પછી લગભગ દરરોજ અમે બધા પોતપોતાનાં ગ્રૂપમાં કોઈ પણ એક રૂમમાં એકઠા થઈને આગલા દિવસ માટેની પૂર્વ તૈયારી માટે ચર્ચા કરવા ભેગા થતા. ક્લાસમાં જો કોઈ વાર પહેલેથી અમુક ગ્રૂપ દીઠ જો કામ સોંપવામાં આવ્યું હોય તો તે મુજબ પણ અમે ગ્રૂપની ગોઠવણી કરતા. જે જે મિત્રોને વિષય અંગેની ખાસ તૈયારીઓનું કામ સોંપાયું હોય એ લોકો પહેલાં ગ્રૂપને વિષયની આવશ્યક માહિતી વિશે અવગત કરે પછી આખાં ગ્રૂપ વચ્ચે એ વિષયની મુક્ત ચર્ચા કરવામાં આવે. જે મિત્રોને ખાસ તૈયારીઓની જવાબદારી સોંપાઈ હોય એ લોકો ચર્ચાનું નિયમન પણ કરે અને ચર્ચાનાં તારણ પણ જણાવે એવી વ્યવસ્થા ગોઠવવામાં આવી હતી.

પહેલા સમેસ્ટરના પહેલા ભાગમાં આ વ્યવસ્થા મુખ્યત્વે નવા નવા વિષયો સાથે સમુહમાં પરિચિત થવા માટે શરી કરાઈ હતી. પણ પછી જેવી વર્ગમાં કેસ સ્ટડી દ્વારા અભ્યાસની શરૂઆત થઈ ત્યારે અમારી આ વ્યવસ્થા કેસ સ્ટડી માટેની પૂર્વ તૈયારી માટે પણ બહુ ઉપયોગી બની રહી.

એ પછીથી, આ ચર્ચાઓ મોડી રાત સુધી પણ ચાલે એવું લગભગ નિયમિતપણે થવા લાગ્યું હતું.

વર્ગમાં જે રીતે કેસ સ્ટડી માટે ગ્રૂપ નક્કી કરવામાં આવ્યાં હોય એ મુજબ રૂમ પરની ચર્ચાનાં ગ્રૂપ પણ ગોઠવાતાં. ક્યારેક બે એક ગ્રૂપ મળીને પણ કામ કરતં કે જેથી બન્ને ગ્રૂપની ખાસ આવડતનો લાભ મળે.

ગ્રૂપની ચર્ચાઓનાં તારણો અને લેવાયેલી નોંધો એકબીજાં ગ્રૂપ વચ્ચે બિલકુલ મુકતપણે થતી. હા, બીજે દિવસે એ ગ્રૂપના ટાંટીયાં ખેંચવા માટે કોઈ કોઈ વાર અમુક ગ્રૂપને આડે પાટે ચડાવવા ભળતી માહિતી પણ અપાતી. આમ કરવા માટે કોઈ બદઈરાદા ન રહેતા, પણ ચાલુ વર્ગે થોડી મજાક મસ્તી કરી લેવાતી. મને હવે એવું પણ જણાય છે કે અમારા પ્રોફેસરોને પણ અમારી 'રમત'નો અંદાજ આવી જતો ! જોકે, આવી ટાંટીયાખેંચ અમુક મર્યાદામાં જ રહે એ મુજબની વણકહી સ્વશિસ્ત - આચારસંહિતા પણ અમલ અચુકપણે કરાતી.

થોડા સમય પછી અમને જણાયું કે અમારી મજાક મસ્તીઓનો એક બીજો અણપેક્ષિત ફાયદો પણ હતો. કોઈ પણ ચર્ચામાં અણધારી પરિસ્થિતિનો સામનો કરવાનો આવે ત્યારે એવી પરિસ્થિતિને કેમ પહોંચી વળવું એ અમને શીખવા મળ્યું.

દરેક ગ્રૂપમાં 'લહેરીલાલાઓ' પણ મળી રહેતા. એ લોકો કોઈ પણ ચર્ચામાં એમને સમજણ નથી પડતી એમ વર્તતા (જેથી તેમને ચર્ચામાં ભાગ લેવામાં રાહત મળી રહે.) અહીં પણ અમને આડકતરો ફાયદો જ જોવા મળ્યો. અમારા આવા લહેરીલાલાઓ કંઈ ખરેખર 'આળસુઓ' નહોતા. પણ થોડા આરામપ્રિય હતા. એ લોકોને જો અમે સમજણ પાડી શકીએ તો બીજે દિવસે વર્ગમાં ગમે તેટલી તવાઈ આવે તો પણ અમે તેને પહોંચી વળવા સક્ષમ બની જતા. આજે હવે યાદ કરતાં સમજાય છે કે વાસ્તવિક દુનિયામાં પણ આવી જાણીજોઈને અણસમજનાં ઓઠાં હેઠળ જવાબદારીઓમાંથી છટકબારી શોધતા લોકો ક્યાં નથી મળતાં !

'બેઝિક એકાઉન્ટ્સ' સાથેની હાડકાં ઢીલાં કરી મુકતી મુઠભેડ

અમારી આખી બેચ એંજિયરિંગના અને આર્ટ્સના સ્નાતક હતી એટલે એકાઉન્ટ્સની પ્રાથમિક જાણકારી બાબતે અમે લોક સાવ કોરાકટ હતા. એ ખામી દૂર કરવા માટે, પહેલા સમેસ્ટરમાં અમને બી કોમના પહેલા વર્ષના વિદ્યાર્થીઓ સાથે અઠવાડીઆના બે ક્લાસીસ ભરવાના હતા.

બે એક અઠવાડીઆં પછી જ પહેલી ક્લાસ ટેસ્ટ હતી, જેમાં ડેબીટ અને ક્રેડીટ જ વિષય હતો. પણ જે પરિણામ આવ્યું એણે તો અમારા છક્કા છોડાવી દીધા. બીજા વિષયોની ટેસ્ટમાં પણ અમે ઠીક ઠીક દેખાવ કર્ય હતો. પણ બેઝિક એકાઉન્ટ્સમાં તો પહેલા વર્ષ બી કોમના બધા જ વિદ્યાર્થીઓ કરતાં અમારા માર્ક્સ ઓછા હતા. અમારા માટે વધારે શરમની વાત તો એ હતી કે અમે બધા તો સ્નાતકો હતા છતાં પહેલાં વર્ષના વિદ્યાર્થીઓ કરતાં પણ અમારા માર્ક્સ ઓછા હતા !

ખેર, આ ઝટકાએ અમારી આંખ બરાબર ઉઘાડી દીધી. ગ્રૂપ ચર્ચાની અમે જે વ્યવસ્થા કરી હતી તેને અમે ભરપુર ઉપયોગ કરીને 'જે આવે તે ડેબીટ, અને જાય તે ક્રેડીટ'ને સમજવા માટે આકાશપાતાળ એક કરી નાખ્યાં. એ દિવસોમાં હોસ્ટેલની લૉબીમાં 'ચાલો હવે મેસમાં ડેબીટ થઈએ'. 'બે, હવે રૂમમાંથી ક્રેડીટ થા' જેવા સંવાદો ગુંજતા સાંભળવા મળતા.

બીજી ક્લાસ ટેસ્ટ સુધીમાં તો અમે એટલી કક્ષાએ પહોંચી ગયા હતા કે પહેલા વર્ષના બી કોમના વિદ્યાર્થીઓ માટે ખાસ વ્યવસ્થા કરવી પડી.

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - બિઆઈટીસના વિદ્યાર્થી જીવનનો આરંભ : શૈક્ષણિક પ્રવૃતિઓના ધમધમાટના દિવસોનો સંકેત આપતા પ્રસંગો

 પહેલો સમેસ્ટર શરૂ થવાનાં પહેલાં બે અઠવાડીયામાં એવી બે ઘટનાઓ બને જે સિનિયરોનાં વેકેશનની મજા વાગોળવાની અને નવા દાખલ થનારાઓની સંસ્થાનાં વાતાવરણ સાથે પરિચિત થવાની પ્રક્રિયાને સમેટીને ચોટલી બાંધીને શક્ષણિક પ્રવૃતિમાં ખુંપી જવાની વચ્ચેના સંક્રાંતિકાળની આલબેલ પોકારે. દર વર્ષે નિયમિતપણે થતી એ બે ઘટનાઓ એટલે ફ્રેશર માટેની વેલકમ પર્ટી અને વિદ્યાર્થી પરિષદની ચુંટણી.

ફ્રેશર વેલકમ 

પહેલું અઠવાડીયું પુરૂં થાય ત્યાં સુધી વિદ્યાર્થી પરિષદની ચુંટણીની તૈયારીઓ જોર પકડવા લાગે. એટલે રેગિંગની પ્રવૃતિમાં પહેલાં અઠવાડીયાંની ગરમી શમવા લાગે. વિધિપૂરઃસરની ફ્રેશર પાર્ટી થાય એટલે ફ્રેશર તરીકેની ઓળખ મટી જાય અને એ લોકો પણ સંસ્થાના વિદ્યાથી સમુહના મુખ્ય પ્રવાહમાં બધાં સમાન બની જાય.

સામાન્યણે બીજાં અઠવાડીયાનાં રવિવારના બપોરનાં જમણમાં મેસનાં રવિવારનાં પ્રણાલિકાગત ભોજનને  બદલે બડા ખાના હોય. રવિવારનાં બપોરનાં ભોજનમાં સામાન્યપણે પુરી, લીલા વટાણાનું શાક, મસાલાવાળી બટકાની ફ્રેંચ ફ્રાય અને સોજીનો શીરો કે ગુબાબજાંબુ હોય. બડા ખાના માટે તેમાં સમોસા કે કચોરી કે બેડ પકોડાં જેવાં ફરસાણને, વટાણાનાં શાકમાં માવો (ખોયા) કે પનીર જેવી સમૃદ્ધ સામગ્રીને અને મિષ્ટાન્નમાં ખીરને સ્થાન મળે.

આવાં સત્તાવાર જમણ ઉપરાંત અમુક સિનિયર વિદ્યાર્થીઓ ફ્રેશરને  કેમ્પસની બહાર આવેલાં બજારમાં જે ઢાબાંઓ હતાં ત્યાં પણ પાર્ટી આપે. આ પાર્ટીઓનું મુખ્ય આકર્ષણ મસાલેદાર માંસાહારી વાનગીઓ અને મદ્યપાન હોય. આવી પાર્ટીઓની વધારે વિગત સ્મરણયાત્રામાં શિક્ષણેતર પ્રવૃતિઓની વાત કરતી વખતે કરીશું .

વિદ્યાર્થી પરિષદ ચુંટણી 

પ્રમુખ પદ, જુદી જુદી ક્લબના મુખ્ય કર્તાહર્તાની પસંદગી જેવી ચુંટણી માટેની બહુ જ કાચી રૂપરેખા આમ તો આગલાં વર્ષના અંતમાં જ અવિધિસર રીતે તો વિચારાઈ ગઈ હોય. સમેસ્ટર ચાલુ થતાંવેંત એ આયોજનને આખરી ઓપ આપી દેવામાં આવે.બીજાં અઠવાડીયામાં ચુંટણી પ્રક્રિયાની સત્તાવાર જાહેરાત થાય એટલે પ્રમુખપદના ઉમેદવારની આગેવાની હેઠળ પ્રચારનાં કામને ગતિ મળે. પહેલાં અઠવાડીયાનાં રેગિંગ દરમ્યાન ફ્રેશર વિદ્યાર્થીઓ જોડે થતા સંપર્કને ઉમેદવારો પોતાના મતદારો તરીકે તેમના પ્ક્ષમાં કરવાનો લાભ પણ ઉઠાવે. એમાંથી જે આ વર્ષે પ્રચારમાં કે ભવિષ્યની ચુંટણીઓ માટે ઉપયોગી નીવડે એવી પ્રતિભાઓ પણ ચુંટી લેવામાં મદદ મળે.

એ સમયની વિદ્યાથી પરિષદની ચુંટણીમાં બહુ ધાંધલ ધમાલ કે મસમોટા ખર્ચાઓ ન થતા. હોસ્ટેલમાં ગ્રુપ સભાઓ કે વ્યક્તિગત સંપર્ક જ પ્રચારનાં મુખ્ય સાધનો રહેતાં. કૉનોટ પ્લેસ બજાર પણ આ માટે બહુ મહત્ત્વનો મંચ બની રહેતો, પ્રચાર સાહિત્ય કે પોસ્ટર વગેરે તો કદાચ સત્તાવાર રીતે જ નિષેધ હતાં. જોકે, તેમ છતાં, ચુંટણી પ્રચાર બહુ જ કલ્પનાશીલ, સર્વાગપણે વ્યાપક અને જોશમય પણ રહેતો.

ચુંટણીનાં પરિણમો જાહેર થાય એટલે કેમ્પસની વિધિસરની અભ્યાસેતર પ્રવૃત્તિઓ પણ કાર્યરત થઈ જાય. આ વિશે વધારે વિગતવાર વાત આ સ્મરણકથામાં અભ્યાસેતર પ્રવૃતિઓની અન્ય યાદો મમળાવતાં મમળાવતાં કરીશું.