વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : એપ્રિલ, ૨૦૧૯

હસરત જયપુરી - શંકર જયકિશન સિવાયના સંગીતકારોમાટે લખેલાં ગીતો : ૧૯૫૬-૧૯૫૭

હસરત જયપુરી (મૂળ નામ - ઈક઼બાલ હુસ્સૈન- જન્મ: ૧૫ એપ્રિલ, ૧૯૨૨ | અવસાન: ૧૭ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૯)ની હિંદી ફિલ્મોના ગીતકાર તરીકેની સુદીર્ઘ કારકીર્દી લગભગ ૩૫૦+ ફિલ્મોનાં ૨૦૦૦+ ગીતોને આવરી લે છે. તેમણે હિંદી અને ઉર્દુ પદ્ય / શાયરીઓનાં પણ પુસ્તકો લખ્યાં છે.

તેમનાં પત્નીની સલાહ માનીને તેમણે પોતાની આવકનું મોટા ભાગનું રોકાણ રીઅલ એસ્ટેટમાં કર્યું અને ભાડાંની આવકનો બીજો સ્થિર સ્રોત ઊભો કરીને તેમનાં કુટુંબને આર્થિક રીતે સુખદાયક પરિસ્થિતિમાં મુકી આપેલ. કદાચ એ જ દૃષ્ટિએ તેમણે શંકર જયકિશન ઉપરાંત અન્ય કેટલાય સંગીતકારો માટે ગીતો લખ્યાં હતાં. તેમણે અન્ય સંગીતકારો માટે રચેલાં ગીતો પૈકી ઓછાં સાંભળવા મળતાં ગીતોને આપણે વર્ષ ૨૦૧૭થી દર એપ્રિલ મહિનાના આપણી આ શ્રેણીના અંકમાં યાદ કરીએ છીએ. ૨૦૧૭માં આપણે હસરત જયપુરીએ અન્ય સંગીતકારો માટે રચેલાં ૧૯૫૦થી ૧૯૫૩નાં વર્ષોનાં અને ૨૦૧૮માં ૧૯૫૩થી ૧૯૫૫નાં વર્ષોનાં કેટલાંક ગીતો યાદ કર્યાં હતાં આજના આ અંકમાં આપણે હસરત જયપુરીએ અન્ય સંગીતકારો માટે રચેલાં ૧૯૫૬ અને ૧૯૫૭નાં વર્ષોનાં ગીતોને યાદ કરીશું. આપણો મુખ્ય આશય હસરત જયપુરીનાં વધારે ને વધારે ગીતોને આવરી લેવાનો હોવાથી પહેલાંનાં વર્ષોમાં આવરી લેવાયેલ સંગીતકાર સાથે આજના અંકનાં વર્ષો દરમ્યાન પણ તેમણે જો ગીતો રચ્યાં હશે તો એવાં ગીતોને પણ આપણે સાંભળીશું.

૧૯૫૬

૧૯૫૬માં હસરત જયપુરીએ શંકર જયકિશન સાથે ૧૯ ગીતો - બસંત બહાર (૧), ચોરી ચોરી (૫), હલાકુ (૩), ન્યુ દિલ્હી (૨), પટરાની (૨), કિસ્મત કા ખેલ (૨), રાજહઠ (૪)- રચ્યાં. તે સામે અન્ય ૬ સંગીતકારો - એસ એન ત્રિપાઠી (દિલ્લી દરબાર, ૪), ચિત્રગુપ્ત (ઈન્સાફ, ૨), રામલાલ (નક઼ાબપોશ,૨), મુકુલ રોય (સૈલાબ,૨) અને વસંત દેસાઈ (તૂફાન ઔર દિયા, ૧)- સાથે ૧૧ ગીતોની રચના કરી. વસંત દેસાઈ સાથે વી. શાંતારામની ૧૯૫૫ની ફિલ્મ ‘જનક જનક પાયલ બાજે’ માં પણ તેમણે કામ કર્યું હતું.

સંગીતકાર: એસ એન ત્રિપાઠી

દિલ્લી દરબાર ફિલ્મમાં એસ એન ત્રિપાઠીના સંગીત નિર્દેશનમાં હસરત જયપુરી સાથે ફિલ્મ સંગીતના તેમના હમસફર શૈલેન્દ્ર મુખ્ય ગીતકાર છે. હસરત જય્પુરીએ લખેલ ગીત 'હો રસિયા મૈં તો શરણ તિહારી' (શમશાદ બેગમ)ની યુ ટ્યુબ પરની લિંક મળતી નથી.

સંગીતકાર: મુકુલ રોય

ફિલ્મ: સૈલાબ

સૈલાબ સંગીતકાર મુકુલ રોયે તેમનાં બહેન ગીતા દત્ત સાથે નિર્માણ કરેલ ફિલ્મ હતી, જેનું દિગ્દર્શન ગુરુ દત્તે સંભાળ્યું હતું. આ ફિલ્મમાં પણ હસરત જયપુરી સાથે શૈલેન્દ્ર , મજરૂહ સુલ્તાનપુરી અને મધુકર રાજસ્થાની પણ ગીતકારોની ટીમમાં છે.

હાયે રે હાયે….બાજે દિલ કે તાર કરે પુકાર = લક્ષ્મી શંકર

ગીત માટે લક્ષ્મી શંકરની પસંદ શા માટે કરાઈ હશે તે તો જાણમાં નથી, પણ ગીત સાંભળવામાં જરૂર કર્ણપ્રિય બન્યું છે.

જિયરા બાત નહીં માને કિસી કી – ગીતા દત્ત

પ્રેમના વિચારોમાં મગ્ન મુગ્ધાના મનના વિચારોને વાચા આપતું આ ગીત બહુ સંભળવા નથી મળ્યું.

સંગીતકાર: ચિત્રગુપ્ત

ઈન્સાફ નાં પણ હસરત જયપુરીએ લખેલાં ગીતો યુ ટ્યુબ પર નથી મળી શક્યાં

સંગીતકાર: રામલાલ

નક઼ાબપોશ નાં પણ હસરત જયપુરીએ લખેલાં ગીતો યુટ્યુબ પર નથી મળ્યાં.

સંગીતકાર: વસંત દેસાઈ

ફિલ્મ: તૂફાન ઔર દિયા

આ ફિલ્મનાં બીજાં બધાં ગીતો ભરત વ્યાસે લખેલાં છે.

નીગાહેં નીચી કિયે બૈઠે હૈં...સર ઝુકાયે બૈઠે હૈ...તુમ હી જો દિલ મેરા ચુરાયે બૈઠે હો.. દિલ તુમને લિયા હૈ મેરી જાન - શમશાદ બેગમ

ગીત મૂળ્ મુજરા નૃત્ય મિજાજનું છે, પણ સંગીતકારે ધુનની બાંધણી ગરબાની ધુન પર કરી છે અને સાથે સાથે હાર્મોનિયમના ટુકડાઓ વડે મુજરાનો ઉઠાવ પણ આપ્યો છે. ગીતના પ્રારંભમાં હસરત જયપુરીની આગવી શૈલીની છડીદાર સાખી પણ રંગત જમાવવામાં પોતાનો ભાગ ભજવે છે. 

૧૯૫૭

વર્ષ ૧૯૫૭માં હસરત જયપુરીની શંકર જયકિશન સાથે બે ફિલ્મો. બેગુનાહ (૩) અને કઠપુતલી (૨) નાં ૫ ગીતની સામે હસરત જયપુરીએ અન્ય સંગીતકારો -દત્તારામ (અબ દિલ્લી દૂર નહીં ,૪) રોશન (કૉફી હાઉસ, ૧), ઓ પી નય્યર (જોહ્ની વૉકર, ૬), બસંત પ્રકાશ (મહારાની, ૩) અને (નીલોફર, ૩), એન દત્તા (મોહિની, ૨) અને (મિ. એક્ષ ૩) અને વિનોદ (મુમતાઝ મહલ, ૩)- સાથે ૨૫ ગીતો રચ્યાં

સંગીતકાર: દત્તારામ

ફિલ્મ: અબ દિલ્લી દૂર નહીં

'અબ દિલ્લી દૂર નહી' દ્વારા દત્તારામે હિંદી ફિલ્મ સંગીતમાં સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકે પદાર્પણ કર્યું હતું તે તો બધાંને સુવિદિત જ છે. હસરત જયપુરીએ લખેલાં ૪ ગીતોમાં ચુન ચુન કરતી આયી ચિડીયા (મોહમ્મદ રફી) આજે પણ લોકપ્રિય છે અને જિયો લાલ મેરે તુમ લાખોં બરસ (લતા મંગેશકર, કોરસ) વિવેચકોની પણ ચાહનાની એરણે ખરૂં ઉતર્યું હતું.

લો હર ચીઝ લો ઝમાનેકે લોગો, બહારોંકી હમ તો અદા બેચતે હૈં - આશા ભોસલે, ગીતા દત્ત, સુધા મલ્હોત્રા, કોરસ

ગીતનો પ્રાંરભ હસરત જયપુરી સાખીના બોલ 'ઈધર ભી એક નઝર જાનવાલે' થી કરે છે જે શેરી પર રમકડાં વેંચતાં કિશોર બાળકોના વેપારની સુગેય જાહેરાતમાં ફેરવાઈ જાય છે. ગીતના બોલ કિશોર વયનાં બાળકોની માનસીક સ્થિતિને અનુરૂપ હોવાની સાથે સાથે ખૂબ અર્થપૂર્ણ પણ છે.

આડવાત

ગીતના મુખડાના બોલ જે કિશોર પરદા પર ગાય છે તે અમજદ ખાન છે.

ભેજ છન્ના છન્ન રૂપૈયા , હમ તેરે કહેલાતે હૈ - મોહમ્મદ રફી અને એસ બલબીર

બધાંનું ભલું કરનાર ભગવાન પાસે રૂપિયા ટકાની મદદની અરજ કરતા આ કાકા- ભત્રીજાએ વાતની રજૂઆત ભલે હળવાશથી કરી હોય, પણ તેઓની ખુમારીમાં ક્યાંય પણ કચાશ નથી દેખાવા દીધી.

સંગીતકાર રોશન

ફિલ્મ: કોફી હાઉસ

ફિલ્મના મુખ્ય ગીતકાર તો પ્રેમ ધવન છે, પરંતુ શૈલેન્દ્ર અને હસરત જયપુરીએ પણ એક એક ગીત લખ્યાં છે.

તોડ દીયા દિલ તુને સાવરિયા - આશા ભોસલે

હસરત જયપુરીનાં આપણે સામાન્યતં જાણીએ છીએ તેવાં ગીતના સરળ શબ્દોનાં ધોરણના, કે '૬૦ના દાયકામાં રોશનની ધુનોની સુગેયતાના, પ્રમાણમાં આ ગીત થોડું 'અઘરૂ" જણાય છે. 

સંગીતકાર: બસંત પ્રકાશ

ફિલ્મ: મહારાણી - ફિલ્મનાં એક સિવાયનાં બધાં ગીતો હસરત જયપુરીએ લખેલાં હોવા છતાં ફરી એક વાર એવી ફિલ્મ છે જેનાં હસરત જયપુરીએ લખેલાં ગીતો યુ ટ્યુબ પર ઉપલબ્ધ નથી જણાતાં.

સંગીતકાર: વિનોદ

ફિલ્મ મુમુતાઝ મહલ

ફિલ્મમાં ૭ ગીતો છે, જે પૈકી એક એક ગીત પંડિત પ્રિતદર્શી અને કૈફી આઝમીએ લખેલ છે, અને બાકીનાં ૫ ગીતો હસરત જયપુરીએ લખ્યાં છે.

મૈં દિલ કા સાઝ બજાતા હૂં ચાહત કે નગમે ગાતા હૂં - તલત મહમૂદ –

તલત મહમૂદના મર્મશીલ સ્વરમાં જાણે સંગીતકાર તરીકે વિનોદના જ અનુભવોને વાચા આપવામાં આવી હોય એવા આ ગીતના બોલ છે.

સંગીતકાર: એન દત્તા

ફિલ્મ: મોહિની

ફિલ્મમાં હસરત જયપુરીએ લખેલાં બે ગીતો છે, જે પૈકી રાત યે બહાર કી તેરે પ્યાર કી (આશા ભોસલે, કોરસ)ની વિડીયો ક્લિપ યુ ટ્યુબ પરથી હ ટાવી દેવાઈ લાગે છે.

નૈનોમેં ઝૂમે હૈ પ્યાર સાંવરિયા - આશા ભોસલે

હસરત જય્પુરીના ગીતોની સાખીથી થતી શરૂઆતનો ઉપયોગ રાજાનું ધ્યાન પોતા તરફ કર્યા બાદ નાયિકા રાજાને પોતાનાં નૃત્ય્ગીતથી રીઝવવા કોશીશ કરે છે.

ફિલ્મ: મિ. એક્ષ 

'૫૦ના દાયકાના બીજા મધ્ય ભાગમાં થ્રીલર પ્રકારની હિંદી ફિલ્મોમાં પણ કેટલીક ભૂમિકાઓ ભજવી હતી. મિ. એક્ષ એવી જ એક ફિલ્મ છે જેમાં અશોક કુમારનું પાત્ર ફિલ્મમાં અદૃષ્ય પણ બની જાય છે. ફિલ્મમાં મજરૂહ સુલ્તાનપુરી, તન્વીર નક્વી, ભરત વ્યાસ જેવા અન્ય ત્રણ ગીતકારોનાં ગીત પણ હતાં, જેમના દરેકના ભાગે એક એક ગીત આવેલ છે. હસરત જયપુરીએ ત્રણ ગીત લખ્યાં છે જે પૈકી બે ગીત આપણે અહીં સાંભળીશું -

મૈં પ્યારકી લૈલા હૂં, પાઓગે ન તુમ ઐસી, યે ચાંદ ભી દીવાના સુરત હૈ મેરી ઐસી - મન્ના ડે, સુધા મલ્હોત્રા

ચાંદ પણ જેનો દીવાનો છે તેવાં પોતાનાં સૌંદર્યનાં આ યુગલ ગીતમાં નાયિકા જાતે જ વખાણ કરવામાં એટલી મગ્ન છે કે પ્રેમીને તો હાજીમાં હા પુરાવવાનો મોકો છેક બીજા અંતરામાં મળે છે. અને તે સમયે પણ બીજા બધાં બધાં દુન્યવી સુખો નીછાવર કરવાની તૈયારી જ તેણે ગાવી પડે છે.

સદકે તેરે ચાલ કે કજ઼રા વજરા ડાલ કે, જાનેવાલી આના કભી યાર કી ગલી - મોહમ્મદ રફી, ગીતા દત્ત

ફિલ્મમાં જોહ્ની વૉકર એક લોંડ્રીવાળાની ભૂમિકા ભજવે છે જે ગ્રાહકોના સુટ પહેરીને રાતે ગીતો ગાવા નીકળી પડે છે. આ ગીત કઈ પરિસ્થિતિમાં ગવાયું હશે તે તો યાદ નથી કે નથી આ ઑડીયો ક્લિપ પરથી કળી શકાતું, પણ તેના અંતરાના વાદ્ય સંગીતમાં હાર્મોનિયમનો ઉપયોગ સામાન્યપણે શેરીમાં ગવાતાં ગીતોમાં કરાતા હાર્મોનિયમના સંગાથ જેવો છે.

સંગીતકાર ઓ પી નય્યર

ફિલ્મ : જોહ્ની વૉકર

આ ફિલ્મનાં બધાં જ ગીત હસરત જયપુરીએ લખેલાં છે. ૧૯૫૭માં ઓ પી નય્યરે એક તરફ 'નયા દૌર' જેવી, તે સમયની સામાજિક-રાજકીય વિચારધારાને પરદા પર રજૂ કરતી, ફિલ્મોમાં લોકોને ઝૂમતાં કરી મૂકે તેવું સંગીત આપ્યું, તો બીજી બાજૂ દેખીતી રીતે સાધારણ કહી શકાય એવી ફિલ્મમાં પણ તેમનાં સંગીતનો જાદૂ એટલો જ અસરકારક હતો. આપણે ફિલ્મનાં છ ગીતો પૈકી ત્રણ ગીતોને આજે અહીં સાંભળીશું.

ઠંડી ઠંડી હવા પૂછે ઉનકા પતા - ગીતા દત્ત, આશા ભોસલે

આ ગીત ફિલ્મમાં શ્યામા અને શીલા વાઝ પર ફિલ્માવાયું છે. આવું જ બીજું યુગલ ગીત - ઝૂકી ઝૂકી પ્યાર કી નઝર દેખે ઉન્હે - પણ ઓ પી નય્યરની ધુનના જાદુની યાદ કરાવે છે.- 

આપણા આ શ્રેણીના દરેક અંકને મોહમ્મદ રફીનાં ગીત સાથે સંપન્ન કરવાની પરંપરાની સાથે આ ફિલ્મનાં બીજાં બે ગીત સાંકળી લઈશું

અય દિલ તુ ન ડર ઈસ જહાન સે - મોહમ્મદ રફી

જોહ્ની વૉકરનાં ગીત જોહ્ની વૉકરની અદાકારીને પૂર્ણપણે બંધ બેસે એવી અદાથી રફી ગાઈ શકતા હતા. આ ગીત તેનૉ એક વધારે નમૂનો છે.

મુંહ પે મત લગા યે ચીઝ હૈ બુરી - મોહમ્મદ રફી, મન્ના ડે

મોહમ્મદ રફી અને મન્ના ડેની જુગલબંધીએ જેમ શાસ્ત્રીય રાગ પર આધારીત ફિલ્મી ગીતોમાં એક અનોખું સ્થાન જમાવ્યું છે તેવું જ અનેરૂં સ્થાન આ જોડીનું હળવાં ગીતોના પ્રકારમાં પણ ખાસ સ્થાન ગણાતું આવ્યું છે..

હસરત જયપુરીની અન્ય સંગીતકારો સાથે ફિલ્મ સંગીત સફર આપણે હજૂ પણ ચાલુ રાખીશું.

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.