૧૯૫૦નાં ગીતો : ચર્ચાની એરણે - મને સૌથી વધારે ગમેલાં ગીતો (૩) : ૧૯૫૦ના વર્ષના શ્રેષ્ઠ સંગીતકાર

૧૯૫૦નાં વર્ષમાં પણ બહુ ઘણા સંગીતકારોએ પોતાનો યથાશક્તિ ફાળો નોંધાવ્યો છે.

આ પિરામીડનાં તળીયાંનાં છેલ્લા થરમાં હુસ્નલાલ ભગતરામ, ગુલામ મોહમ્મદ, હંસરાજ બહલ, વિનોદ, વસંત દેસાઇ,બીજી (સ્નેહલ) ભાટકર કે મદન મોહન જેવા કેટલાક સંગીતકારો અલગ તરી આવે છે. તેમણે એક કે એકથી ઘણી વધારે સુધીની ફિલ્મો આપી, પણ કોઈ રડ્યાં ખડ્યાં ગીત સિવાય તેઓ બહુ ઊંડી છાપ આ વર્ષે નથી પાડી શકયા.

તેનાથી એક થર ઉપર રોશન (બાવરે નૈન), એસ ડી બર્મન (અફસર),  અનિલ બિશ્વાસ (આરઝૂ) જેવા સંગીતકારો છે જેમની એક પૂરી ફિલ્મ - ફિલ્મનાં દરેક ગીત - એ સમયે સફળ રહ્યાં અને કેટલાંક તો સદાબહાર પણ બની રહ્યાં

અને સૌથી ઉપરના થરમાં છે સી રામચંદ્ર (નિરાલા, સમાધિ, સંગીતા, સરગમ, સંગ્રામ) અને નૌશાદ (દાસ્તાન અને બાબુલ) જેમની દરેક ફિલ્મનાં ગીતો ખુબ જ લોકપ્રિય તો થયાં જ પણ મોટા ભાગનાં ગીતો સદાબહાર પણ બની રહ્યાં.

આમ આ વર્ષ માટે શ્રેષ્ઠ ફિલ્મ તરીકે, પોતપોતાની પસંદ અનુસાર, બાવરે નૈન કે અફસર કે આરઝૂ કે દાસ્તાન જે કોઈને પણ પસંદ પડે તે પસંદ કરીએ, પણ 'માસ' માટેની ફિલ્મો હોય કે 'ક્લાસ' માટેની ફિલ્મ હોય, સંગીત તો નિશ્ચિત પણ 'ક્લાસ' અને 'માસ' બંનેને એક સરખું રીઝવી ગયું હોય તેવી રચનાઓ કરનાર સી રામચંદ્ર જ 'શ્રેષ્ઠ સંગીતકાર' ગણાશે. 
સોંગ્સ ઑફ યૉર પર ૧૯૫૦ના સંગીતકારોની સમાપન ચર્ચા - Best songs of 1950: Final Wrap Up 5માં બીજી ઘણી સમીક્ષાત્મક ચર્ચાઓ પણ આવરી લેવાઈ છે.
 

૧૯૫૦નાં ગીતો : ચર્ચાની એરણે - મને સૌથી વધારે ગમેલાં ગીતો (૨) : યુગલ ગીતો, પુરુષ-પુરૂષ / સ્ત્રી-સ્ત્રી યુગલ ગીતો અને ત્રિપુટી ગીતો

‘Best songs of 1950: And the winners are?પરની ચર્ચાનાં સમાપનમાં આપણે સ્ત્રી સૉલો ગીતો અને પુરૂષ સૉલો ગીતોની અંતિમ યાદી તૈયાર કરી ચૂક્યાં. હવે યુગલ ગીતો અને સંગીતકારની વાત કરી આ યજ્ઞની પૂર્ણાહુતિ કરીએ.

આજે યુગલ ગીતોના જૂદા જૂદા પ્રકારોમાંથી મારી પસંદ રજૂ કરીશ.

મારી પસંદનાં પુરુષ-સ્ત્રી યુગલ ગીતો

આપણે બધું મળીને ૫૨ પુરુષ-સ્ત્રી યુગલ ગીતોને આપણે વિગતે સાંભળ્યાં હતાં તેમાંથી પુરુષ-સ્ત્રીના દૃષ્ટિકોણથી જોઇએ તો મોહમ્મદ રફીના ૨૧, મુકેશનાં ૧૩, તલત મહમુદનાં ૭ અને જી એમ દુર્રાનીનાં ૬ એમ ૩૭ ગીતો થાય છે. એ જ રીતે સ્ત્રી-પુરુષ યુગલ ગીતોના દૃષ્ટિકોણથી જોઇએ તો શમશાદ બેગમનાં ૧૩, લતા મંગેશકરનાં ૧૧, ગીતા રોયનાં ૯, સુરૈયાનાં ૫ અને રાજકુમારી અને ઝોહરાબાઈ અંબાલેવાલીનાં બંનેનાં ત્રણ ત્રણ ગીતો મળીને કુલ ૪૪ ગીતો થાય છે.

મારી પસંદનાં પુરુષ-સ્ત્રી યુગલ ગીતો આ મુજબ છેઃ

ઝમાનેકા દસ્તૂર હૈ યે પૂરાના - મુકેશ + લતા મંગેશકર - લાજવાબ - અનિલ બિશ્વાસ

ખયાલોંમેં કિસીકે ઈસ તરહ આયા નહીં કરતે - મુકેશ + ગીતા રોય - બાવરે નૈન - રોશન

મુઝે સચ સચ બતા - મુકેશ + રાજકુમારી - બાવરે નૈન - રોશન

માહી ઓ માહી ઓ દુપટા મેરા દે દે - મોહમ્મદ રફી + લતા મંગેશકર - મીના બાઝાર - હુસ્નલાલ ભગતરામ

દિલ કો હાયે દિલ કો.. તેરી તસ્વીર બહલાયે હુએ હૈં - મોહમ્મદ રફી + સુરૈયા - દાસ્તાન - નૌશાદ

યાદ આનેવાલે ફિર યાદ આ રહે હૈં - તલત મહમૂદ + લતા મંગેશકર - અનમોલ રતન - વિનોદ

મિલતે હી આંખેં દિલ હુઆ દિવાના કિસીકા - તલત મહમૂદ + શમશાદ બેગમ - બાબુલ - નૌશાદ

ચિરૈયા ઊડી જાયે રે ...દોડો દોડો બાબુ - જી એમ દુર્રાની + પ્રમોદિની દેસાઈ - દિલરૂબા - જ્ઞાન દત્ત

 હમસે દિલ ના લગાના મુસાફિર - મદન મોહન + શમશાદ બેગમ - આંખેં - મદન મોહન

                               અને છોગામાં શિરમોર તરીકે શોભાયમાન

મિલતે હી આંખેં દિલ હુઆ - હેમંત કુમાર + રૂમા દેવી(?) વાળું કવર વર્ઝન

                                                                                                                            છે જ.
પુરુષ-પુરૂષ / સ્ત્રી-સ્ત્રી યુગલ ગીતો અને ત્રિપુટી ગીતોની મારી પસંદ

પુરુષ-પુરુષ યુગલ ગીતો ત્યારે પણ, અને આજે પણ યાદ કરીને સાંભળીએ તો સાંભળવાં જરૂર ગમે છે, પણ તેમને યાદગાર ગીતોની કક્ષામાં મૂકવાનું જચતું નથી.તેની સામે સ્ત્રી-સ્ત્રી યુગલ ગીતોમાંનાં કેટલાંક તો એ સમયે જ પોતાનું આગવું સ્થાન બનાવી ચૂક્યાં હતાં.

મારી પસંદનાં સ્ત્રી-સ્ત્રી યુગલ ગીતો આ મુજબ છે :

કિસીકે દિલમેં રહના થા તો મેરે દિલમેં ક્યૂં આયે - શમશાદ બેગમ + લતા મંગેશકર - બાબુલ - નૌશાદ
પ્રીતકા નાતા જોડને વાલે - સુરૈયા + ગીતા રોય - અફસર - એસ ડી બર્મન
ગોરે ગોરે ઓ બાંકે છોરે કભી મેરી ગલી આયા કરો - લતા મંગેશકર + અમીરબાઈ કર્ણાટકી - સમાધિ - સી રામચંદ્ર
જબ દિલકો સતાયે ગમ, તૂ છેડ સખી સરગમ - લતા મંગેશકર + સરસ્વતી રાણે - સરગમ - સી રામચંદ્ર
તિનક તિન તાની... દો દિનકી જિંદગાની - લતા મંગેશકર + સરસ્વતી રાણે - સરગમ - સી રામચંદ્ર

ત્રિપુટી (કે ત્રિપુટી+)ગીતોની દૃષ્ટિએ ૧૯૫૦નું વર્ષ બહુ મહત્ત્વનું કહી શકાય કારણકે, આ વર્ષમાં સંખ્યામાં, ગુણવત્તામાં કે વૈવિધ્યમાંઆ પ્રકારનાં ગીતો બહુ જ ધ્યાન ખેંચે એ કક્ષાનાં રહ્યાં છે.

મારી પસંદનાં ત્રિપુટી (કે ત્રિપુટી+) ગીતો આ મુજબ છે

નદીયાંમે ઊઠા હૈ શોર, છાયી હૈ ઘટા ઘનઘોર જાના દૂર હૈ - મોહમ્મદ રફી + શમશાદ બેગમ + તલત મહમૂદ + સાથીઓ - બાબુલ - નૌશાદ

જાઓ સિધારો હે રાધાકે શ્યામ - મુકેશ + એસ ડી બાતિશ + શમશાદ બેગમ + સાથીઓ - આરઝૂ - અનિલ બિશ્વાસ

ક્રમશઃ - ૧૯૫૦નાં ગીતો : ચર્ચાની એરણે - મને સૌથી વધારે ગમેલાં ગીતો (૩) : ૧૯૫૦ના વર્ષના શ્રેષ્ઠ સંગીતકાર

૧૯૫૦નાં ગીતો : ચર્ચાની એરણે - મને સૌથી વધારે ગમેલાં ગીતો (૧) : સ્ત્રી ગાયિકાઓનાં અને પુરુષ ગાયકોનાં સૉલો ગીતો

‘Best songs of 1950: And the winners are?થી શરૂ થયેલી ચર્ચાને આપણે યાદગાર સ્ત્રી ગીતોમાં

લતા મંગેશકરે ગાયેલાં સી. રામચંદ્ર, હુસ્નલાલ ભગતરામ,ગુલામ મોહમ્મદ, અનિલ બિશ્વાસ, એસ ડી બર્મન, નૌશાદ, બુલો સી. રાની અને વિનોદનાં ગીતોની સાથે અન્ય ગાયિકાઓમાં સુરૈયા, શમશાદ બેગમ,રાજકુમારી, ગીતા રોય અને અન્ય કેટલીક ગાયિકાઓનાં ગીતો, યાદગાર પુરુષ ગીતોમાં મુકેશ, તલત મહમૂદ, મોહમ્મદ રફી, જી એમ દુર્રાની, ચિતળકર અને અન્ય ગાયકોનાં ગીતો, પર્દા પર રાજ કપુર માટે વિવિધ પાર્શ્વગાયકોનાં યાદગાર ગીતો તેમ જ પુરુષ-સ્ત્રી યુગલ ગીતો, પુરુષ-પુરુષ અને સ્ત્રી-સ્ત્રી યુગલ ગીતો અને ત્રિપુટી અને ત્રિપુટી+ ગીતો 

                                                                                    ની બહુ યાદગાર સફર પૂરી કરી ચૂક્યાં છીએ.

હવે દરેકે પોતપોતાની નોંધપોથીઓનાં ટિપ્પણાં ખોલીને પોતાની પસંદગીનાં ગીતોની યાદી બનાવવાનો સમય પાકી ગયો છે.

સ્ત્રી ગાયિકાઓનાં મારી પસંદનાં સૉલો ગીતો :

૧૯૫૦નાં વર્ષમાં આવનારાં વર્ષોમાં લતા મંગેશકરનાં એકહથ્થુ પ્રભુત્ત્વના અણસાર કુલ ગીતોની સંખ્યામાં અને બહુ પ્રચલિત થયેલ ગીતોની સંખ્યામાં પણ જોવા મળે છે. જો કે સુરૈયા, શમશાદ બેગમ, રાજ કુમારી કે ગીતા રોય જેવાં ગાયિકાઓ આ બંને પરિમાણોનાં સ્તરે પણ ઘણી જ રસાકસીભરી હરીફાઈ તો કરી જ રહ્યાં છે. મીના કપુર જેવાં ગાયિકા પણ સદાબહાર ગીતની યાદીમાં તેમનું નામ ઉમેરવાની ફરજ પાડી રહે છે.

મહેફિલમેં જલ ઊઠી શમા પરવાનેકે લિયે - લતા મંગેશકર - નિરાલા - સી રામચંદ્ર

કોઈ કિસીકા દિવાના ન બને - લતા મંગેશકર - સરગમ - સી રામચંદ્ર

કહાં તક ઊઠાયે ગમ - લતા મંગેશકર - આરઝૂ - અનિલ બિશ્વાસ

લગન મોરે મનકી બલમ નહીં જાને - લતા મંગેશકર - બાબુલ - નૌશાદ

મન મોર હુઆ મતવાલા - સુરૈયા -અફસર - એસ ડી બર્મન

નૈન દિવાને ઈક નહીં માને માને ના - સુરૈયા - અફસર - એસ ડી બર્મન

ધડકે મેરા દિલ મુઝકો જવાની રામ કસમ ના ભાયે - શમશાદ બેગમ - બાબુલ - નૌશાદ

સુન બૈરી બલમ કુછ બોલ ઈબ ક્યા હોગા - રાજકુમારી - બાવરે નૈન - રોશન

મૈં તો પ્રેમ દિવાની - ગીતા રોય - જોગન - બુલો સી રાની

મોરી અટરિયા પે કાગા બોલે કોઈ આ રહા હૈ - મીના કપુર - આંખેં - મદન મોહન

આ ગીતોમાંથી કોઇ એક ગાયિકાનું એક ગીત પસંદ કરવાનાં મતદાનમાં હું ગેરહાજરી નોંધાવીશ કારણ કે દરેક ગાયિકાનુ એક એક ગીત માટે તો મારો મત પડે જ છે.

પુરુષ ગાયકોનાં મારી પસંદનાં સૉલો ગીતો
કુલ્લ સંખ્યામાં પુરુષ સૉલો ગીતોની સંખ્યા ભલે ઓછી દેખાય પણ સદાબહાર ગીતોની પસંદ કરવા બેસીએ ત્યારે દસ ગીતો પસંદ કરવામાં કેટલાંક ગીતો તો હક્કથી બેસી જાય તો કેટલાંક માટે ઠીક ઠીક મનોમંથન કરવું પડે તેવાં ગીતોની સંખ્યા ઓછી પણ નથી.

પ્રીત લગાકે મૈંને યે ફલ પાયા સુધબુધ ખોઈ ચૈન ગંવાયા - મુકેશ - આંખેં - મદન મોહન

તેરી દુનિયામેં દિલ લગતા નહીં વાપસ બુલા લે - મુકેશ - બાવરે નૈન - રોશન

મોહબ્બત ભી જૂઠી જમાના ભી જૂઠા - મુકેશ - હમારી બેટી - સ્નેહલ ભાટકર

અય દિલ મુઝે ઐસી જગહ લે ચલ જહાં કોઈ ન હો - તલત મહમૂદ - આરઝૂ - અનિલ બિશ્વાસ

મેરા જીવન સાથી બિછડ ગયા - તલત મહમૂદ - બાબુલ - નૌશાદ

અકેલેમેં વો ગભરાતે તો હોંગે - મોહમ્મદ રફી - બીવી - શર્માજી (ખય્યામ)

કદમ કદમ બઢાયે જા - ચીતળકર - સમાધિ - સી રામચંદ્ર

ઉપર ગગન વિશાલ - મન્ના ડે - મશાલ - એસ ડી બર્મન

આ જા નિગાહોંમેં આ જા - કૃષ્ણ દયાલ - દહેજ - વસંત દેસાઈ

હમેં માર ચલા યે ખયાલ-એ-ગમ - અનિલ બિશ્વાસ - આરઝૂ - અનિલ બિશ્વાસ

યે દુનિયા હૈ બેવફાઈકી, વફાકા રાઝ ક્યા જાને - જી એમ દુર્રાની - મધુબાલા - લછ્છીરામ

અને બધાં પર શિરમોર છે એક ગૈર ફિલ્મી ગીત, જે યુટ્યુબ પર અપલૉડ કરતી વખતે ૧૯૫૦નાં ગીત તરીકે નોંધાયેલ છેઃ

મેરા પ્યાર મુઝે લૌટા દો - તલત મહમૂદ - વી બલસારા

આ બધામાંથી સૌથી ટોચની પસંદમાં તલત મહમૂદનાં અય દિલ મુઝે ઐસી જગહ લે ચલની સાથે સિક્કાની બીજી બાજૂએ ઉપર દર્શાવેલાં મુકેશનાં કોઈ પણ એક ગીતને મૂકીશું તો સિક્કો ગમે તે બાજૂએ પડશે, જીત તો આપણી જ છે.

સોંગ્સ ઑફ યોરે પુરૂષ સૉલો ગીતોની ચર્ચાનું તારણ Best songs of 1950: Wrap Up 1માં તારવ્યું છે.

ક્રમશઃ || ૧૯૫૦નાં ગીતો : ચર્ચાની એરણે - મને સૌથી વધારે ગમેલાં ગીતો (૨)

૧૯૫૦નાં ગીતો : ચર્ચાની એરણે - યાદગાર યુગલ ગીતો (૬) : યાદગાર ત્રિપુટી અને ત્રિપુટી+ ગીતો

બહુ જ શાબ્દિક અર્થમાં ત્રણ કે ત્રણથી વધારે ગાયકોવાળાં ગીતોને 'યુગલ' ગીત ન કહી શકાય. પરંતુ આપણી ફિલ્મોમાં આ પ્રકારનો ઉપયોગ બહુ જ મર્યાદિત સ્વરૂપમાં થયો છે. વળી બીજી  રીતે જૂઓ તો આ ગીતો ઉપયોગ પણ યુગલ ગીતો જેવી જ સિચ્યુએશનના વિસ્તારેલ અર્થમાં જ થયો છે. તેથી આપણી હાલની ‘Best songs of 1950: And the winners are? પરની ચર્ચાના સંદર્ભમાં આપણે આવાં 'ત્રિપુટી અને ત્રિપુટી+' ગીતોને 'યુગલ ગીતો'નાં છત્ર હેઠળ જ આવરી લઈશું.

ત્રિપુટી અને ત્રિપુટી+ ગીતોની સંખ્યા તેમ જ ગાયકો અને સંગીતકારોનાં વૈવિધ્યની દૃષ્ટિએ ૧૯૫૦નું વર્ષ કદાચ અનોખું રહ્યું કહી શકાય. બીજાં કોઈ એક વર્ષમાં આટલી મોટી સંખ્યામાં ગીતોનો આ પ્રકાર ભાગ્યેજ જોવા મળશે.

મોહમ્મદ રફી, ગીતા રોય, પારો અને સાથીઓ - કભી યે સાથ ન છૂટે યે - કિસીકી યાદ મેં - ક઼મર જલાલાબાદી - હંસરાજ બહલ

મોહમ્મદ રફી, શમશાદ બેગમ, તલત મહમૂદ અને સાથીઓ - નદીયાંમેં છૂપા હૈ ચોર છાઈ હૈ ઘટા ઘનઘોર...નદી કિનારે સાથ હમારે શામ સુહાની આઈ - બાબુલ - શકીલ બદાયુની - નૌશાદ

મોહમ્મદ રફી, જી એમ દુર્રાની, મુકેશ અને સાથીઓ - ખબર કિસીકી નહીં કિધર દેખતે હૈં વોહ -બેક઼સૂર - એહસાન રીઝવી - અનિલ બિશ્વાસ

મોહમ્મદ રફી, અમીરબાઈ કર્ણાટકી, ગીતા રોય, (?) - જબ નૈન સે નૈન મિલે ઉમંગે નાચ ઊઠી હૈ મનમેં - વીર બભ્રુવાહ - અંજુમ જયપુરી - ચિત્રગુપ્ત

મુકેશ, ઝોહરાબાઈ અંબાલેવાલી અને ગીતા રોય - એક તરફ જલ રહા દીપક - પ્રીત કા ગીત - પ્રેમી - શ્યામ બાબુ પાઠક

મુકેશ, મોહમ્મદ રફી અને શમશાદ બેગમ - હો કાલે કાલે બાદલ છાયે પિયા - અપની છાયા - પી એલ સંતોષી - હનુમાન પ્રસાદ

મુકેશ, એસ ડી બાતિશ, શમશાદ બેગમ અને સાથીઓ - જાઓ સિધારો હે રાધાકે શ્યામ -આરઝૂ - જાન નિસ્સાર અખ્તર - અનિલ બિશ્વાસ

તલત મહમૂદ, સુરીંદર કૌર, જી એમ દુર્રાની (?) અને સાથીઓ - પૂછ રહે વે યાર બીવી કૈસી હોતી હૈ - શાદીકી રાત - સર્શાર સૈલાની - એસ મોહિન્દર

જી એમ દુર્રાની, સુરૈયા, ઓઝા અને સાથીઓ - તેરી ઝાલિમ નિગાહોંને હમકો ઘાયલ કિયા - નીલી - સુરજિત સેઠી - એસ મોહિન્દર

ખાન મસ્તાના, મુકેશ, જી એમ દુર્રાની - યે આજકલકે લૈલા ઔર મજનૂ યું મિલકર - પગલે - અંજૂમ રેહમાની - બીજી (સ્નેહલ) ભાટકર

ખાન મસ્તાના, તલત મહમૂદ, મુકેશ - ક્યું શિક઼વા કરે ક્યું આહ ભરે - પગલે - અંજૂમ રેહમાની બીજી (સ્નેહલ) ભાટકર  - કવ્વાલીની શૈલીનું ગીત

સુરીંદર કૌર, પ્રેમલતા, આશા ભોસલે - અંબુઆકે પેડ સુહાને ક્યા કહેં મોસે - સબક - ડી એન મધોક - એ આર ક઼ુરેશી  -
૧૯૫૦ના વર્ષમાં પ્રેમલતાનાં ગીતોની સંખ્યા ગણનાપાત્ર રહી હતી. પણ આશા ભોસલેનો ઉપયોગ આ ગીતને ૧૯૫૦ માટે અનોખું ગીત બનાવી આપે છે.

ક્રમશઃ || ૧૯૫૦નાં ગીતો : ચર્ચાની એરણે - મને સૌથી વધારે ગમેલાં ગીતો (૧)