જગદીશ પરીખ તેમના BITSના ૧૯૭૩-૧૯૭૫ના સમય દરમ્યાનના રાજસ્થાનની ડિસેમ્બર મહિનાની ઠંડીના પરચાને યાદ કરે છે.

જગદીશ પરીખ મારા એલ ડી એન્જિનિયરિંગના સહપાઠી અને મિત્ર છે. બીઆઈટીએસ, પિલાણીના રહેવાસની મારી યાદોનાં 'શિયાળાની હાડ સોંસરવી ટાઢ' પરનું વૃતાંત વાંચીને તેમને પણ ૧૯૭૩ - ૧૯૭૫ દરમ્યાન તેમના બીઆઈટીએસના રહેવાસના સમય દરમ્યાન ત્યાંની ઠંડીનો થયેલો સાવ અકલ્પ્ય પરચો યાદ આવી ગયો.

એ ઘટનાના વર્ણન સાથે જગદીશ પરીખ તેમની અન્ય યાદો પણ અહીં રજૂ કરે છે.....

૧૯૭૧માં ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાંથી મિકેનિકલ એન્જિનિયરિંગમાં ગ્રેજ્યુએશન પુરું કર્યા પછી, મેં ૧૯૭૨માં BITS પિલાની રાજસ્થાનમાં પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએટ અભ્યાસ માટે જવાનું નક્કી કર્યું. તે સમયે હું જે નોકરી કરી રહ્યો હતો તે મને ખૂબ જ જણાતી હતી, એટલે લગભગ અચાનક જ કહી શકાય એમ  મને લાગ્યું કે મારે આગળ અભ્યાસ કરવો જોઈએ. જોકે આજ સુધી હું સમજી શક્યો નથી કે જ્યાં પહોંચવું થોડું મુશ્કેલ હતું એવાં દુરનાં કહી શકાય એવાં પિલાની જેવાં સ્થળે અભ્યાસ કરવા કેમ ગયો.  જો મને બરાબર યાદ હોય તો તેમાં કેટલીક પ્રવેશ પરીક્ષા આપવી પડી હતી. પરંતુ, એકંદરે, BITS માં, પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએટ અભ્યાસ માટે પ્રવેશ મેળવવામાં બહુ મુશ્કેલી ન પડી.

તે સમયે મિકેનિકલ શાખાના પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએટ કોર્સમાં અમારા વર્ગમાં ખૂબ ઓછા વિદ્યાર્થીઓ હતા. છાત્રાલયમાં રહીને અભ્યાસ કરવાનો અને ગુજરાતની બહાર કોઈ જગ્યાએ ભણવા જવાનો આ મારો પહેલો અનુભવ હતો. તેથી શરૂઆતના દિવસોમાં થોડો ડર રહેતો હતો. પરંતુ ધીમે ધીમે, હું વર્ગખંડનાં અને છાત્રાલયનાં સારા વાતાવરણ સાથે અનુકૂલન કરી શક્યો. અહીં જે અભ્યાસક્રમો હતા તે ગ્રેજ્યુએશન દરમિયાનના અમારા ભ્યાસક્અક્રમો કરતાં ખાસ્સા જૂદા હતા. તે સમયે એવું કહેવામાં આવતું હતું કે BITS ના અભ્યાસક્રમો અમેરિકા સ્થિત કેટલીક યુનિવર્સિટીઓ સાથે સુસંગત હોવાને કારણે આધુનિક પણ હતા. જો કોઈ ખાસ વિકલ્પ તરીકે પસંંદ કરે તો ઓપરેશન્સ રિસર્ચ જેવા વિષયો વાસ્તવિક જીવનની એન્જિનિયરિંગ / અન્ય પ્રકારની સમસ્યાઓ ઉકેલવા માટે બહુ વ્યવહારુ અભિગમ શીખવાડતા હતા.  તે ઉપરાંત, ઈલાસ્ટિસીટી અને પ્લાસ્ટિસિટીના સિદ્ધાંત, એડવાન્સ્ડ હીટ ટ્રાંસફર, કંટ્રોલ સિસ્ટમ એન્જિનિયરીંગ વગેરે જેવા પરંપરાગત કહી શકાય એવા કેટલાક અન્ય વિષયો પણ હતા. શરૂઆતમાં આ વિષયો શીખવામાં થોડું મુશ્કેલ લાગ્યું પરંતુ ધીમે ધીમે ફાવી ગયું.

વિદ્યાર્થીઓની હડતાળ

૧૯૭૩ ના પ્રથમ સેમેસ્ટરના અંતમાં, પોતાની કેટલીક માગણીઓના ટેકામાં વિદ્યાર્થીઓ દ્વારા મોટી હડતાળ કરવામાં આવી હતી. વિદ્યાર્થી સંઘ દ્વારા મૅનેજમૅન્ટ પાસે આ  માંગણીઓ પૂરી કરવા માટેનાં દબાણ સામે સંસ્થાના ડાયરેક્ટર પણ  મોટાભાગની માંગણીઓ પર આટલી સરળતાથી ઝૂકવા તૈયાર નહોતા. અભ્યાસ કાર્ય તો સાવ સ્થગિત કરવામાં આવ્યું હતું. અમારા જેવા પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએટ વિદ્યાર્થીઓ તે હડતાળને અનુસરવામાં બહુ સક્રિય નહોતા, પરંતુ બાકીના વિદ્યાર્થીઓની સામે જઈને અભ્યાસ શરૂ કરી શકે તેવો કોઈ રસ્તો પણ નહોતો.  આ સંજોગોમાં અમને એમ જણાતું હતું કે હડતાળ ખૂબ લાંબી ચાલશે. સમય પસાર કરવા, અમે પત્તા વગેરે રમતા. મેસ અને કેમ્પસની અન્ય સુવિધાઓ ચાલુ હતી એટલે રોજબરોજ જીવન વ્યવસ્થા બાબતે બીજી કોઈ સમસ્યા નહોતી.

નાસી છૂટવાની યોજના

અમારામાંથી મોટાભાગના લોકો જે હડતાળમાં બિલકુલ સક્રિય નહોતા, તેઓ હડતાળ પૂરી થાય ત્યાં સુધી તેમના માતાપિતા સાથે રહેવા માટે કેમ્પસ છોડીને તેમના વતન જવા માંગતા હતા. પરંતુ, જો ઘણા વિદ્યાર્થીઓ આવી રીતે કેમ્પસ છોડીને જતા રહે તો હડતાળ તુટી પડે એવી માન્યતા અનુસાર,  વિદ્યાર્થી સંઘ દ્વારા કેમ્પસ છોડવાની મંજૂરી આપવામાં આવી ન હતી. એક મહિનાથી વધુ સમય આમ ને આમ જ પસાર થઈ ગયો, પણ હડતાળનો અંત નજીક દેખતો નહતો. એટલે,  અમે, થોડા ગુજરાતીઓના કે જૂથે, એક પછી કેંમ્પસમાંથી બહાર જવા માટેની, વિદ્યાર્થી સંઘના પ્રતિનિધિઓની જલદી નજરે ન ચડે એવી, જગ્યાએથી ગુપ્ત રીતે કેમ્પસ છોડીને નાસી જવાનું વિચાર્યું.

અમે સાંજે પાંચ વાગ્યે નીકળીને કેમ્પસથી એક કિલોમીટર દૂર એક જગ્યાએ ભેગા થવાનું આયોજન કર્યું. ત્યાં બધા ભેગા થઈએ એટલે રણ જેવા પ્રદેશમાં થોડું ચાલી નાખીએ તો બસ પકડીને  બીજા દિવસે સવારે અમે અમદાવાદ તરફ જતી ટ્રેન પકડી શકીએ એવાં સ્થળે પહોંચી શકીશું એવી અમારી ગણતરી હતી.  અમારે ખાસ્સું લાંબું ચાલવું પડે એમ હતું એટલે શરીરે જેટલાં વીંટાળી શકાય  એટલાં ગરમ કપડાં પહેર્યા સિવાય અમે વધારે સામાન સાથે નહોતો રાખ્યો. ખીસ્સામાં વાટખર્ચી પુરતા પૈસા રાખ્યા હતા. અમે રસ્તામાં કંઈ ખાઈ લઈ શકાય એવું પણ સાથે નહોતું રાખ્યું. અમે લગભગ ૧૦ ગુજ્જુઓ હતા. ડિસેમ્બર મહિનાની સાંજના છએક વાગ્યે અમે ચાલવાનું શરૂ કર્યું.

યોજના નિષ્ફળ ગઈ

એકાદ કલાક ચાલ્યા પછી અમે થાકવા લાગ્યા. હવે અંધારું પણ થઈ ગયું. ધીમે ધીમે બધાને ખ્યાલ આવવા લાગ્યો કે આપણે જે જગ્યાએ પહોંચવા માગતા હતા એ રસ્તો તો આપણે ચુકી ગયા છીએ. કોઈને ખબર નહોતી પડતી કે અમે કઈ દિશામાં જઈ રહ્યા છીએ! રાત્રે આઠ સાડા આઠ વાગી ગયા. અમે બધા હવે એટલા ડરી ગયા હતા કે જો આપણને આશ્રયસ્થાનમાં સૂવાની જગ્યા નહીં મળે તો આપણે આવી કડકડતી ઠંડીમાં રાત કેમ કરી કાઢી શકીશું. હવે તો અમને ભૂખ પણ લાગવા લાગી હતી. પરિણામે પુરતું વિચાર્યા વગર નીકળી પડવા માટે અમે લોકો એકબીજાને દોષ આપવા લાગ્યા. અમારાં જૂથની જેઓ નેતાગીરીમાં હતા તેમના પર તો બધા તૂટી જ પડ્યા. 

રાતનું તાપમાન તો ૨^૦ સે. જેટલું થઈ જતું હતું. એટલે જો કોઇ આશ્રયસ્થાને પહોંચ્યા વિના ચાલવાનું બંધ કરી દઈએ તો આ કાતિલ ઠંડીમાં શું હાલ થઈ શકે એ વિશે બીહામણા વિચારો અમરા મનમાં આવવા ગાયા હતા.  જોકે ચાલતા રહેવા સિવાય અમારી પાસે બીજો કોઈ વિકલ્પ પણ નહોતો.  સદનસીબે, એકાદ કિલોમીટર જેટલું આગળ ગયા હશું ત્યાં અમારામાંના  એકે  સો દોઢસો મીટર દૂર ઝાંખો પ્રકાશ જોયો. અમારામાં થોડા હોશ આવ્યા. અમે બધા તે દિશામાં ચાલવા લાગ્યા.  અમને હવે એક જ આશા હતી કે એ જગ્યાએ કોઈ રહેતું અને અને  અમને મદદ મળી જાય તો બચી શકીશું. 

અમે એ જગ્યાએ પહોંચયા ત્યારે રાતના નવેક વાગ્યા હશે. બાર પંદર કિલોમીટર પછી અમારી જે વલે થઈ ગઈ હતી તે જોઈને જ ત્યાં રહેતાં ખેડૂત પરિવારને અમારા પર દયા આવી જ ગઈ હશે. અમે જ્યારે જણાવ્યું કે અમે પિલાની કોલેજના વિદ્યાર્થીઓ છીએ અને અમદાવાદની ટ્રેન પકડવા માટે નીકળ્યા પછી રસ્તો ભુલી ગયા છીએ, તેથી તેઓએ અમારી સાથે બહુ જ સારો વ્યવહાર કર્યો. અમને ગરમ ગરમ ખાવાનું બનાવી આપ્યું અને બધાં વચ્ચે ઓઢવાનું થોડાં ગરમ ધાબળા વગેરે આપીને સુવાની વ્યવસ્થા કરી આપી. મને નથી લાગતું કે તે સમયે અમારામાંથી કોઈને પણ આજની રાત બચી ગયા તે સિવાય બીજી કોઈ વાતની ચિંતા કરવાની પરવા હતી ! બીજા દિવસે સવારે, અમને ચા અને નાસ્તો આપવામાં આવ્યો અને કહેવામાં આવ્યું કે અમે જે સ્થળે હતા તે અમે જ્યાં જવા માગતા હતા તેનાથી બહુ દૂર હતું. પણ એ દિવસે સાંજે જ કોલેજમાં હડતાલ  સમાપ્ત થઈ ગઈ હતી. અમને ત્યારે સમજાયું કે વિદ્યા સંસ્થા તરીકે પિલાનીનું આસપાસનાં લોકોમાં કેટલું  સન્માનીય સ્થાન હશે. હડતાલ સમાપ્ત થયાના સમાચાર આ લોકોને પણ સાંજે જ મળી ગયા હતા.

અમે લોકોએ એમનો આભાર માન્યો અને બસ પકડીને પાછા કેમ્પસ પહોંયા. અમારી મુર્ખામીની વાત સાંભળીને હૉસ્ટેલના બીજા મિત્રોએ અમારી પેટ ભરીને ઠેકડી ઉડાવી. કદાચ, અમારા નિષ્ફળ પરાક્રમ(!)ના સમાચાર આખી ઈન્સ્ટિટ્યુટમાં ફેલાઈ ગયા હશે. હડતાળ સમાપ્ત કરવાનાં સમાધાન અનવ્યે  સંસ્થાના બધા વિદ્યાર્થીઓને તેમના વતન જવાની મંજૂરી આપવામાં આવી.  એ જ  રાત્રે અમે ફરીથી અમારા સામાન વગેરે સાથે કેમ્પસના અધિકૃત ગેટ દ્વારા બસ સ્ટેશન જવા માટે રવાના થયા.

મારા જીવનનો સૌથી યાદગાર અનુભવ હતો જ્યારે મને લાગ્યું કે, જાણે અમે બધા બીજા દિવસેની સવાર નહીં જોઈ શકીએ.

એક સુખદ યાદ

આ દુઃખદ યાદની સામે એક બીજી સુખદ યાદ પણ છે. અમારા જૂથના પાંચ મિત્રોના જન્મદિવસ અગિયાર દિવસના ગાળામાં જ આવી જતા હતા. સૌથી પહેલો જન્મ દિવસ ૩૦ ઓગસ્ટના પડતો અને છેલ્લો જન્મદિવસ ૯ સપ્ટેમ્બરના ! આ જન્મદિવસોની ઉજવણી અમે (કેમ્પસના) કૉનૉટ પ્લેસ બજારમાં જઈ એકએક રસ મલાઈ ખાઈને કરતા. આમ તે અગિયાર દિવસમાં અમે પાંચ વખત રાસ મલાઈ ખાતા હતા.

રમત ગમત

કેમ્પસમાં અમે જે રમતો રમતા હતા તેમાં ક્રિકેટ, બ્રિજ અને ચેસ મુખ્ય હતી . હું અમારા જૂથના મિત્રોને સારી રીતે બ્રિજ રમવાનું શીખવતો હતો  લોકોને મારી પાસેથી બ્રિજ રમવાનું શીખવાનું ખૂબ ગમતું હતું. ચેસ રમવામાં મારી પહેલેથી જ સારી ફાવટ હતી. નિયમિત રીતે આંતર હોસ્ટેલની ચેસ ટુર્નામેન્ટમાં હું જીતતો હતો. 

પ્રેક્ટિસ સ્કૂલ

અભ્યાસક્રમના ભાગ રૂપે અમારે ત્રણ સેમેસ્ટર કેમ્પસમાં ભણ્યા પછી  ચોથા સેમેસ્ટરમાં, કોઈ એક ઔદ્યોગિક સાહસમાં પ્રાયોગિક અનુભવનું વ્યવહારૂ જ્ઞાન લેવાનું હતું. આ વ્યવસ્થાને પ્રેક્ટિસ સ્કૂલ કહેવામાં આવતી હતી. અમને રેનુકૂટ સ્થિત બિરલા ગ્રૂપના એલ્યુમિનિયમ પ્રોડક્ટ્સના પ્લાન્ટમાં મોકલવામાં આવ્યા. આ એકમ હિન્ડાલ્કોની એક પ્રશાખા હતી. રેનુકૂટ એક હિલ સ્ટેશન જેવું સ્થળ હતું જ્યાં મનોહર કુદરતી સૌંદર્ય ભર્યું હતું. રહેવા માટે અમને કંપનીના ગેસ્ટ હાઉસમાં સગવડ કરી અપાઈ હતી. કુદરતી સૌંદર્યમાં ફરવાનું ગેસ્ટ હાઉસનું સ્વાદિષ્ટ ખાવાપીવાનું મળવાની ઉપરાંત સ્ટાફ ક્લબમાં પણ અનેક પ્રવૃતિઓની મજા અમે માણી. હિન્ડાલ્કોના સ્ટાફના પરિવારો ક્લબમાં તહેવારો ઉજવતા  તેમાં અમને પણ શામેલ કરાતા. આમ જાન્યુઆરીથી જૂન સુધીના છ મહિના ત્યાં રહેવાનો અમે ખરેખર આનંદ માણ્યો. 

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - કેમ્પસ : પહેલી નજરે જોયેલું દશ્યફલક : જયપુરની મુલાકાત સાથે પ્રવેશ પ્રક્રિયાની સમાપ્તિ

આખરે જે દિવસની બધા ચાર ચાર દિવસથી રાહ જોઈ રહ્યા હતા એ દિવસ આવી પહોંચ્યો. સવારના અગિયારેક વાગ્યાના સુમારે હોસ્ટેલમાં દાવાનળની પેઠે સમાચાર ફેલાઈ ગયા કે પ્રવેશ કાર્યાલયનાં નોટિસ બૉર્ડ પર સફળ સ્પર્ધકોની યાદી મુકાઈ ગઈ છે. સ્વાભાવિક જ હતું કે ગોળના ગાંગડાને મંકોડા ઘેરી વળે એમ બધા સ્પર્ધકો નોટિસ બોર્ડને ઘેરી વળ્યા હતા.

યાદી અંગ્રેજી નામની કક્કાવારીના ઉતરતા ક્રમમાં હતી એટલે મારૂં નામ નજરે પડવામાં કંઇ મુશ્કેલી પડે તેમ નહોતું. ભીડનો પહેલો ઉભરો શમ્યા બાદ મેં નોટિસ બોર્ડ તરફ મીટ માંડી. મારૂં નામ યાદીમાં દેખાયું નહીં. સામાન્ય સંજોગોમાં તો હું હોસ્ટેલ ભણી ચાલી નીકળ્યો હોત. પરંતુ એ દિવસે કોઈ અજ્ઞાત પ્રેરણાના બળથી મારી નજર આખી યાદી પર ફરી વળી. છેક છેલ્લે મને એક આંકડો થોડો પરિચિત હોય એવો આભાસ થયો. દરેક નામ પછી પ્રવેશ પરીક્ષા નોંધણી પત્રમાં દર્શાવેલો ક્રમાંક હતો. મારો હાથ ખીસ્સામાં ગયો અને મે મારો પ્રવેશ પરીક્ષા નોંધણી પત્ર કાઢ્યો. પેલો આંકડો તો મારો ક્રમાંક હતો. એ સમયે જે મને અનુભૂતિ થઈ હતી તેનાથી  આજે પણ મારાં રૂવાડાં ઊભાં થઈ જાય છે.

હવે મેં ધ્યાનથી તેની સામે લખાયેલું નામ વાંચ્યું તો મને વી. એ . કે. મહેશ્વર  લખાયેલું દેખાયું. એકાદ મિનિટ વીતી ગઈ હશે પછી મારા મગજમાં વીજળીનો ઝબકારો થયો. હું હવે સંપૂર્ણપણે જાગ્રત થઈ ગયો હતો. મને સમજાયું કે આ તો સૌ પહેલાં અટક, પછી મારૂં નામ અને તે પછી મારા પિતાનું નામ એ મુજબનાં મારાં જ પુરાં નામ - વૈષ્ણવ અશોકકુમાર મહેશ્વર - નું ટુંકાક્ષરી સ્વરૂપ હતું. આપણે ગુજરાતમાં કોઈ પણ સત્તાવાર દસ્તાવેજમાં નામ એ જ રીતે લખાતું. ગુજરાત એસ એસ સી બોર્ડનાં પ્રમાણપત્રમાં એ મુજબ મારૂં નામ લખાયું હતું અને મારી પવેશ અરજીમાં પણ મેં એ જ રીતે નામ લખ્યું હતું.

મારા પગ હવે આનાયાસ જ પ્રવેશ કાર્યાલય તરફ વળ્યા. જે અધિકારીએ અમારી પરીક્ષા પ્રવેશ નોંધણી કરી હતી તેમને મેં મારી મુંઝવણ કહી. આખો મુદ્દો સમજાવતાં મને થોડો સમય લાગ્યો. તેમણે મારી ફાઈલ કાધી અને ચકાસીને કહ્યું કે એ નામ મારૂં જ છે. તેમણે મને એમ પણ સમજાવ્યું કે દક્ષિણ ભારતીય પ્રણાલિકામાં લાંબા નામને અંતે વ્યક્તિનું પોતાનું નામ હોય છે એટલે એ સમજણ મુજબ મારાં નામનું પણ એ મુજબ ટુંકું સ્વરૂપ લખાયું છે. 

હું ગુજરાતી છું  અને ત્યાંની પ્રણલી અનુસાર મારાં પુરાં નામની જે મેં ચોખવટ કરી તેનું તેમને આશ્ચર્ય થયું પણ હશે તો તેમના ચહેરા પર કળાતું ન હતું.જોકે મારા ચહેરા પર હાશકારા અને આનંદની મિશ્ર લાગણીઓ  હવે મને ખુદને પણ કળાતી હતી. મારા મનમા ઊંડેઊંડે જ પણ હજુ મને બધું સ્વપ્નવત લાગતું હતું. તેમાંથી કોઈ પણ સંદેહ વિનાની વાસ્તવિકતાની નક્કર જમીન પર પહૉચી જવાય એટલે પહેલું કામ મેં ફી ભરી દેવાનું કર્યું. મારા હાથમાં આવી ગયેલ રસીદનો સ્પર્શ  હવે મને પ્રવેશ મળી ગયાની ખાત્રીની અનુભૂતિ કરાવતી હતી.

હવે મારા લોહી ઉત્સાહના વેગથી વહેતું થઈ ગયું હતું. લગભગ દોડતી ચાલે હું પોસ્ટ ઑફિસ પહોંચ્યો અને ત્યાંથી મેં મારાં માતાપિતાને તારથી જણ કરી.

હું જ્યારે હોસ્ટેલ પહોચ્યો ત્યારે અસફળ રહેલા પરીક્ષાર્થીઓની નિરાશાની લાગણી સફળ પરિક્ષાર્થીઓની ખુશીના જુવાળમાં ડુબી જતી અનુભવાતી હતી. લંચ સમયે હવે બધાં ટેબલો પર હોસ્ટેલમાં રહેવાસની સગવડો વિશેની ચર્ચા જ કેન્દ્રસ્થાને હતી. પથારી, ઓઢવા - પાથરવાનાં, ઓશીકાં જેવા શબ્દો  જ કાને અફળાતા હતા. કેટલાક લોકો એ બધી ખરીદી કરવા દિલ્હી જવાના મતના હતા તો કેટલાક પોતાને ઘરે જઈ આવવાના મતના હતા. જમી લીધું ત્યાં સુધીમાં બીજા બે સાથીદારો સાથે મેં એ ખરીદીઓ કરવા જયપુર જવું એમ નક્કી કરી લીધું. મને બરાબર યાદ આવે છે કે એ બે સાથીઓમાંથી એક તો રવિ મોહન હતો, જોકે બીજાનું નામ યાદ આવવામાં મારી યાદદાસ્ત નબળી પડે છે. મને એવું પણ યાદ આવે છે કે જયપુર જવાની પસંદગી તરફ ઢળવા માટે એ મુસાફરી માટેની મારી તાજી જ જાણકારી એક બહુ પ્રભાવકારી પરિબળ હતું. 

યોગાનુયોગ નવસારીથી પિલાણી પહોંચવાના બીજા વૈકલ્પિક રૂટ - નવસારી-અમદાવાદ-જયપુર-પિલાણીની પણ આ સફર એક ભાગ હતી.. 

હોસ્ટેલ પહોંચીને માતાપિતાને બધો અહેવાલ જણાવતો પત્ર મેં લખ્યો. તેમાં બીજા બે મિત્રો સાથે બે દિવસ માટે ગાદલાં ગોદડાં વગેરેની ખરીદી કરવા નિમિત્તે બીજા બે સહપાઠીઓ સાથે હું જયપુર જઈ રહ્યો છું તેમ પણ જ્ણાવ્યું. મેં એ પણ જણાવ્યું કે  એ ખરીદી કર્યાં પછી પણ એકાદ મહિનો સહેલાઇથી નીકળી જાય એટલી હાથખરચી મારી પાસે હજુ પણ સિલકમાં રહે એમ હતી એટલે પાછા આવીને હું અહીંની બેંકમાં ખાતું ખોલાવીશ. એ પત્ર ટપાલ પેટીનાં નાખી આવ્યા પછીનાં ટિફીનનો નાસ્તો અને ચા મારા માટે સ્વર્ગીય ખાણું હતું.

+  +  +

પહેલી ટર્મની શિક્ષણ પ્રક્રિયા શરૂ થવા પહેલાં અમારી પાસે ત્રણ દિવસો હતા. ખરીદીઓ માટેની અમારી જયપુરની સફર માટે અમે ચિડાવાથી ટ્રેનમાં જવાનું નક્કી કર્યું. એ મુસાફરી તો કોઇ અસામાન્ય ઘટના વિના જ પુરી થઈ ગઈ. 

જયપુર પહોયા પછી અમે રેલ્વે સ્ટેશનથી બહુ દૂર નહી એવી થોડી ઢંગની દેખાતી એક હોટેલ પસંદ કરી લીધી. નાહી ધોઈને તાજા થયા પછી હવે પહેલાં થોડી પેટપૂજા કરવી એમ નક્કી કરીને અમે જયપુરની બજાર ભણી સ્થાનિક વાનગીઓની તપાસે નીકલ્યા. બીજા બે સાથીદારો દક્ષિણ ભારતીય હતા એટલે એમને તો કોફી પીવાની બહુ તલપ લાગી હતી. થોડી રખડપટ્ટીને અંતે મારા બન્ને સાથીદારોએ કોફીની ખોજના પ્રશ્ને તત્પુરતો યુદ્ધવિરામ જાહેર કર્યો. અમે હવે થોડા વધારે  પ્રવૃતિમય જણાતા એક ખુમચા પર મળી રહેલ એક એક ગરમ ગરમ સમોસા અને કચોરી પર અમારી પસંદ ઉતારી. 

તે પછી બીજે દિવસે અમારી ખરીદીઓ  માટે ક્યાં ક્યાં જવું એની તપાસ કરતા કરત અમે બજારમાં ફરવા નીકળી પડ્યા. અચાનક જ મારી નજરે જે દૃશ્ય ચડ્યું તેને જોઇને મારા પગ થંભી ગયા. 

મારી નજરમાં એક એવું વાહન હતું જે મેં તે પહેલાં કદી જોયું નહોતું. એક નાની બસ જેવડું એ એક ત્રિ-ચક્રી વાહન હતું, જે ગુજરાતમાં ચાલતી રીક્ષાઓની જેમ અહી વપરાશમાં હતું. મારી ઉત્સુકતા હવે મારા અંકુશમાં નહોતી. એટલે બધી શરમ અને સંકોચ એક તરફ કરીને મે તેના વિશે પુછપરછ કરી. એટલું તો તરત જ જાણવા મળ્યું કે અહીં તેને બધાં 'ટેંમ્પો' કહેતાં હતાં. શહેરની અંદર અંદર પેસેંજર સવારી તરીકે વાહન તરીકે એ બધાં વિધિપૂર્વકનાં લાયસન્સ ધરાવતાં હતાં. ત્રણ પૈડાંવાળા તેના 'ચાલક ઘોડા'ના ઉત્પાદક વગેરે વિશે તો બહુ માહિતી ન મળી પણ એ વાહન બખુબી ડીઝાઈન થયેલું, ઝીણવટભરી કાળજીથી તકનીકી વિગતોથી સજ્જ એક સશકત ઉત્પાદન હતું.  

પછીના બે દિવસોમાં કૉઇ પણ નવાં 'ટેમ્પો 'વાહનો નજરે ન પડ્યાં. જે કોઈ વાહન નજરે પડતું હતું. તેનો વર્ષોથી પુરો કસ કાધી  લેવાયો હોય એમ કળાતું હતું. કોઈ નવાં વાહનોનું ન દેખાવું એ કોઈ વજુદવાળાં કારણોસર હવે નવાં લાયસન્સ ન મળવાની અને તેને કારણે ઉત્પાદન બંધ પડી જાવી નિશાનીઓ હતી કે કેમ એ શંકાનું સમાધાન તો કદી પણ થયું નહી. એ વાહન રાજસ્થાનનાં બીજાં શહેરોમાં પણ વપરાત્તું હતું એ પણ શોધી કાઢવાની મહેનત તો નહોતી કરી, પણ ગુજરાતમાં એ વાહન હજુ સુધી મેં જોયું નહોતું. 

જોકે જે રીતે તેમાં હકડેઠઠ રીતે મુસાફરો ભરાતાં હતાં તેના પરથી આટઆટલા વપરાશ પછી પણ તેની ક્ષમતા બરકાર છે એમ તો અનુમાન તો બાંધી શકાતું હતું. ક્ષમતા કરતાં બહુ વધારે વજન ખેંચવાને કારણે ક્દાચ તેની ઝડપ ઓછી થઈ જતી હશે, પણ જયપુરના ભીડભાડથી ભરેલા માર્ગો પર ઝડપનો વિચાર જ અપ્રસ્તુત હતો !

મુસાફરીની ભીડથી ઉભરાતા ટેંમ્પોને જોઈને મારા મગજમાં સૌરાષ્ટ્રમાં બહુ પ્રચલિત એવી મોટર સાઈકલથી ચાલતી ત્રિ - ચક્રી  રીક્ષાનું ચિત્ર તાજું થઈ ગયું. ત્યાં એ વાહનનું હુલામણું નામ 'છકડો' હતું કેમકે તે છ મુસાફરો માટે બનેલું વાહન હતું. એમાં જે મોટર સાયકલ્નો 'ઘોડો' જોડાતો તે જૂની થઈ ગયેલી રોયલ-એનફિલ્ડ 'જાવા' મોટરસાઈકલનો આગળનો ભાગ હતો. એ મોટર સાઈકલ ચાલતી હોય ત્યારે જે ફટ ફટ એમ અવાજ આવતો હોય તેને કારણે દેશી ભાષામાં તે 'ફટફટીયાં' તરીકે ઓળખાતી. પેસેન્જરોને ખડકીને લઈ જવાની ત્યાંની બહુ પ્રચલિત પ્રણાલીનો તો મેં પણ જાત અનુભવ કર્યો છે. એક વાર અમારે સૌરાષ્ટ્રનાં એક નાનાં ગામમાં પરંપરાગત્ત પૂજા કરવાનું જવાનું હતું. નાના મોટાં થઈને અમે આઠ જણાં હતાં અને અમારી પાસે સામાન પણ ખાસ્સો એવો હતો અમને બધાંને બેસાડીએ એ ચાલક અમને લઈ જતો હતો ત્યારે એણે વટથી અમને જણાવ્યું કે એક વાર તો તે ચૌદ મુસાફરો - અને તે પણ નેત્રહીન -ને લઈ ગયો હતો. બઆરેક જણાણે લઈ જતા અનેક છક્ડાવાળાઓ હશે. જોકે આ છક્ડાની ખરી કિંમત તો તેની ક્ષમતાથી ઘણો વધારે ભારવાળૉ સામાનની એક ગામથી બીજે ગાંમ લઈ જવામાં હતી !

જયપુરનો ટેમ્પો સૌરાષ્ટના છકડા સાથે જેટલા સમાય એટલા મુસાફરોને લઈ જવાની બાબતમાં તગડી સ્પર્ધાત્મક સરસાઈ કરી શકે તેમ હતો.

પ્રોડક્શન મૅનેજમૅન્ટ ભણવાનું શરૂ કરતાં પહેલાં જ તમારૂં ઉત્પાદન તેની ક્ષમતા કરતાં ઘણું વધારે કામ આપી શકે તેવું હોય એ આપણા દેશના ગ્રાહકની એક વણકહી જરૂરિયાત છે એ પાઠ પણ શીખવા મળી ગયો !! 

ચિડાવાથી પીલાણીની સફર પ્રાઈવેટ બસમાં કરી હતી એ હૌ સ્વપ્નવશ ભાસતું હતું. એટલે હવે એ અનુભવને મોટા પાયે ચકાસીને તેની સત્યતા ચકાસી લેવાના આશયથી મે અમારી પાછા ફરવાની સફર પ્રાઈવેટ બસ મુસાફરી દ્વારા કરવાનું સુચવ્યું. તે ઉપરાંત ગુજરાતમાં તો એક શહેરથી જાહેર પરિવહન સેવા વડે બીજે શહેર જવું હોય તો ગુજરાત એસટીની બસમાં જ જવાય એવો જ મારો અનુભવ રહ્યો હતો. એટલે પણ પ્રાઈવેટની બસનૂનૂ મુસાફરી મારા માટે નવો અનુબહવ હતો.  બસમાં જગ્યા છે કે તે કંડક્ટર જોતો હોય તેમ ન લાગ્યું. તમારામાં જગ્યા કરી લેવાની તાકાત, કે કુનેહ, હોય તો બસમાં તમારૂ સ્વાગત જ હોય ! એ  વાત તો અહીં લાગુ પડશે જ તેના વિશે મને હવે કોઈ સંદેહ નહોતો. પં ગુજરાત એસ ટીની બસની જે અમુક નિયત સ્ટેન્ડ પર જ બસ ઉભી રહેવાને બદલે અહીં રસ્તામાં જ્યાં પણ કોઈ પેસેન્જર દેખાય ત્યાં બસ તેને લેવા ઊભી રહી જતી ! એકાદ કિસ્સામાં તો અમે એપણ જોયું કે ડ્રાઈવર કે કન્ડક્ટરને થોડે દૂરથી પણ કોઈ સંભવિત મુસાફર આવતો દેખાય તો બસ તેની રાહ જોતી ! 

જયપુરમાં જરૂરી ખરીદીઓ કરવા ઉપરાંત આવા અનુભવોથી વધારે તાજા માજા થવાથી પ્રવેશ પ્રક્રિયાના તણાવમાંથી હવે પૂર્ણપણે મુક્ત થઈને હવે પછીનાં બે વર્ષ નવા અભ્યાસમાં ખુંપી જવા હું હવે તૈયાર હતો. 

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - કેમ્પસ : પહેલી નજરે જોયેલું દશ્યફલક : પ્રથમદૃષ્ટિ વિહંગાવલોકન

 

પ્રવેશ કાર્યાલય પર નોંધણીની પ્રક્રિયા પુરી કરી. તે સાથે હવે લેખિત પરીક્ષા, મૌખિક ઈન્ટરવ્યુ અને પછી પરિણામની જાહેરાત વગેરેનું સમયપત્રક જણાવવામાં આવ્યું. આપણી આ સ્મૃતિયાત્રાને લાગે વળગે છે ત્યાં સુધી એનો અર્થ એટલો જ કે આ બધી પ્રવૃત્તિઓ કરતાં જે ચારેક દિવસ લાગશે તેનો ઉપયોગ કેમ્પસનો પરિચય કરી લેવાની સારી તક છે. પ્રવેશ ન મળે તો સાવ ડેલે હાથ દઈ આવ્યા વાળી ન થાય, અને જો પ્રવેશ મળે તો તો આટલો પરિચય ઉપયોગી તો થવાનો જ હતો.

તો ચાલો,  પિલાણી કેમ્પસની એ પહેલી મુલાકાતની જે સ્મૃતિઓ મનમાં રહી ગઈ છે તેની યાદ તાજી કરીએ.

નોંધ ૧: એ ચાર દિવસોમાં અમુક સમયે હું એકલો હતો તો અમુક સમયે મારી સાથે કોઈને કોઈ જરૂર હતું. પરંતુ, કોણ સાથે હતું એ જરા પણ યાદ નથી આવી રહ્યું એટલે કેમ્પસનાં એવા સ્થળોની મુલાકાત માટે 'અમે' ને બદલે 'હું' નો જ પ્રયોગ અહીં કરવાનું ઉચિત માન્યું છે.

નોંધ ૨: અહીં મુકેલી કેમ્પસનાં સ્થળો / મકાનોની તસવીરો કે આકૃતિઓ નેટ પરથી જુદી જગ્યાએથી લીધેલી છે. એટલી હદે એ તસવીરો આ સ્મૃતિકથાના સમયકાળની ન હોય એ શક્ય છે.  બેએક વર્ષ પહેલાં અમારી બેચના સહાધ્યાયી રામ કિશન ગોએંકા પિલાણીની રૂબરૂ મુલાકાતે ગયેલા. તેમણે લીધેલી તસવીરો અને વિડીયો ક્લિપ પણ સદર્ભ મુજબ અહીં ઉપયોગમાં લીધી છે.  તદુપરાંત, બીજા એક સહાધ્યાયી પ્રકાશ ભાલેરાવને Architecture+Design સામયિકમાં કેમ્પસમાં કરવામાં આવેલા ફેરફારોની તસવીરો પણ જોવા મળી. તેના પરથી સંબંધિત સાઈટ પરથી એ તસવીરો પણ અહીં મુકી છે.

[Ref.: Submerge in the BITS Pilani culture ….. ]

કેમ્પસનો વિસ્તાર મુખ્યત્ત્વે ઉત્તર - દક્ષિણ વચ્ચે પથરાયેલ લંબચતુષ્કોણ આકારમાં થયેલ છે. લંબચતુષ્કોણની ઉત્તર તરફની નાની બાજુએ મુગટની જેમ એક ભવ્ય ટાવર ઘડિયાળથી ઓપતું ઇન્સ્ટિટ્યુટનું મુખ્ય મકાન છે. તેની બરાબર સામે સામે દક્ષિણને છેડે ચક્ષુગમ્ય ધરી બનાવતું સરસ્વતી મંદિર આવેલ છે. ચતુષ્કોણનો વચ્ચેનો વિસ્તાર હરિયાળી લૉન અને ફુલોના છોડ વગેરેથી સજાવાયેલ છે. લંબચતુષ્કોણની બન્ને લાંબી બાજુઓ આ લોનના કિનારે વૃક્ષોની હાર છે, જેને અડીને બે મુખ્ય રસ્તાઓ છે. રસ્તાઓની બન્ને તરફ પણ ઉગેલાં વૃક્ષોની હરોળને વ્યાખ્યાયિત કરતા ફુલોના ક્યારાઓ છે. લંબતુષ્કોણની બહારની બાજુએ, બન્ને લાંબી બાજુઓને સમાંતર હોસ્ટેલ બ્લૉક્સ છે. બબ્બે બ્લૉક્સની વચ્ચે થોડી પાછળની તરફ એ બન્ને બ્લૉક્સ માટેની સ્ટુડન્ટ મૅસ આવેલી છે.

પિલાણીના બે વર્ષના રહેવાસ દરમ્યાન મારે બુધ ભવનમાં રહેવાનું હતું, એ બુધ ભવન મુખ્ય બિલ્ડીંગની દક્ષિણ તરફ, પહેલી સી-લૉન બ્લૉકના દક્ષિણ-પૂર્વ તરફના ખુણા બાજુએ આવેલ છે.

 

રામકિશન ગોએંકાએ મોકલેલ આ ક્લિપમાં બુદ્ધ ભવનની આગળની બાજુ જોઈ શકાય છે. લૉબીમાં ગ્રીલ પછળથી ઉમેરવામાં આવી છે. તે જ રીતે હવે વિદ્યાર્થીઓ સાઈકલ લઈને રહે છે તે પણ પરિવર્તન છે.

 નોંધ:

૨૦૧૧માં કેમ્પસમાં પાયાની સુવિધાઓને લગતા કેટલાક ફેરફારો શરૂ કરાયા, જે ૨૦૧૫માં પુરા થયા. આ ફેરફારોમાં મુખ્યત્વે તોશિક્ષણ અને પ્રશાસનને લગતી આધુનિક સગવડો સાથેનો નવૉ પ્રશાસન બ્લૉક, ૧,૦૦૦ વધારે વિદ્યાર્થીઓ સમાવી શકે એવી ૩,૫૦૦ વિદ્યાર્થી માટે વધારે સગવડભરી હોસ્ટેલની સુવિધાઓ, ૨૫૦ સ્ટાફ કુટુંબોને સમાવી શકે એ રીતે જુનાં ક્વાર્ટ્ર્સમાં સધારાઓ તેમ જરૂરી નવાં કવાર્ટર્સ, સ્ટુડન્ટ  મેસનું પણ આધુનીકીકરણ, નવી માળખાંકીય સેવાઓ વગેરે આવરી લેવાયા.

તે ઉપરાંત ગુંબજ આકારનાં વર્તૂળને કેન્દ્રમાં રાખીને ૧,૫૦૦ વિદ્યાર્થીઓ સમાઈ શકે તેવી, ખુલ્લાં સભાગૃહ તરીકે કામ આવે એવી, ૫૦ મીટર વ્યાસ ધરાવતી નાટ્યશાળાની પણ રચના, જૂના મુખ્ય બ્લૉક સામ જે, કરવામાં આવી.

અહીં એ પૈકી નવા પ્રશાસન બ્લૉક, જૂના મુખ્ય બ્લૉકની સામે એમ્ફિથિયેટર, ગુંબજાકાર નાટ્યશાળાની તરફથી દિવસ અને રાત્રિ દરમ્યાનનાં દૃશ્ય ની તસવીરો મુકી છે.

          [Ref.: Submerge in the BITS Pilani culture ….. ]

મુખ્ય બ્લૉકની લગભગ સમાંતરે, જમણી બાજુએ, બિરલા સાયન્સ મ્યુઝિયમ આવેલ છે. વિજ્ઞાન અને એન્જિનિયરિંગનાં અનેક જીવંત મૉડેલ્સ સાથેનું આ મ્યુઝિયમ જોવું એ એક અનેરો અનુભવ છે. પહેલી વાર અછડતી મુલાકાત લીધા બીજા એક દિવસે મેં આખી બપોર ત્યાં ગાળી. એ પછીથી મ્યુઝિયમમાં ગાળવા માટે આટલો ગુણવત્તાયુક્ત સમય મને બે વર્ષમાં ક્યારે પણ  ન મળ્યો ! મ્યુઝિયમની બહાર, 'વિશ્વમાનવ' તરીકે સામાન્યપણે  ઓળખવામાં આવેલ એક ગ્રીક દેવતાનું શિલ્પ છે. એ દેવતા કોણ છે તે તો ખ્યાલ નથી પણ ગ્રહોને અંતરિક્ષની ભ્રમણક્ક્ષામાં મોકલતું હોય એવું એ શિલ્પ પહેલી જ નજરે મારાં મન પર, કાયમ માટે, અંકાઈ ગયું.  

મુખ્ય બ્લૉકની જમણી વિંગનો ઉપરનો લગભગ એક આખો માળ 'લાયબ્રેરી'ને ફાળવવામાં આવ્યો હતો. લાયબ્રેરીમાં સંસ્થાની દરેક વિદ્યાશાખાઓને લગતાં અનેક સંદર્ભ ગ્રંથો અને પાઠ્યપુસ્તકો સિવાયનાં સામયિકોનો ઇતર વાંચનનો ખજાનો હતો. અંગ્રેજી ભાષાનાં લગભગ દરેક રાષ્ટ્રીય અખબારો અને અમુક હિંદી અખબારો ત્યાં જ વાંચી શકાય એવી અલગ વ્યવસ્થા હતી. ધ ઈકોનોમિક ટાઈમ્સ, ફાઇન્સાયીલ એક્ષપ્રેસ અને બીઝનેસ સ્ટાન્ડર્ડ જેવાં આર્થિક અને વાણિજ્યને લગતાં દૈનિકોનો મારો લગભગ પહેલો નજદીકનો પરિચય એ ચાર દિવસોમાં થયો. એમનાં નિયમિત વાંચનની સાથે સાથે, અંગેજી સાહિત્યને લગતું સામયિક ‘એન્કાઉન્ટર’, સાંપ્રત ઐતિહાસિક અને રાજકીય વિષયોની ચર્ચા રજૂ કરતું ‘સેમિનાર’, અને ઈકોનોમિક અને પોલિટિકલ વીકલી પણ, આ બે વર્ષ દરમ્યાન, મારાં નિયમિત વાંચન બની રહ્યાં  દરેક શાખાને લગતાં આંતરરાષ્ટ્રીય સામયિકો પણ વિપુલ પ્રમાણમાં ઉપલબ્ધ હતાં  હાવર્ડ બિઝનેસ રિવ્યુના પાછલા અંકો માટે તો એક અલગ કબાટ હતો. 

એ જ રીતે, મુખ્ય બ્લૉકની ડાબી તરફ વર્કશૉપ્સ, કમ્પ્યુટર સેન્ટર, પોસ્ટ ઑફિસ, બેંક વગેરે આવેલાં હતાં એ સમયે ત્યાં આવેલી યુકો બેંકની એક માત્ર શાખા ઘરેથી ડીમાન્ડ ડ્રાફ્ટ વડે આવતાં નાણાંનું અમારા માટે એક માત્ર સ્રોતકેન્દ્ર હતું. ઘર સાથે લગભગ દર અઠવાડીયે, અને અમદાવાદના બે એક મિત્રો સાથે અનિયમિતપણે નિયમિત, થતા પત્રવ્યવહાર માટે પોસ્ટ ઑફિસની પણ નિયમિત મુલાકાત થતી રહેતી હતી. આગલા દિવસે લ્કહી રાખેલો પોસ્ટકાર્ડ પણ મોકલી આપવાની તક પણ મે ઝડપી લીધી હતી. ત્રીજા - ચોથા સમેસ્ટરમાં જાણવા મળ્યું તેમ કમ્પ્યુટરક્ક્ષના વિશાળ કક્ષમાં એક મહાકાય ડેટા પ્રોસેસિંગ યુનિટ, બીજા રૂમમાં ડેટા પન્ચિંગ મશીનોની શ્રેણીબદ્ધ હરોળ,પ્રિન્ટર માટેનો રૂમ અને સેન્ટરનાં નિયમન માટેના સ્ટાફની બેસવાની અલગ વ્યવસ્થા એ રીતે એ સમયનું કમ્પ્યૂટર સેન્ટર ગોઠવાયેલ હતું.

મુખ્ય બ્લૉકની પાછળની બાજુએ કહી શકાય એમ નેશનલ ઇલેક્ટોનિક્સ એન્જિનિયરિંગ રીસર્ચ ઈન્સ્ટિટ્યુટ (NEERI ) આવેલ છે.

મુખ્ય બ્લૉકની કેન્દ્રરેખા પર જ બરાબર દક્ષિણ છેડે સરસ્વતી મંદિર આવેલું છે. તેની રચના એવી રીતે કરાઇ છે કે જાણે સરસ્વતી દેવીની દિવ્ય દૃષ્ટિ હંમેશાં ઇન્ટિટ્યુટની શૈક્ષણિક પ્રવૃત્તિઓ પર બની રહે. મંદિરનાં સ્થાપત્યની સરળ ભવ્યતા ત્યાંના વાતાવરણની પવિત્રતા અને શાંતિમાં ઉમેરો કરે છે.

રામકિશન ગોએંકાએ મોકલેલ સરસ્વતી મંદિરની વીડિઓ ક્લિપમાં મંદિર અને તેનું પરિસર જોઈ શકાય છે.

મંદિરની પાછળ શિવ-ગંગા છે. પરિઘ પર લગભગ ૪૦૦ મીટરની નહેર છે જેનાં વર્તુળનાં કેન્દ્રમાં શિવજીની મૂર્તિ છે જેમનાં મસ્તિષ્ક પર ‘ગંગાજીની ધારા’ થતી રહે છે. નહેર અને મૂર્તિની બેઠકની વચ્ચે પાણી ભરેલો હોજ છે. મૂર્તિથી નહેર તરફની એક ત્રિજ્યા પર એક પુલ છે જેના પરથી થઈને હોજ અને નહેરને પસાર કરી મુખ્ય માર્ગ પર આવી જઈ શકાય છે.

શિવ ગંગાની ડાબી બાજુએ કેમ્પસનું 'બજાર' છે, જેને દિલ્હીનાં પ્રખ્યાત ‘કૉનૉટ પ્લેસ'નું નામ અપાયું છે ! દરરોજ સાંજે ત્યાં વિદ્યાર્થીઓની સારી એવી ચહલપહલ હોય. 

પિલાણી બજારથી કેમ્પસમાં દાખલ થતો કેમ્પસનો મુખ્ય પ્રવેશ માર્ગ મુખ્ય બિલ્ડીંગ અને સરસ્વતી મંદિર વચ્ચેના લંબચોરસને લગભગ મધ્યમાં વિછેદે છે. કેમ્પસમાં દાખલ થતાં જ જમણા હાથે સ્વિમિંગ પુલ અને ડાબે હાથે જિમ અને સ્પોર્ટ્સ સંકુલ આવેલાં છે. જિમની પાછળના ભાગમાં આવેલાં વિશાળ મેદાનમાં વચ્ચે ફુટબૉલ અને ક્રિકેટનું મેદાન હતું. તેને ફરતે લંબગોળાકારમાં બનેલ રનિંગ ટ્રેક હતો.

સરસ્વતી મંદિર્ બજારની ડાબી બાજુએ કહી શકાય એમ ગર્લ્સ હોસ્ટેલ આવેલી છે. ઊંચી દિવાલો, લોખંડના દરવાજાથી સુરક્ષિત આ હોસ્ટેલ બ્લૉક બધા છોકરાઓ માટે તો 'કિલ્લો' જ બની રહેતો. આ બ્લોકની પણ ડાબી તરફ, બુધ ભવન પાસેથી જઈ શકાયે એવા માર્ગથી પહોંચી શકાયે એવાં સ્ટાફ ક્વાર્ટર્સ આવેલાં છે.

પ્રથમ દૃષ્ટિએ જ કેમ્પસ એક આદર્શ શિક્ષણ સંકુલ તરીકે મારા મનમાં વસી ગયો.