વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : સપ્ટેમ્બર, ૨૦૨૨

 

હસરત જયપુરી રચિત (શંકર)જયકિશનનાં વિસારે પડેલાં ગીતો - ૧૯૬૩

હસરત જયપુરી  (મૂળ નામ ઈક઼્બાલ હુસ્સૈન - જન્મ ૧૫-૪-૧૯૨૨ । અવસાન ૧૭-૯-૧૯૯૯) એક એવા

ગીતકાર છે જેમણે  ૧૯૪૯માં 'બરસાત'થી શરૂઆત થી બહારનું કામ કરવાની છૂટ હોવાને કારણે મૃત્યુ પર્યંત ૧૯૯૯ સુધી મોટા અને નાના, કદાચ સૌથી વધારે, સંગીતકારો સાથે કામ કર્યું હશે. અને તેમ છતાં તેમના શંકર જયકિશન (મૂળ નામ જયકિશન ડાહ્યાભઈ પંચાલ - જન્મ ૪ નવેમ્બર ૧૯૨૯ - અવસાન ૧૨ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૭૧) અને શૈલેન્દ્ર સાથે અંગત અને વ્યાવસાયિક સંબંધો અનેખા રહેવા સાથે ઘનિષ્ટ પણ રહ્યા. એમ કહેવાય છે કે હસરત જયપુરીનાં સર્વપ્રથમ ગીત જિયા બેક઼રાર હૈ ની ધુન શંકરે તૈયાર કરી હતી તો બીજાં જ ગીત, છોડ ગયે બાલમની ધુન જયકિશને તૈયાર કરી હતી.

'બરસાત'ની સફળતાએ કામનાં એવાં પુર ઉમટાવ્યાં કે તેને પહોંચી વળવા શંકર અને જયકિશને કામની સમજીને વહેંચણી કરી લીધી. ગીતોની સીચ્યુએશન તેઓ પોતપોતાની સ્વાભાવિક પસંદ અનુસાર કરી લેતા અને પછી એક એવો વણલખ્યો નિયમ હતો કે શંકરનાં સ્વરબધ્ધ કરેલાં ગીતો શૈલેન્દ્ર લખે અને જયકિશને સ્વરબ્ધ્ધ કરેલાં ગીતો હસરત જયપુરીએ લખવાનાં.

'૫૦ના દાયકામાં ઘણી ફિલ્મોમાં શંકર-શૈલેન્દ્રને ફાળે વધારે ગીતો આવ્યાં હોય એવું બનતું. પણ તે સમયે જયકિશન પુરી ખેલદિલીથી ગીતોની વાદ્યસજ્જા અને બેકગ્રાઉન્ડ સંગીતની જવાબદારી સંભાળી લેતા. પણ હિંદી ફિલ્મ ઉદ્યોગ જેવાં ખટપટીયાં ક્ષેત્રમાં કોઈ પણ ટીમ, અને તે પણ પાછી ચકાચૌંધ સફળતાની હારમાળા સર્જતી રહેતી ટીમ,આવી મિઠાશથી કામ કરી લે તે વિઘ્નસંષીઓ અને કેટલાક હરીફોને શેનું પચે? એ લોકોની સીધી કે આડકતરી ભંભેરણીઓ વચ્ચે પણ આ ટીમ પોતાની એકતા અને સંન્નિષ્ઠતાને , લગભગ '૬૦ના દાયકાના મધ્ય સુધી, જાળવતી આવી.

પરંતુ સતત અફળાતાં મોજાંઓ સામે કાળમિંઢ પથ્થરને પણ ઘસારા લાગે તો તો આ તો માનવ મનનો મેળો હતો. વધતો જતો કામનો બોજ, કેટલાક બાહ્ય સંજોગો અને સતત ખણખોદે સંબંધોના અભેદ્ય લાગતા કિલ્લામાં ક્યાંક નાની સી તિરાડ તો ઊભી કરી જ દીધી. પરિણામે શંકર અને જયકિશન દેખીતી રીતે તો શંકર જયકિશન છત્ર હેઠળ સાથે કામ કરતા હતાં પણ તેમનાં કામ ઘણે ભાગે અલગ અલગ કેડી પર કંડારાતાં રહ્યાં. જોકે ૧૯૬૬માં શૈલેન્દ્રનાં મૃત્યુ સુધી તો આ ચારની ટીમ લગભગ એકસૂત્ર બનીને કામ કરતી રહી એ બાબતે બહુ શંકા સેવવાને સ્થાન નથી. પણ ઢીલા પડતા જતા અંકોડાઓને જયકિશનનાં મૃત્યુ (૧૯૭૧)એ છૂટા પાડી નાખવાનો છેલ્લો ઘા માર્યો. શંકર છેક સુધી શંકર જયકિશન તરીકે જ કામ કરતા રહ્યા, પણ હસરત જયપુરીની બાદબાકી વધતી ચાલી.

જોકે આ આંતરપ્રવાહો આપણો વિષય હરગિજ નથી. આપણો રસ તો માત્ર, અને માત્ર, જયકિશનના જન્મ અને હસરતના અવસાનના  આ સપ્ટેમ્બર મહિનામાં, દર વર્ષે હસરત જયપુરી રચિત (શંકર)જયકિશનનાં વિસારે પડેલાં ગીતોને યાદ કરવાનો (જ) છે..  અત્યાર સુધી, આપણે

૨૦૧૭ માં વર્ષ ૧૯૪૯ થી ૧૯૫૪,

૨૦૧૮માં વર્ષ ૧૯૫૫ થી ૧૯૫૭,

૨૦૧૯માં વર્ષ ૧૯૫૮ અને ૧૯૫૯,

૨૦૨૦માં વર્ષ ૧૯૬૦-૧૯૬૧નાં

૨૦૨૨માં વર્ષ ૧૯૬૨નાં, અને

ગીતો યાદ કરી ચૂક્યાં છીએ.

આજના અંકમાં આપણે હસરત જયપુરી રચિત (શંકર)જયકિશનવડે સંગીતબધ્ધ થયેલ, વર્ષ ૧૯૬૩નાં,ગીતોને યાદ કરવાનો છે. આ ગીતો પૈકી કેટલાંક વિસારે પણ પડવા લાગ્યાં છે તેઓ કેટલાંક આજે પણ એટલાં જ લોકપ્રિય છે. થોડો મસાલો ઉમેરવો તો એમ પણ કહી શકાય કે એ લોકપ્રિય ગીતોને આજના લેખની પ્રસ્તાવનાના, શંકર અને જયકિશનના અલગ પડતા જતા રસ્તાના સુર સાથે પણ સંબંધ છે.

૧૯૬૩

૧૯૬૩નાં વર્ષમાં શંકર જયકિશને દિલ એક મંદિર, એક દિલ સૌ અફસાને અને હમરાહી એમ ત્રણ ફિલ્મોમાં સંગીત આપ્યું. દિલ એક મંદિર અને એક દિલ સૌ અફસાનેમાં દરેકમાં ૭ ગીતો હતાં જે પૈકી હસરત જયપુરીએ ત્રણ ત્રણ ગીતો લખ્યાં હતાં. હમરાહીમાં ૭ ગીતો હતાં જેમાંથી હસરત જયપુરીને ફાળે છ ગીતો આવ્યાં. દરેક ફિલ્મોમાં બાકીનાં ગીતો શૈલેન્દ્રએ લખ્યાં છે.

દિલ એક મંદિર તમિળ ફિલ્મ નેન્જિલ ઑરે આયલમ (૧૯૬૨)ની હિદી આવૃતિ હતી. આખી ફિલ્મ માત્ર ૨૭ જ દિવસમાં પુરી કરાઈ હતી. દરેક વર્ષે સાત સાત આઠ આઠ ગીતો સાથેની ચાર ફિલ્મો કરી રહેલ શંકર જયકિશન ટીમ પાસે જ કદાચ આટલા દિવસોમાં ફિલ્મને ઉત્કૃષ્ટ સંગીત સાથે સજાવી શકવાનું ગજું  હતું. ખુબ ગમગીન વિષય પર બનેલી હોવા છતાં ફિલ્મ ખુબ સફળ રહી હતી. રાજેન્દ્ર કુમાર અને રાજ કુમારને તો તેમનાં પાત્રોને અનુસાર શ્રેણીના ફિલ્મફેર ઍવૉર્ડ્સ મળ્યા જ હતા પણ ફિલ્મના સંવાદ લેખક અર્જુન દેવ રશ્ક઼ને પણ શ્રેષ્ઠ સંવાદ લેખકનો ઍવૉર્ડ મળ્યો હતો.

હમ તેરે પ્યારમેં સારા આલમ ખો બૈઠે હૈં, તુમ કહતે હો કે ઐસે પ્યારકો ભુલ જાઓ - લતા મંગેશકર

હલકાં ફુલકાં ગીતોના લેખકની સામાન્ય છાપની બિલ્કુલ વિરૂદ્ધ ભાવનું ગીત હસરત જયપુરીએ ખુબ દક્ષતાથી લખ્યું છે. તેમની કાવ્યશક્તિનાં ઊંડાણને સમજવા ગીતના બોલ પર ધ્યાન આપીએ - 

પંછી સે છુડાકર ઉસકા ઘર, તુમ અપને ઘર પર લે આયે

યે પ્યારકા પિંજરા મન ભાયા, તુમ જી ભર ભર કર મુસ્કરાયે

જબ પ્યાર હુઆ ઈસ પિંજરેસે, તુમ કહને લગે આઝાદ રહો

હમ કૈસે ભુલાએં પ્યાર તેરા, તુમ અપની જુબાંસે યે ન કહો,

અબ તુમ સા જહાંમેં કોઈ નહીં હૈ, હમ તો તુમ્હારે હો બૈઠે

ઈસ તેરે ચરનકી ધૂલસે હમને અપની જીવન માંગ ભરી

જબ હી તો સુહાગન કહલાઈ, દુનિયા કી નજ઼રમેં પ્યાર બની

તુમ પ્યારકી સુંદર મુરત હો, ઔર પ્યાર હમારી પૂજા હૈ

અબ ઈન ચરનોંમેં દમ નિકલે, બસ ઈતની ઔર તમન્ના હૈ

હમ પ્યારકે ગંગાજલ સે બલમ જી તન મન અપના ધો બૈઠે

સપનોં કા દર્પન દેખા થા, સપનોંકા દર્પન તોડ દિયા

યે પ્યારકા આંચલ હમને તો દામનસે તુમ્હારે જોડ લિયા

યે ઐસી ગાંઠ હૈ ઉલ્ફતકી, જિસકો ન કોઈ ખોલ શકા

તુમ આન બસે જબ ઈસ દિલમેં દિલ ફિર તો કહીં ન ડોલ શકા

ઓ પ્યારકે સાગર હમ તુમ્હારી લહરોમેં નાવ ડૂબો બૈઠે

યોગાનુયોગ કેવો છે કે ગીતનું તમિળ વર્ઝન, સોનાથુ નિથના… … સોલ સોલ પણ તેના ગીત લેખકે છેલી ઘડીની સ્ફુરણાથી જ સર્જેલું છે.

આડવાત:

સરખામણીઓને આપણા લેખોમાં સામાન્યપણે સ્થાન નથી હોતું, પણ શંકર જયકિશન શૈલેન્દ્ર અને હસરત એકસૂત્ર ટીમ સાથે કેવૂં કામ કરી શકતા હતા તે સમજવા પુરતું ફિલ્મમાં લગભગ સમાંતર ભાવમાં મુકાયેલું શંકર-શૈલેન્દ્ર સર્જન, રૂક જા રાત ઠહર જા રે ચંદા, સાંભળવું જોઈએ. 

યહાં કોઈ નહીં તેરા મેરે સિવા,કહતી હૈ ઝૂમતી ગાતી હવા, તુમ સબકો છોડ કે આ જાઓ .... - મોહમ્મદ રફી

(શંકર)જયકિશનની આગવી શૈલીનો વાયોલિન એન્સેમ્બેલ સાથેનો પૂર્વાલાપ, રાજેન્દ્ર કુમારની અભિનય શૈલીને ગાયકીમાં તાદૃશ કરતી મોહમ્મદ રફીની ગાયકી વગેરે અંગોની પુરી સજાવટ સાથેનું 'ફોર્મ્યુલા' ગીત છે.

દિલ એક મંદિર હૈ…. પ્યારકી જિસમેં હોતી હૈ પૂજા યે પ્રીતમકા ઘર હૈ - મોહમ્મદ રફી, સુમન કલ્યાણપુર, કોરસ

મોહમ્મદ રફીના ઊંચા સુરમાં ગવાતી સાખીની એક પંક્તિ, જાનેવાલે કભી નહીં આતે, જાનેવાલેકી યાદ આતી હૈ, પુરતો હસરત જયપુરીનો સ્પર્શ અંતરાના બોલમાં તેમનાં કવિત્વનાં ઓછાં દેખાતાં પાસાંમાં ગીતના ભાવને ઉજાગર કરવામાં છતો થાય છે:

હર ધડકન હૈ આરતી બંધન આંખ જો મીચી હો ગયે દર્શન

મૌત મિટા દે ચાહે હસ્તી યાદ તો અમર હૈ

હમ યાદોંકે ફૂલ ચઢાયેં આંસુઓંકે  દીપ જલાયેં

સાંસોંકે હર તાર પુકારે તે પ્રેમ નગર હૈ

દોઢ સપ્તકના આરોહ અવરોહમાં બાંચણી કરાયેલ રચનામાં જયકિશને કોરસનો વાદ્યસજ્જા રૂપે કાઉન્ટર મેલોડી તરીકે ઉપયોગ કરીને પોતાની સર્જનશીલતાને ખીલવા દીધી છે.

આડવાત :

શંકર જયકિશન ટીમના આગવા સ્પર્શને સમજવા પુરતું ગીતનું તમિળ વર્ઝન ઓરૂવર વાઝુમ આયલમ સાંભળવું ગમશે.

એક દિલ સૌ અફસાનેમાં મૂળ તો મધુબાલા મુખ્ય પાત્રમાં હતાં. ફિલ્મનું ઘણું ખરૂં શૂટીંગ ૧૯૫૯માં જ થઈ ચુક્યું હતું, પણ મધુબાલાની તબિયત લથડવાને કારણે કામ ખોરંભે ચડી ગયું. પછીથી વહીદા રહેમાનને લઈને મધુબાલાવાળાં બધાં દૃશ્યો ફરીથી ફિલ્માંકન કરીને ફિલ્મ ૧૯૬૩માં રજુ થઈ

એક દિલ ઔર સૌ અફસાને હાયે મોહબ્બત હાયે જ઼માને - લતા મંગેશકર 

હસરત જયપુરીએ આ પહેલાં પણ શંકર જયકિશનનાં સંગીતમાં શીર્ષક ગીતો તો લખ્યાં જ છે અને જયકિશને તેને તેમની વાદ્યપ્રચુર શૈલીથી સજાવ્યાં પણ છે.

હા પણ, ઉર્દુ મિશ્રિત ગીતના બોલ આપણું ધ્યાન જરૂર આકર્ષે છે -

દિલ જો ન હોતા કુછ ભી ન હોતા, આંખ ન રોતી ઔર દર્દ ન ઉઠતા

અપના યે દામન બોલ ભી ગાતા, કૌન કીસી કે પ્યારમેં યું ખોતા

દિલ જો લગાયા ચૈન ન પાયા, સારે જહાંકા ઈલ્જ઼ામ ઉઠાયા

ગાકે સુનાયે અપના તરાના, યે તો જનમ જનમ સે હોતા હી આયા

તુ મેરી મંઝિલ પ્યાર કા સાહિલ, જાઉં કિધર મૈં હૈ તુ હી મુક઼ાબિલ

ઓ મેરે હમદમ એક હૈ મુશ્ક઼િલ, કર કે હમ તુઝકો હાસિલ

આડવાત :

મોટા ભાગે ભરપુર વાદ્યસજા સાથે એકાદ ગીત જ શંકર જયકિશન એક ફિલ્મમાં પ્રયોજતા. પણ તેમની આગવી 'વૉલ્ત્ઝ' લયમાં સજ્જ દૂર કે ઓ ચંદા આ મેરી બાહોંમે આ માં શંકર પણ એ શૈલીનો અસરકારક પ્રયોગ કરીને શંકર જયકિશન શૈલીની અભિન્ન એકસૂત્રતા બતાવે છે.

કુ્છ શેર સુનાતા હું મૈં જો તુમસે મુખ઼ાતિબ હૈ, એક હુસ્નપરી દિલમેં હૈ યે ઉનસે મુખ઼ાતિબ હૈ  - મુકેશ ગીતના બોલ પરથી ખયાલ આવી જાય કે આ હસરત જયપુરીની રચના છે. પણ કોઈ જ પ્રયાસ વિના આપણું ધ્યાન ખેંચે છે ગીતની બાંધણી, જે દિલની અંદરનાં દર્દના આંતરપ્રવાહને પ્રેમની કબુલાત જેવા પ્રસંગે મોઢાં પર રમતાં હાસ્યમાં સંતાડી દેવાની રાજ કપૂરની ચાર્લી ચેપ્લિન શૈલી અભિનયની દ્યોતક બની રહે છે.

આડવાત :

જયકિશન- હસરત ગંભીર ભાવની રજૂઆતમાં ગુંથાઈ ગયા તો હળવાં ગીતોની તેમની ખાલી પડતી જગ્યાને શંકર-શૈલેન્દ્ર સુનો જી સુનો અજી મહેરબાં હમારી ભી સુનો જેવાં રમતિયાળ રોમેન્ટીક ગીતોથી ભરી લે છે.

ઓ જાદુગર પ્યારકે યે બતા દિલ મેરા ક્યું તેરા હો ગયા - લતા મંગેશકર

સામાન્યપણે એવું મનાતું આવ્યું છે કે નૃત્ય ગીતોની સજાવટ શાસ્ત્રીય સંગીતમાં તાલીમ પામેલ શંકર જ કરતા. પણ અહીં જયકિશન જાણે કે એ માન્યતા બેબુનિયાદ છે તેમ બતાવતા હોય તેમ નૃત્ય ગીતને પોતાની આગવી શૈલીમાં રજુ કરે છે.

હમરાહીનાં આઠ ગીતોમાંથી પાચ જયકિશન-હસરતને ફાળે હોય એમાં, ઘણાંને 'જબ પ્યાર કિસીસે હોતા હૈ' (૧૯૬૧)માં આઠ ગીતોમાંથી છ ગીતોમાંથી ફલિત થતા શંકરજયકિશન છત્રમાં રહીને પોતાની સ્વતંત્ર કેડી કોતરવાના જયકિશનના પ્રયાસનાં એંધાણ વરતાતાં હતાં.

જોકે એ ચર્ચાનાં કળણમાં પગ મુકીને આપણા વિષયના હાર્દને ખુંપાવી દેવાનું આપણને પોશાય તેમ નથી. પણ 'હમરાહી'નાં વિષય અને ગીતોની બાંધણીમાં, અને આખરે ફલિત થયેલ પરિણામમાં, આપણને બીજા એક પ્રવાહની પડતીની શરૂઆત દેખાઈ શકે છે.

રાજેન્દ્ર કુમારને 'જ્યુબિલી કુમાર'નાં પદે પહોંચાડવામાં શંકર જયકિશને વિકસાવેલ ગીતોની આગવી બાંધણીની શૈલીને યશ આપવામાં આવે છે. પોતાની ભાવિ પ્રેમિકાને મીઠી છેડછાડથી પોતાના પ્રેમપાશમાં લેતું બાગ બગીચામાં  ગવાતું ગીત (જેમાં નાયિકાનો ગુસ્સો ગીત પુરૂં થતાં પ્રેમમાં પરિવર્તિત પણ થઈ જાય!), પ્રેમના એકરારને ઉજાગર કરતું રોમેન્ટીક યુગલ ગીત, પછી પ્રેમમાં ભંગાણ પડે એટલે રાજેન્દ્ર કુમારને વિરહ દર્શાવવાનું સરળ કરી આપતું, વિરાન જગ્યાઓમાં ગવાતું, કરૂણ ગીત વગેરેનું મૉડેલ હવે 'હમરાહી'માં થોડું મોળું પડતું જણાય છે.

શંકર જયકિશને શમ્મી કપુર શૈલી કે રાજેન્દ્ર કુમાર શૈલીના કરેલા પ્રયોગોને કારણે એ ફિલ્મોને અઢળક વાણિજ્યિક સફળતા મળતી રહી. પરંતુ એ ફોર્મ્યુલાની બીબાંઢાળ નકલોએ શંકર જયકિશનની કારકિર્દીને લૂણો લગાડવાનું કામ કર્યું એમ કહેવું કદાચ અતિશયોક્તિ નહીં લાગે.

'હમરાહી' એ બીબાંની એક વધારે નીપજ છે.

મૈં અલબેલા જવાં હું રંગીલા, અય દિલ મંઝિલ હૈ પ્યાર કી, જ઼ૂમ જૂમ ગાઉં નઝારોં પે છાઉં સનમ, મેહફિલ બહાર કી - મોહમ્મદ રફી

ક્રેડીટ ટાઈટલ્સ સાથે ગવાતાં આ ગીતમાં યુરોપનાં કોઈ શહેરના માર્ગો પર મોંઘીદાટ ગાડીમાં નીકળેલો આ શ્રીમંત નબીરો છોકરીઓ પર પોતાનો પ્રભાવ જમાવવા ઝૂમી રહ્યો છે.

ફિલ્મમાં રાજેન્દ્ર કુમારનાં પાત્રની ઓળખની પ્રેક્ષક પર જમાવવાની આ કોશીશ જેમ ત્યાંની યુવતીઓ  પર નાકામાયબ રહે છે તેમ પ્રેક્ષક પર પણ ખાસ અસર નથી કરતી કેમકે તેને તો ખબર જ છે કે રાજેન્દ્ર કુમારની ફિલ્મમાં આગળ શું શું થશે!

વોહ ચલે ઝટકકે દામન મેરી આરઝૂ મિટાકે - મોહમ્મદ રફી

છોકરીઓની મીઠી છેડછાડનાં બીબાંમાંથી પેદા થયેલી એક વધારે નીપજને (શંક્રર) જયકિશન પુરી નિષ્ઠાથી સંગીતબદ્ધ કરે છે.

મુજ઼કો અપને ગલે લગા લો, અય મેરે હમરાહી - મોહમ્મદ રફી, મુબારક બેગમ

આ ગીત માટે જયકિશને મુબારક બેગમની પસંદગી કેમ કરી તેને અનુલક્ષીને બહુ બધી કહાનીઓ પ્રચલિત છે.પરંતુ તેમને આ ગીત માટે મુબારક બેગમ જ કેમ પસંદ પડ્યાં હતાં તે ક્યાંય ભલે વાંચવામાં ન આવતું હોય, પણ જે રીતે મુબારક બેગમને તેઓ રજુ કરે છે તેમાં તેમની સર્જનશીલતાનો આગવો સ્પર્શ તો અણછતો નથી રહેતો. આ યુગલ ગીત ફિલ્મ સંગીતનાં યુગલ ગીતોમાં એક સીમાચિહ્ન બની રહ્યું.

વો દિન યાદ કરો, વો ચુપકે સે મિલના વો હંસના હસાના, વો દિન યાદ કરો - મોહમમ્દ રફી, લતા મંગેશકર

મહેમૂદે પરાણે હાસ્ય નીપજાવવાના પ્રયાસોનાં ગીતો ગાવાનું શરૂ કર્યૂં તે પહેલાં તેમની અને શોભા ખોટેની જોડી ફિલ્મનાં હીરો અને હીરોઈન જેટલી લોકચાહના ભોગવતી. તેમની હાજરી અને તેમને માટે રચાતું એક ખાસ ગીત ફિલ્મની સફળતાનું એક આગવું પરિબળ ગણાતું.

યે આંસુ મેરે દિલકી જુબાન હૈ,મૈં હસ દું તો હસ દેં આંસુ, મૈં રો દું તો રો દે આંસુ - મોહમ્મદ રફી

રાજેન્દ્ર કુમારને કરૂણ ભાવ સાથે રજુ કરવાના સંન્નિષ્ઠ પ્રયાસો માટે બનાવાયેલાં બીબામાંથી નીપજેલું ગીત એ સમયે તો અમને પણ ગમતું હતું,આહ=જે જોકે થોડું કૃત્રિમ લાગે છે તે વલી અલગ બાબત છે.

'હમરાહી' તેની ટિકિટ્બારી પરની ઠીક્ઠાક સફળતા છતાં 'શમ્મી કપૂર' કે 'રાજેન્દ્ર કુમાર' છાપ ફિલ્મોનાં વળતાં પાણી કે શંકર જયકિશનની પડતીની શરૂઆત કહી શકાય કે કેમ તે નક્કી કરવા માટે આપણે હવે પછીના મણકાઓની રાહ જોવી રહી …. 

---

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.

વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : એપ્રિલ, ૨૦૨૨

 હસરત જયપુરી - શંકર જયકિશન સિવાયના સંગીતકારો માટે લખેલાં ગીતો :: ૧૯૬૦

હસરત જયપુરી (મૂળ નામ - ઈક઼બાલ હુસ્સૈન- જન્મ: ૧૫ એપ્રિલ, ૧૯૨૨ | અવસાન: ૧૭ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૯) ને સાહિર લુધિયાનવીની સમકક્ષ કદાચ એટલે નથી મુકાતા કે તેમની શાયરીમાં સાહિર જેવી વિદ્રોહની ધાર નહોતી, કૈફી આઝમીની હરોળમાં પણ તેમને કદાચ એટલે ન મુકાતા કે તેમની રચનાઓમાં કેફીની રચના જેવું સંવેદનોનું ઊંડાણ ન અનુભવાતું. તેમને તો તેમના વ્યાવસાયિક જીવનપર્યંતના હમસફર શૈલેન્દ્ર સાથે પણ નથી મુકાતા કેમકે તેમના બોલની સાદગીમાં શૈલેન્દ્રના શબ્દો જેવી ધરતીની ફોરમ ન મહેકતી. હસરત જયપુરી દ્વારા લખાયેલાં મોટા ભાગનાં ગીતોમાં સામાન્ય માનવીને સમજાય એવી જુબાનમાં વ્યકત થતી ભાવનાઓ જ તેમનાં પદ્યની ખરી ખુબી હતી. જોકે પ્રસંગની માંગ હોય ત્યારે હસરત જયપુરીનાં ગીતોમાં પણ એ સમયના અન્ય કોઈ પણ  ગીતકાર જેટલી જ વેધકતા, ઊંડાણ કે સહજતા એમની સ્વાભાવિક સરળતામાં જ વ્યક્ત થતી રહી છે.

જોકે તેમણે રચેલાં ગીતોની દેખીતી સરળતાની પાછળ દૃષ્ટિ કરીશું તો જણાશે કે તેમનાં પદ્યની સરળતામાં એ સમયનાં સ્પર્ધાત્મક પ્રવાહોમાંથી અલગ તરી આવતી તાજગી હતી, જે તેમણે પોતાની શરતો અને એ સમયનાં સરેરાશ ધોરણથી ખાસ્સાં ઊંચાં એવાં પોતાનાં આગવાં ધોરણોથી જાળવી રાખી હતી.

હસરત જયપુરીની વૈવિધ્યસભર પ્રતિભાને જો કોઈ પુરાવાની જરૂર પડે તો શંકર જયકિશન તેમજ અન્ય કેટલાક સંગીતકારો સાથે તેમણે લગભગ દરેક પ્રકારની સીચ્યુએશનો માટે લખેલાં ગીતોમાં મળશે. તે જ રીતે તેમનાં પદ્યની લવચીક માતબરતા એવાં કેટલાંય  ગીતોના વિશિષ્ટપણે અલગ તરી આવતા બોલમાં છે જે જો ગીતકારનું નામ ખબર ન હોય તો કદાચ હસરત જયપુરીની જ આ રચના છે એમ ન લાગે એવી પ્રભાવત્મક અસરમાં છે.

તેમણે અન્ય સંગીતકારો માટે રચેલાં ગીતો પૈકી ઓછાં સાંભળવા મળતાં ગીતોને આપણે વર્ષ ૨૦૧૭થી દર એપ્રિલ મહિનાના આપણી આ શ્રેણીના અંકમાં યાદ કરીએ છીએ.

૨૦૧૭માં ૧૯૫૦થી ૧૯૫૩નાં વર્ષોનાં,

૨૦૧૮માં ૧૯૫૩થી ૧૯૫૫નાં વર્ષોનાં,

૨૦૧૯માં ૧૯૫૬ અને ૧૯૫૭નાં વર્ષોનાં,

૨૦૨૦માં ૧૯૫૮નાં વર્ષનાં, અને,

૨૦૨૧માં ૧૯૫૯નાં વર્ષનાં

હસરત જયપુરીએ અન્ય સંગીતકારો માટે રચેલાં  કેટલાંક ગીતો આપણે યાદ કર્યાં હતાં.

હસરત જયપુરીએ શંકર જયકિશન સિવાય અન્ય સંગીતકારો માટે રચેલાં વર્ષ ૧૯૬૦નાં ગીતોના આજના મણકાં ખય્યામ, દત્તારામ, ઓ પી નય્યર અને સરદાર મલ્લિક જેવા અલગ અલગ શૈલીના સંગીતકારો સાથે રચેલાં, અને હવે વિસારે પડતાં જતાં, એ સમયે પણ કદાચ બહુ સાંભળવા ન મળેલ ગીતોની યાદ તાજી કરીશું. એટલા માટે કરીને આપણે લિખોગો પઢોગે તો આગે બઢોગે … બનોગે નવાબ (મોહમ્મદ રફી, લતા મંગેશકર, શેખ મુખ્તાર, હની ઈરાની) અને રંગ રંગીલા સાંવરા મોહે મિલ ગયા જમના પાર (લતા મંગેશકર, સાથીઓ - બન્ને 'બારૂદ' ૧૯૬૦ ; સંગીતકાર ખય્યામ);  દિલ ઢૂંઢતા હૈ સહારે સહારે (મુકેશ); કાલા આદમી, ૧૯૬૦; સંગીતકાર દત્તારામ); ચંદા કે દેશમેં રહતી થી એક રાની (મુકેશ) અને બહારોંસે પૂછો મેરે પ્યાર હો તુમ તુમ્હારે તરાને હમ ગાયે જા રહેં હૈ (મુકેશ, સુમન કલ્યાણપુર; બન્ને 'મેરા ઘર મેરે બચ્ચે ,૧૯૬૦; સંગીતકાર સરદાર મલ્લિક); હાલ-એ-દિલ હમારા જાને ના જાને યે જમાના અને  અય દિલ, દેખે હૈ હમને બડે બડે સંગદિલ (બન્ને મુકેશ, શ્રીમાન સત્યવાદી, ૧૯૬૦ઃ સંગીતકાર - દત્તારામ) જેવાં ખુબ લોકપ્રિય થયેલાં ગીતોને આપણે પસંદગીમાં લીધાં નથી.

એક રસપ્રદ આડવાત - આજના મણકામાં જે ફિલ્મોને આવરી લેવાઈ છે તે દરેકનાં શીર્ષક પરથી એકથી વધારે ફિલ્મો બની છે - 'કાલા આદમી'  અને 'શ્રીમાન સત્યવાદી'.સિવાય..

સંગીતકાર: ખય્યામ

બંબઈકી બિલ્લી

આ શીર્ષક પરની આ ત્રઈ ફિલ્મ છે. સૌ પહેલી ફિલ્મ તો છેક મુંગી ફિલ્મોના જમાનામાં બનેલી ૧૯૨૭બી ફિલ્મ ધ વાઈલ્ડ કૅટ ઑફ બોમ્બે યાને બમ્બઈકી બિલ્લી હતી. તે પછી ફરીથી ૧૯૩૬માં પણ ફિલ્મ બની. બન્ને ફિલ્મોમાં મુખ્ય સ્ત્રી પાત્ર સુલોચના (મૂળ નામ રૂબી મેયેર) હતાં!

દિલબર તુ હૈ મેરા પ્યાર તુ હૈ એકરાર કર લો - ગીતા દત્ત

ફિલ્મમાં ત્રણ પાર્શ્વગાયિકાઓનાં બબ્બે ગીતો છે. ગીતા દત્તના સ્વરનું બીજું ગીત દિલ કે પાર હો ગયી એક નઝર હતું. આ ગીત દ્રુત વૉલ્ત્ઝ ધુન પર સંગીતબદ્ધ થયેલું  છે. જે ધુન પર ખય્યામે આ પહેલાં બહુ જ લોકપ્રિય થયેલ આસમાં પર હૈ ખુદા ઔર જમીં પર હમ (ફિર સુબહ હોગી, ૧૯૫૮) પણ બનાવેલ છે.

આ બન્ને ક્લબ ગીતો હોય એમ જણાય છે.

ઝાલિમ ઝુલ્મ ન કર અભી ઝિંદગી હૈ કમ -  આશા ભોસલે

આશા ભોસલેના સ્વરનું બીજું ગીત મેરી અદાયેં બીજલી ગીરાએં, જિસકો ભી ચાહે ઉસકો મારે એકદમ ઝડપમાં ગવાતું ગીત છે. આ બન્ને ગીતો પણ ક્લબ ગીતો જ જણાય છે.

મૈં તિહારી નઝર ભર કે દેખ લો - લતા મંગેશકર

લતા મંગેશકરના સ્વરનું બીજું ગીત, હસરત જયપુરીની હવે આપણને જાણીતી શૈલી – સાખી-થી શરૂઆત થતું મૈં બાગોંકી મોરની જબ નાચું તા થા થૈયા છે, જે આમ તો પંજાબી લોકનૃત્ય ગીતના ઢાળ પર છે.

બારૂદ

પ્રસ્તુત ફિલ્મ ઉપરાંત ૧૯૭૬ (સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન), ૧૯૯૬ (સાથે 'એ લવ સ્ટોરી' એવાં પુછડાં સાથે) અને ૧૯૯૮ એમ બારૂદ શીર્ષક પર ચાર ફિલ્મો બની છે.

મુસીબત એક ખિલૌના હૈ તેરી માસુમ રાહોંમેં, ગુઝર જા હાં ગુઝર જા ખેલતા હુઆ ધરતીકી બાહોંમેં….ચલા ચલ ગર હૈ અંધેરા તેરા ભગવાન સહારા -  મોહમ્મદ રફી

બેકગ્રાઉન્ડમાંથી સંભળતાં પ્રેરણાદાયક ગીતોના પ્રકાર પર હસરત જયપુરી તેમની સાખી શૈલીનો ઢોળ ચડાવે છે.

ઐસે ન મુંહ છીપાઓ … . મર જાયેંગે યુંહી હમ …. તુમ જૈસે આદમીકો તડાપાયેંગે યુંહી હમ … - મોહમ્મદ રફી, લતા મંગેશકર

ગીતના ઉપાડની સાથે જ આપણને આ રચના નખશીખ ખય્યામની રચના જણાવા મંડી જાય છે… પહેલો અંતરો શરૂ થતાં જ મને તો મનમાં ઈતને કરીબ આ કે ભી ના જાને કિસલિયે (શગૂન ૧૯૬૪)ના અંતરાની યાદ આવવા લાગી જાય છે. તર્જની કશેક સામ્યતા હશે, પણ હકીકત તો એ જ છે કે પ્રતુત ગીત તો પહેલી જ વાર સાંભળ્યું, જ્યારે બીજું ગીત તો કાયમ ગણગણાયા કરાતું રહ્યું છે… કયું ગીત ઉપડશે અને કયું ગીત રહી જશે એના માપદંડ તો ક્યારેય પણ કામ ક્યાં આવ્યા જ છે….

અટકન બટકન દહી ચટોકન રાજા ગયે દિલ્લી, સાત કટોરી લાયે, એક કટોરી ટૂટ ગયી, મુન્નેકા દિલ લુટ ગઈ - લતા મંગેશકર, હની ઈરાની

બાળ ગીત તરીકે ગાવામાં કંઈક અંશે મુશ્કેલ પડે એવી ધુન છે, પણ ગીતમાં વપરાયેલ બોલ તો વિષયસહજ સરળ જ છે.

સંગીતકાર:  દત્તારામ

૧૯૬૦ના સમયકાળ સુધી દત્તારામની રચનાઓ  પોતાની આગવી કેડી કોતરતી ન હોવાનું અનુભવાયા છતાં પણ લોકચાહના જરૂર મેળવી જતી હતી.

કાલા આદમી

કથાવસ્તુમાં પરાણે થોડું રહસ્ય તત્ત્વ મેળવી દઈને બનતી એ સમયની ફિલ્મો પૈકી આ પણ એક ફિલ્મ હતી. આવી ફિલ્મો લોકો થિયૅટરમાં એક વાર પણ આખી જોઈ શકતા હશે તો એમાં ફિલ્મનાં ગીતોનો ફાળો પણ ઘણો રહેતો હશે. અહીં પણ દત્તારામ-હસરત જયપુરીના આ મોરચાને સંભાળવાની જવાબદારી આવી છે.

આંખ મિલાકર વાર કરૂંગી ….. દિલકો બચાના બચાના દેખો - સુમન કલ્યાણપુર

પૂર્ણતઃ ક્લબમાં ગવાતું ગીત હોય તો પણ તેની શબ્દ રચના મુજરા પ્રકારના નૃત્ય ગીત તરીકે ઠાઠથી કરી લેવાતી... જોકે આ ગીતની નોંધપાત્ર બા્બત છે કે સુમન કલ્યાણપુરના સ્વરનો પ્રયોગ, જે આશા ભોસલે કે ગીતા દત્ત જેટલો સહજ નથી લાગતો પણ ગીતને યથોચિત ન્યાય તો કરી જ રહે છે.

બાબુ ઇન્સ્યોરન્સ કરા લો…. જિતના પૈસા ડાલોગે ઉસસે દોગુના પાઓગે - મોહમમ્દ રફી

જ્હોની વૉકરનાં પાત્રને અનુરૂપ એક ગીત તો મુકવું જે પડે એટલો જ્હોની વૉકરનો એ સમયનો વટ હતો.

આજનો સમય હોત તા આ ગીત કોઈ જીવન વીમા કંપનીએ જાહેરાત માટે જ હોંશે હોંશે સ્પોન્સર કરી આપ્યું હોત

મેરા તો દિલ દિલ ઘબરાયે મેરી જાન જાન ચલી જાયે, જાયે રે જાયે રે - લતા મંગેશકર, મોહમ્મદ રફી

અહીં હવે ‘ક્લબ’ ગીત અને ‘જ્હોની વૉકર’ ગીતનું સંમિશ્રણ કરાયું છે.

સંગીતકાર:  ઓ પી નય્યર

ઓ પી નય્યર અને હસરત જયપુરી ફરી એક વાર સાથે થાય છે, જોકે આ વર્ષે આ સંગાથ એક જ ફિલ્મમાં એક જ ગીત પુરતો હતો.

કલ્પના

૧૯૪૮માં સુખ્યાત નૃત્યકલાકાર ઉદય શંકરે પણ 'કલ્પના' બનાવી હતી, જેનું સંગીત વિષ્ણુદાસ સિરાલીએ આપ્યું હતું.

પ્રસ્તુત 'કલ્પના'માં  ચાર ચાર ગીતો ક઼મર જલાલાબાદી અને રાજા મહેંદી અલી ખાને લખ્યાં હતાં અને એક એક ગીત જાં  નિસ્સાર અખ્તર અને હસરત જયપુરીનાં છે.

ઓ જી સાવનમેં હું બેક઼રાર મોરે ઘુંઘટ પે ઝાંકે બહાર સજનવાસે કેહ દીજો - આશા ભોસલે

આ ગીત આમ તો ટાઈટલ ગીત છે, જોકે ફિલ્મ જોયેલ નથી એટલે આ ગીતને ટાઈટલ ગીત તરીકે શા માટે મુક્યું હશે તે સમજાતું નથી, સિવાય કે પદ્મિનીનો એક કાશ્મીરી યુવતી તરીકે પાત્ર પરિચય કરાવવો હોય !

સંગીતકાર:  સરદાર મલ્લિક

સરદાર મલ્લિકનાં પત્ની બિલ્ક઼ીસ હસરત જયપુરીનાં બહેન થાય., પણ તેમણે માત્ર ચાર જ ફિલ્મો સાથે કરી હતી, જોકે સરદાર મલ્લિકના દીકરા અનુ મલ્લિક સાથે હસરત જયપુરીએ છ સાત ફિલ્મો કરી હતી !

મેરા ઘર મેરે બચ્ચે

આ શીર્ષક હેઠળ બીજી એક ફિલ્મ ૧૯૮૫માં પણ બની હતી.

પ્રસ્તુત ફિલ્મ સોહરાબ મોદી દ્વારા નિર્મિત કરાયેલી છે, જે સામાન્યતઃ ઐતિહાસિક વિષયો પર ફિલ્મો બનાવવા માટે વધારે જાણીતા હતા.

ઝુલ્મ ભી કરતે હૈં ઔર કહતે હૈં કે ફરિયાદ ના કર, એક બુલબુલ પર ઓ સૈયાદ મેરે સિતમ ના કર - મોહમ્મદ રફી, સુમન કલ્યાણપુર

મોહમ્મદ રફી અને સુમન કલ્યાણપુરનાં શ્રેષ્ઠ યુગલ ગીતોમાં સ્થાન પામી શકે એવાં યુગલ ગીતની ખાસ નોંધ કેમ ન લેવાઈ હોય એ નવાઈ પમાડે તેવી બાબત છે!

ગલીયાં હૈ ગુલઝાર યાર આયા કરો …. આયા કરો જાયા કરો દિલ ના દુખાયા ન કરો …. તુમસે હૈ હમેં પ્યાર યાર આયા કરો - આશા ભોસલે

આજના મણકાનું આ કદાચ સૌથી સાદું ગીત આ ગીતને કહી શકાય ! ફિલ્મમાં પણ તેનું સ્થાન 'આઈટેમ સોંગ'થી વધારે હોય તેવું જણાતું નથી

દિલ મેરા નાચે ટુનક ટુનક .... દિલકી ઉમંગેં જમકે ગાયેં, આજ ખુશી ભી સાથ ક્યા બાત હૈ .... - મોહમ્મદ રફી, સુમન કલ્યાણપુર, સાથીઓ

આપણે માત્ર ઓડીઓ જ સાંભળી જ રહ્યાં છીએ પણ એટલું જ સ્પષ્ટ થાય તો થાય છે કે આ બાળકો માટેનું પાર્ટી ગીત છે.

પીના હરામ હૈ તો નિગાહેં મિલાકે પીના હરામ હૈ…. મેરી નઝરકે જામ કો દિલસે લગાકે પી... - આશા ભોસલે

સ્ત્રી સ્વરમાં બહુ ઓછાં 'શરાબી' પ્રકારનાં ગીતો હિંદી ફિલ્મોમાં જોવા મળશે. વૉલ્ત્ઝની ધુન પર સજાવાયેલું આ ગીત ખરેખર બહુ કર્ણપ્રિય રચના છે.

વોહી ઊડી ઊડી ઘટાયેં હૈ … એક તુમ નહીં હો તો કુછ  નહી…. વોહી ભીગી ભીગી હવાયેં હૈ….એક તુમ નહીં હો તો કુછ  નહી -  મુકેશ

દરેક સામાજિક ફિલ્મમાં લગભગ ફરજિયાતપણે મુકાતાં એક કરૂણ ગીત તરીકે આ સંગીત રચનાની બાંધણી અલગ સ્તરે કરાઈ છે. ખુબ નીચા સુરમાં શરૂ થતા અંતરામાં કરૂણ ભાવને ઘુંટવાની સાથે એ વેદનાની તીવ્રતાને ઊંચા સુરમાં લઈ જઈને પણ વ્યક્ત કરવામાં આવી છે. જોકે તેના કારણે ગીત સામાન્ય શ્રોતાને ગણગણવામાં મુશ્કેલ જરૂર પડે, એટલે આવાં ગીતો જલદી લોકજીભે ન ચડે તે તો સ્વાભાવિક છે.

એકંદરે આજના મણકામાં સાંભળવા મલેલાં ગીતોથી હસરત જયપુરીની પ્રતિભાનું સર્વતોમુખીત્વ તો નિર્વિવાદપણે પ્રસ્થાપિત થાય છે. હસરત જયપુરીએ શંકર જયકિશન સિવાય અન્ય સંગીતકારો માટે રચેલાં ગીતોની સફર '૬૦ના દશકામાં પણ આટલી જ રસપ્રદ રહે છે કે નહીં હવે તો એટલું જ જોવાનું બાકી રહે !