BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - બીઆઈટીએસ, પિલાણીના રહેવાસની મારી દિનચર્યા - (વિદ્યાર્થી) ભોજનશાળા

 

હોસ્ટેલમાં રહેતા વિદ્યાર્થીઓ  માટે તેમની મૅસની ખાટીમીઠી યાદો તેમનાં વિદ્યાર્થી જીવનનું એક એવું પાસું છે જેની સીધી નહીં તો આડકતરી પણ અસર તેનાં વિદ્યાથી તરીકેનાં જીવન પર પડતી હોય છે. ભોજનશાળાનું દેખીતું મહત્વ તો વિદ્યાર્થીઓને પૌષ્ટિક, સ્વાદિષ્ટ, વૈવિધ્યપૂર્ણ અને ઉભયપક્ષને પોષાય એ મુજબનો ખોરાક પૂરો પાડવાનો ગણાય. પરંતુ અહીં મળતો સમય સામાન્યપણે વિદ્યાર્થીઓએ માટે તેમની ચિંતાઓ ભૂલીને એકબીજાને હળવા મળવા માટેનો એક આદર્શ સમય બની રહેતો. અમારા માટે તો હોસ્ટેલ કે ઇન્સ્ટિટ્યુટમાં મળવાનું ન  થયું એવા સિનિયર્સ કે એમ એસસીની અલગ અલગ શાખાઓ અને એમ ફાર્મના હોસ્ટલ સહપાઠીઓને મળવા માટે એક બહુ  સગવડભર્યો મંચ પણ ભોજનશાળા બની રહેતી.  

આ પહેલાં મને ૧૯૬૫-૬૬નાં પ્રિ. સાયન્સનાં વર્ષ માટે વી પી. મહાવિધાલય (વલ્લભ વિદ્યાનગર, ગુજરાત) ની અને ૧૯૭૦-૭૧નાં એન્જિનિયરિંગના છેલ્લા વર્ષ માટે એલ ડીની હોસ્ટેલની ભોજનશાળાઓનાં  સવારનાં અને સાંજનાં ભોજનનો જે અનુભવ હતો તેના કરતાં ઉપરોક્ત દરેક પરિમાણનાં સંદર્ભમાં અહીનાં ભોજન ઘણાં વધારે સારાં લાગ્યાં હતાં.    

એક સાથે દસથી બાર લોકો જમવા બેસી શકે એવાં ટેબલોની બે પંક્તિઓની હરોળ અને દરેક ટેબલની એક એક બાજુએ બબ્બે બાંકડા એવી એ સમયની ભોજનશાળામાં જમવા બેસવાની સગવડો કરકસરયુક્ત હતી. દાળ, શાક, ભાત વગેરે મોટાં બાઉલમાં પીરસાતાં અને ગરમ ગરમ રોટલી દરેકની થાળીમાં પીરસાતી.

રામકૃષ્ણ ગોયંકા ત્રણેક વર્ષ પહેલાં ફરી એક વાર રૂબરૂ ગયા હતા અત્યારે તેમણે લીધેલા ફોટોગ્રાફસ દર્શાવે છે કે હવે તો આ બધી વ્યવસ્થાઓમાં બહુ સારા ફેરફારો થઈ ગયા છે.

તેમણે તેમની એ મુલાકાત દરમ્યાન ભોજનશાળાનાં વાતાવરણને પણ વિડીયો ક્લિપ - Budh Bhawan dining hall – live – માં બહુ જીવંત સ્વરૂપે કેમેરામાં ઝીલી લીધેલ છે.

( લગભગ ૭.૩૦ થી ૯.૦૦) સવારનો નાસ્તો, (૧.૦૦ થી ૨,૩૦) બપોરનું અને (૭.૦૦થી ૯.૦૦) રાતનું જમણ અને સાંજનો હળવો નાસ્તો (ટિફીન) પિલાણીની રોજીંદી વિદ્યાર્થી પ્રવૃત્તિઓનો એક અભિન્ન હિસ્સો હતાં.

સાદા પરોઠાની સાથે ચણા, છોલે કે રાજમા, પુરી-ભાજી જેવી વાનગીઓથી દિવસની શરૂઆત થતી. રવિવારના સવારના નાસ્તામાં બ્રેડ પકોડા હોય. સાથે ચા કે કોફી તો હોય જ ! પિલાણી આવ્યા પછી મને સવાર અને બપોરની ચા નિયમિત પીવાની ટેવ પડી.  

બપોરનું અને રાતનું જમણ રોટી, શાક, દાળ-ભાત અને દહીંની એક વાટકીનાં ઉત્તર ભારતનાં પારંપારિક જમણનાં જુદાંજુદાં મિશ્રણો વડે સભર રહેતાં. જે જે દિવસે આખા અડદની કાળી દાળ જમવામાં હોય ત્યારે જિમની અમારી પ્રેરણામૂર્તિ એવો કેન્ની દાળમાં બે ચમચા ઘી ભેળવીને બે ત્રણ મોટા વાટકા દાળ અને પાંચ છ  રોટલી જમી જતો. તેના સ્નાયુબધ્ધ શરીર માટે તે જે આકરી કસરતો કરતો તેના માટે જરૂરી પ્રોટીન અને કાર્બોહાઈડ્રેટ્સનો પુરવથાણું આ રહસ્ય હતું!

જોકે શનિવાર અને રવિવારનાં બપોરનાં જમણ 'ખાસ' ગણાતાં.  શનિવારે બપોરે આલુ પરાઠા અને દહીં, સાથે દાળ અને ભાત હોય. શિયાળામાં મુલી પરાઠા પણ તેમાં ઉમેરાય. અમારી બેચના મોટા ભાગના  વિદ્યાર્થીઓ કમસે કમ ત્રણ આલુ પરાઠા તો આરોગતા જ હશે. 'પાતળી' ગુજરાતી રોટલી ખાનારો મારા જેવો 'ગુજ્જુ' પણ બહુ થોડા સમયમાં ત્રણ-પરાઠા-બ્રિગેડનો નિયમિત સભ્ય બની ગયો હતો. ૬+ પરાઠા ખાનાર મહારથીઓની સંખ્યા પણ કમ તો નહોતી જ !!.

રવિવારે બપોરે પુરી, બટાકાની મસાલા (ફ્રેંચ ફ્રાય) કતરી  અને મટરની સબ્જી હોય, શિયાળામાં તો હરે મટરની સાથે પનીર કે ખોયા (માવો) પણ ઉમેરાય. મહિને એકાદ વાર નવરત્ન કોરમા પણ બને. રવિવારનું  બપોરનું જમણ તો લગભગ બધા જ લોકો બે પેટ કરીને જમતા. એટલે પછી, બપોર પછી આખી હોસ્ટેલને આફરો ચડતો અને મોડી સાંજ સુધી આખી હૉસ્ટેલ ભારે પેટે ઊંઘ ખેંચતી.  

બપોરના નાસ્તાનાં ‘ટિફિન’માં ચા કે કોફી સાથે સમોસા, કચોરી, ટીક્કી, ચાટ કે વેજીટેબલ સેન્ડવીચ હોય. સવારના નાસ્તા  કે બપોર કે રાતનાં જમણની જેમ ‘ટિફિન’માં પીરસાતી વાનગીઓ અમર્યાદિત માત્રામાં ન રહેતી. રવિવારે ‘ટિફિન’ ન હોય.

જે લોકોએ માંસાહારનો વિકલ્પ પસંદ કર્યો હોય તેમને અઠવાડીયામાં ત્રણ દિવસ આમલેટ, ફ્રેંચ ફ્રાય કે બાફેલાં ઇડાં જેવી બે ઇંડાની વાનગીઓ સવારના નાસ્તામાં અને બે દિવસ બપોરનાં જમવામાં મીટની કોઈ વાનગીઓ મળતી. માંસાહારી વિકલ્પનું માસિક મેસ બિલ ૫૦ થી ૬૦ રૂપિયા વધારે આવે.  

ઉત્તર ભારતીય રસોઈ પ્રણાલી મુજબનું જમવાનું મને તો લગભગ પહેલા દિવસથી જ ખૂબ ભાવી ગયું હતું.

ઉત્તર ભારતીય રસોઈ પ્રણાલીની વાત નીકળતાં મને એક બહુ સ-રસ કિસ્સો યાદ આવે છે.     

પહેલાં ઉનાળુ વેકેશનથી પાછાં ફરતાં હું ઘરેથી કાચી કેરીના છુંદાની બરણી સાથે લાવ્યો હતો (જોકે ખરેખર તો એમ કહેવું જોઈએ કે મારાં માએ મને બળજબરી કરીને સાથે વળગાવ્યો હતો !) સાંજે પહોંચીને જ રાતનાં પહેલાં જ જમણના અર્ધાએક કલાકમાં જ એ બરણી તો સાફ થઈ ગઈ. અમારામાંના ઘણા વિદ્યાર્થીઓને ગુજરાતી 'ગળ્યાં' દાળ અને શાકના સ્વાદના (નાકનું ટીચકું ચડાવી દે તેવા) સ્વાદના આછાપાતળા અનુભવ હતા, પણ “મરચું નાખેલ આ 'મુરબ્બો'” તો બધાં માટે નવો જ અનુભવ હતો ! એ પછી એ 'આચાર' હતું એમ ચોખવટ કરવાની મારી હિંમત નહોતી ચાલી ! એ અઠવાડીયાનાં મેં ઘરે લખેલ પત્રમાં એટલું જ લખ્યું હતું કે બધાંને છુંદો બહુ ભાવ્યો હતો. કયાં કારણસર ભાવ્યો હતો તે તો પછીનાં વેકેશનમાં ઘરે ગયો ત્યારે, મારાં માને રૂબરૂમાં, માંડ માંડ, સમજાવી શકેલો !

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - બીઆઈટીએસ, પિલાણીના રહેવાસની મારી દિનચર્યા - વ્યાયામશાળા

એક સરેરાશ ગુજરાતી યુવાન માટે  વ્યાયામશાળા (જિમ) અને ખેલકૂદ મેદાન (સ્પોર્ટ્સ ગ્રાઉન્ડ) જેવી  'જગ્યાઓ'ની મુલાકાત લેવાનું સામાન્ય સંજોગોમાં એ સમયે થવાનું ન હતું. હા, વર્ષને વચલે દહાડે આપણા કોઈ મિત્રએ કોઈ સ્પર્ધાબર્ધામાં ભાગ લીધો હોય અને એટલા પુરતું જોવા જઈએ તો વળી સ્પોર્ટ્સ ગ્રાઉન્ડનૂ મુલાકાતે જઈએ ! જિમ એટલે તો મારે મન અખાડો જ હતો જ્યાં પહેલવાનો પોતાના અભ્યાસ માટે જતા હોય.

પરંતુ, અહીંના વસવાટ દરમ્યાન 'સૌ પહેલાં થયેલ અનુભવો'ની યાદીમાં જિમનું પણ નામ ઉમેરાવાનું હતું ! પહેલા સમેસ્ટરના પહેલા જ મહિનામાં અમારી મિત્રતા એક એવા સહપાઠી, XXX  સૈની, સાથે થઈ જે મેસમાં દર ત્રીજે કે ચોથે દિવસે બપોરના જમવામાં બનતી આખા અડદની કાળી દાળમાં બે ચમચા ઘી ભેળવીને પી જતો. થોડા જ દિવસોમાં એ પણ જાણવા મળી ગયું કે એ તો દરરોજ વહેલી સવારે જિમ જાય છે. મહિનો પુરો થતાં સુધીમાં તો મને અને બીજા બેત્રણ મિત્રોને પણ તેની સાથે સવારે બરાબર ૬.૦૦ વાગ્યે જિમ પહોંચતા તેણે કરી મુક્યા.

જિમની પાછળના ભાગમાં આવેલાં વિશાળ મેદાનમાં વચ્ચે ફુટબૉલ અને ક્રિકેટનું મેદાન હતું. તેને ફરતે લંબગોળાકારમાં બનેલ રનિંગ ટ્રેક હતો. અમારો એ મિત્ર તેના ચાર રાઉન્ડ લગાવે એટલો સમય અમે ત્યાં 'ઝડપથી' ચાલતા. પછીથી તે જિમમાં જુદી જુદી વજન ઊંચકવાની કસરતો કરે. અમારી ભૂમિકા તેને તેનાં સાધનો બાજુના ઘોડામાંથી લાવી આપવાની અને પાછાં મુકી આપવામાં મળતી 'કસરત' કરતા શિખાઉ શિષ્યો તરીકેની રહેતી.

૪૦ - ૪૫ મિનિટની 'કસરતો' પછી અમે પાછા હોસ્ટેલ આવી જતા અને પછી પંદરેક મિનિટ ઉપરની પાણીની ટાંકીમાં તાજાં જ ભરાયેલાં પાણીથી, બથરૂમમાં નળની નીચે જ નહાઈને 'પરસેવો અને ધૂળમાટી' સાફ કરતા. સાડા સાત - પોણા આઠ વાગ્યા સુધીમાં તો મેસ ચાલુ થાય એટલે પહેલી પંગતે નાસ્તો કરવા પહોંચી જતા. પરિણામે, 'પહેલી પંગતે બાર કલાકનો ઉપવાસ તોડતા ફાડુ' [ફાડુ - બે પેટ કરીને ખાનાર માટે વપરાતો મશ્કરીજનક  શબ્દ] તરીકે અમે બહુ જલદી નામચીન બની ગયા ! દિવસનાં બીજા સમયનાં ભોજન કરતાં થોડો વધારે સવારનો નાસ્તો કરવાની મારી એ ટેવ હજુ પણ છૂટી નથી !

અમારો એ 'જિમ-ભક્ત' ખરેખર તો ભારતીય સેનાની એન્જિનિયરિંગ શાખામાં ભરતી થવા  માટેની પ્રવેશ ટેસ્ટની ફિઝિકલ ફિટનેસ માટે શિસ્તબધ્ધ અભ્યાસ કરી રહ્યો હતો. બીજા સમેસ્ટરના મધ્ય સુધીમાં તો તેની એ તપશ્ચર્યાનું ફળ તેને મળી ગયું. ભારતીય સેનામાં અફસર તરીકે તેની પસંદગી થઈ ગઈ. એણે તો એન્જિનિયરિંગ પણ અહીંથી જ કર્યું હતું. એ બધી મીઠી યાદોને છોડતી વખતે તેનાં સ્વપ્નને સિધ્ધ થતું નિહાળવાની ખુશીની અનેરી ઝલક તેની આંખોમાંથી છલકાતી હતી !

અમારી પાછળ પણ તેણે લીધેલી મહેનત એળે ન ગઈ. અમે ત્યાંના બાકીના સમયમાં પણ  એટલી જ નિયમિતતાથી જિમ જતા રહ્યા. બીજાં વર્ષનાં અતે અમે રનિંગ ટ્રેકના એક રાઉન્ડ દોડવાની અને એકાદ કિલોનું વજનીયું ઊંચકી શકવાની કક્ષાએ પણ પહોંચી ગયા હતા.

ભણી લીધા પછી તરત જ નોકરીએ લાગ્યા બાદ સવારે ૮.૩૦ વાગ્યે ઘરેથી નીકળી જવાનું થતું, એ બહાને નિયમિત કસરત છૂટી ગઈ. જેને પરિણામે પછીનાં ૧૫ વર્ષમાં મારૂ વજન દસબાર કિલો વધ્યું, પણ શરીર પર ચરબીના થપ્પા ન ચડ્યા તેટલી એ ‘કસરતો’ની અસર રહી !. 

૧૯૯૨માં જીવનમાં પહેલી, અને હજુ સુધી છેલ્લી વાર, એસિડિટીને કારણે હું એક અઠવાડીયું 'સિક લીવ' લેવા મજબૂર બન્યો. તેને કારણે ફરીથી વહેલી સવારે અડધો કલાક પણ ચાલવા જવાનું શરૂ કર્યું, જે આજે પણ ચાલુ છે. મારા દિવસના નિત્યક્રમનો એ મારો સૌથી પ્રિય સમય છે !

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - બિઆઈટીસના વિદ્યાર્થી જીવનનો આરંભ : શૈક્ષણિક પ્રવૃતિઓના ધમધમાટના દિવસોનો સંકેત આપતા પ્રસંગો

 પહેલો સમેસ્ટર શરૂ થવાનાં પહેલાં બે અઠવાડીયામાં એવી બે ઘટનાઓ બને જે સિનિયરોનાં વેકેશનની મજા વાગોળવાની અને નવા દાખલ થનારાઓની સંસ્થાનાં વાતાવરણ સાથે પરિચિત થવાની પ્રક્રિયાને સમેટીને ચોટલી બાંધીને શક્ષણિક પ્રવૃતિમાં ખુંપી જવાની વચ્ચેના સંક્રાંતિકાળની આલબેલ પોકારે. દર વર્ષે નિયમિતપણે થતી એ બે ઘટનાઓ એટલે ફ્રેશર માટેની વેલકમ પર્ટી અને વિદ્યાર્થી પરિષદની ચુંટણી.

ફ્રેશર વેલકમ 

પહેલું અઠવાડીયું પુરૂં થાય ત્યાં સુધી વિદ્યાર્થી પરિષદની ચુંટણીની તૈયારીઓ જોર પકડવા લાગે. એટલે રેગિંગની પ્રવૃતિમાં પહેલાં અઠવાડીયાંની ગરમી શમવા લાગે. વિધિપૂરઃસરની ફ્રેશર પાર્ટી થાય એટલે ફ્રેશર તરીકેની ઓળખ મટી જાય અને એ લોકો પણ સંસ્થાના વિદ્યાથી સમુહના મુખ્ય પ્રવાહમાં બધાં સમાન બની જાય.

સામાન્યણે બીજાં અઠવાડીયાનાં રવિવારના બપોરનાં જમણમાં મેસનાં રવિવારનાં પ્રણાલિકાગત ભોજનને  બદલે બડા ખાના હોય. રવિવારનાં બપોરનાં ભોજનમાં સામાન્યપણે પુરી, લીલા વટાણાનું શાક, મસાલાવાળી બટકાની ફ્રેંચ ફ્રાય અને સોજીનો શીરો કે ગુબાબજાંબુ હોય. બડા ખાના માટે તેમાં સમોસા કે કચોરી કે બેડ પકોડાં જેવાં ફરસાણને, વટાણાનાં શાકમાં માવો (ખોયા) કે પનીર જેવી સમૃદ્ધ સામગ્રીને અને મિષ્ટાન્નમાં ખીરને સ્થાન મળે.

આવાં સત્તાવાર જમણ ઉપરાંત અમુક સિનિયર વિદ્યાર્થીઓ ફ્રેશરને  કેમ્પસની બહાર આવેલાં બજારમાં જે ઢાબાંઓ હતાં ત્યાં પણ પાર્ટી આપે. આ પાર્ટીઓનું મુખ્ય આકર્ષણ મસાલેદાર માંસાહારી વાનગીઓ અને મદ્યપાન હોય. આવી પાર્ટીઓની વધારે વિગત સ્મરણયાત્રામાં શિક્ષણેતર પ્રવૃતિઓની વાત કરતી વખતે કરીશું .

વિદ્યાર્થી પરિષદ ચુંટણી 

પ્રમુખ પદ, જુદી જુદી ક્લબના મુખ્ય કર્તાહર્તાની પસંદગી જેવી ચુંટણી માટેની બહુ જ કાચી રૂપરેખા આમ તો આગલાં વર્ષના અંતમાં જ અવિધિસર રીતે તો વિચારાઈ ગઈ હોય. સમેસ્ટર ચાલુ થતાંવેંત એ આયોજનને આખરી ઓપ આપી દેવામાં આવે.બીજાં અઠવાડીયામાં ચુંટણી પ્રક્રિયાની સત્તાવાર જાહેરાત થાય એટલે પ્રમુખપદના ઉમેદવારની આગેવાની હેઠળ પ્રચારનાં કામને ગતિ મળે. પહેલાં અઠવાડીયાનાં રેગિંગ દરમ્યાન ફ્રેશર વિદ્યાર્થીઓ જોડે થતા સંપર્કને ઉમેદવારો પોતાના મતદારો તરીકે તેમના પ્ક્ષમાં કરવાનો લાભ પણ ઉઠાવે. એમાંથી જે આ વર્ષે પ્રચારમાં કે ભવિષ્યની ચુંટણીઓ માટે ઉપયોગી નીવડે એવી પ્રતિભાઓ પણ ચુંટી લેવામાં મદદ મળે.

એ સમયની વિદ્યાથી પરિષદની ચુંટણીમાં બહુ ધાંધલ ધમાલ કે મસમોટા ખર્ચાઓ ન થતા. હોસ્ટેલમાં ગ્રુપ સભાઓ કે વ્યક્તિગત સંપર્ક જ પ્રચારનાં મુખ્ય સાધનો રહેતાં. કૉનોટ પ્લેસ બજાર પણ આ માટે બહુ મહત્ત્વનો મંચ બની રહેતો, પ્રચાર સાહિત્ય કે પોસ્ટર વગેરે તો કદાચ સત્તાવાર રીતે જ નિષેધ હતાં. જોકે, તેમ છતાં, ચુંટણી પ્રચાર બહુ જ કલ્પનાશીલ, સર્વાગપણે વ્યાપક અને જોશમય પણ રહેતો.

ચુંટણીનાં પરિણમો જાહેર થાય એટલે કેમ્પસની વિધિસરની અભ્યાસેતર પ્રવૃત્તિઓ પણ કાર્યરત થઈ જાય. આ વિશે વધારે વિગતવાર વાત આ સ્મરણકથામાં અભ્યાસેતર પ્રવૃતિઓની અન્ય યાદો મમળાવતાં મમળાવતાં કરીશું.

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - બિઆઈટીસના વિદ્યાર્થી જીવનનો આરંભ : રેગિંગ

અત્યાર સુધીનું મારૂં વિદ્યાર્થી જીવન ગુજરાતમાં, ગુજરાતી વાતાવરણમાં જ જન્મેલા અને ઉછરેલા સહપાઠીઓઓ, સાથે જ વીત્યું હતું. એટલે, રેગિંગ જેવો શબ્દ મારા જ્ઞાનકોશમાં જ દાખલ જ નહોતો થયો. તે એટલે સુધી કે બિઆઈટીસ વિદ્યાર્થી જીવનની શરૂઆત પહેલાંથી જ એ પ્રવૃતિનો અનુભવ વાનું શરૂ થયું હોવા છતાં તેને 'રેગિંગ' કહેવાય એવી ખબર તો વિધાર્થી જીવનની શરૂઆતના બીજા કે ત્રીજા દિવસે જ પડી હતી. જોકે વ્યક્તિગત સ્તરે કરાતીરી દમદાટીનો મને પણ આ પહેલાં કોઈ અનુભવ નહોતો થયો એમ તો નહોતું. મને જ્યારે જ્યારે એવા અનુભવ થયા હતા ત્યારે શરૂઆતમાં બીકના માર્યા, પછીથી થોડીક ચાલાકીથી , તેનાથી પણ પછી થોડી સામી દાદાગીરીથી અને પછીથી તો દાદાગીરી અને ચાલાકીનાં મિશ્રણથી મેં કામ પાર પાડ્યાં પણ હતાં. જો કે તેની સરખામણીમાં રેગિંગ સામુહીક સ્તરે, વધારે આયોજનપૂર્વક,વધારે અયોજિત રીતે, એક 'રિવાજ' તરીકે, કરાતી પ્રવૃતિ અનુભવાઈ.

 

સાવ સીધી સમજ મુજબ, અને તેનાં સાવ સરળ અને શુભભાવનાનાં સ્વરૂપમાં, આ પ્રવૃતિઓનો મૂળ આશય સંસ્થાના જૂનાજોગીઓ દ્વારા નવાસવાઓ સાથે ઓળખાણ કરવાનો ગણાય. જ્યારે આ પ્રવૃતિ સારી દાનતથી કરવામાં આવે ત્યારે રેગિંગ થકી નવાસવાઓને સંસ્થાની સંસ્કૃતિમાં (અવિધિસર રીતે) ઢાળવાની એક પરંપરા તરીકે આ પ્રવૃતિ અમલમાં મુકાતી હોય છે.

રેગિંગ સાથેનો મારો પહેલવહેલો પનારો પ્રવેશ કસૉટી દરમ્યાનના ખાલી દિવસોના પહેલેજ દિવસે સાજે શિવગંગા તરફ લટાર મારવાનીકળ્યો હતો ત્યારે પડ્યો હતો. જોકે હું હજુ એટલો બિનઅનુભવી (બાઘો) હતો કે તે સમયે તો એ મને એક સામાન્ય પરિચય કેળવનારી, થોડીક રોફ જમાવવાના અશયથી થતી, પંચાત જ લાગેલી. તેની સરખામણીમાં બીજા દિવસે થયેલો અનુભવ થોડો 'આકરો' હતો. ત્યારે મને સમજાઈ ગયું કે માત્ર ઓળખવિધિની પંચાત નથી. જોકે કે બન્ને ઘટનાઓમાં શરૂ શરૂની ઓળખવિધિ દરમ્યાન સ્વાભાવિકપણે એટલું સ્પષ્ટ થઈ જતું હતું કે હું હજુ બિઆઈટીએસનો વિદ્યાર્થી થયો નથી. એટલે, ક્દાચ, એ પડપુંછ બહુ લાબી નહોતી ચાલી.

વિદ્યાર્થી તરીકે વિધિસરનો પ્રવેશ મળ્યા પછી અમે જયપુરથી પાછા આવી ગયા તે પછીના બેત્રણ દિવસોમાં એક વાર મને એકલાને અને બીજી બેએકવાર બીજા બેત્રણ સહપાઠીઓ સાથે ફરીથી આ અનુભવ થયા. શરૂઆતની, અમારા ભોગે થતી મજાકમસ્તીભરી ઓળખવિધિ પછી, સામાન્ય રીતે બનતું હોય છે તેમ અમને એ 'જૂનાજોગી’ લોકોની રૂમ પર આવી જવાનું કહેવાયું હતું. જોકે અમે એમ કર્યું નહી - કોઈ બહાદુરીભર્યા આશયથી નહીં પણ સંસ્થાની ભૂગોળથી હજુ સાવા જ અજાણ હોવાને કારણે !

જોકે એ જ દિવસોમાં અમારા - બીજાં વર્ષની બેચના - કાયદેસરના 'સિનિયરો' સાથે પણ અમારી બે ત્રણ 'બેઠકો' થઈ ચુકી હતી. એ સમયે અમને એ લોકો તરફથી મિત્રતાપૂર્વકની પહેલી 'જાણ' એ કરાઈ હતી કે સ્નાતક કક્ષા સુધીના કોઈ સિનિયરો દ્વારા 'સભ્ય' પણે થતાં રેગિંગ કે એમની રૂમ પર જવાનાં કહેણ બાબતે સહકાર આપવો કે નહીં તે અનુસ્નાતક કક્ષાના 'જુનિયરો' તરીકે અમારી મુનસફીપર આધારિત છે. એ બાબતે દાદાગીરી કે અસભ્ય વર્તન થતું હોય તો અમે હક્કપૂર્વક ના પાડી શકીએ.

મારા બીજા, મારા કરતાં આ વિષયમાં (ઘણા) વધારે અનુભવી સહજુનિયરોએ મને એ પણ સમજાવી દીધું હતું કે આવા બનાવો દરમ્યાન 'બહુ ડર'થી કે 'બહુ ચાલાકી'થી પેશ ન આવવું 'બીકણ બાળકો'નાં બચપનનાં તો પુરેપુરી રૂક્ષતાથી છોતરાં ઉડાડવામાં આવે છે. વળી, એક વાર જો 'બીકણ' જેવી છાપ પડી ગઈ તો પછી ગમે એટલી બહાદુરી બતાવો તો પણ એ 'પહેલવહેલી' છાપ સાવેસાવ ભુંસાતી નથી. 'બહુ ચાલાક' લોકોને પણ સારી રીતે ઠમઠોરીને સમજણ પાડી દેવામાં આવતી હોય છે, પોતાની જાતને ગમે એટલો મોટો મીર ગણતા હો પણ અહી તો 'બધા સમાન' છે.

રેગિંગના મારા અંગત અનુભવો કોઈ ખાસ રીતે નોંધપાત્ર કે અનિચ્છનિય કહી શકાય એવા ન રહ્યા. મને યાદ છે કે જુની ફિલ્મોનાં ગીતો સાંભળવાના કે વાંચનના મારા શોખની ઢાલ બનાવીને હું એ પ્રશ્નોતરીને મને અનુકૂળ દિશામાં વાળી દઈ શકતો હતો. જોકે મારા શૉખની એ વાતો ટાઢા પોરનાં ગપ્પાં નથી એ મારે જરૂર સાબિત કરવું પડ્યું હતું. કયું ગીત કઈ ફિલ્મનું છે, કોણ સંગીતકાર કે ગીતકાર છે, તેની ખૂબી (કે સામાન્યતા) શું છે એવી બાબતો વડે હુ થોડી સારી છાપ પણ પણ પાડી શક્યો હોઈશ . (આનો મને જે આડકતરો લાભ મળ્યો તેની વાત આગળ ઉપર ઉચિત સંદર્ભમાં કરીશ). એ જ રીતે ગુજરાતી ભાષાનાં પુસ્તકોનાં વાંચન વિશે તો ત્યાં કોઈ પડકારી શકે એવું હોય નહીં એટલે એ વિષય પર તો હું બહુ સહેલાઈથી રજુઆત કરી શક્તો હતો. તે ઉપરાંત જેમ્સ હેડલી ચેઝ, આર્થર કોનન ડોયલ, અગાથા ક્રિશ્ટી કે અર્લ સ્ટેન્લી ગાર્ડનર અને એયન રેન્ડને તુંબડે મારૂં અંગ્રેજી વાંચન પણ વૈતરણી પાર કરાવી જતું રહ્યું.

આ બધી ઘટનાઓ દરમ્યાન એક પ્રશ્ન એવો હતો જેણે મારી જાણનાં ક્ષેત્રોની અંદર ધરબાઈ રહેલા 'અજાણ'નાં જામી રહેલા થરને ખુલ્લા કરી નાખ્યા. 'મૅનેજમૅન્ટનો આગળ અભાસ શા માટે પસંદ કર્યો' એ સવાલે મને અહીનાં બે વર્ષ, અને પછીથી મારી સક્રિય વ્યાવસાયિક કારકિર્દી, દરમ્યાન આ સંદર્ભે અનેક વાર વિચારમંથન કરવાની તકો ઓળખી શકવાની સૂઝ કેળવી આપી છે. જોકે, આ સવાલનો મને આજે પણ તર્ક્પૂર્ણ, અર્થપૂર્ણ કે સંતોષકારક, જવાબ મળ્યો નથી એ એક અલગ ચર્ચાનો વિષય છે. પરંતુ, હું મારી જે કંઈ ઉણપો ઓછી કરી શકયો છું તેમાં આ પ્રશ્નનો ફાળો ઘણો જ મોટો એટલું તો ચોક્કસ કહી શકાય છે.

અમારા કાયદેસરનાં સિનિયરો સાથેની અમારી બેઠકો બન્ને પક્ષે ગ્રૂપમાં વહેંચાઈને થતી. આવી બેઠકોને અંતે અમને એ લોકો સાથે ઓળખાણ થવાનો તો લાભ મળ્યો, પણ તે સાથે અમે એકબીજા સાથે પણ સારી એવી ઓળખાણ કરી શક્યા. આ બેઠકો દરમ્યાન સિનિયરોનો એક વધારે મુખ્ય આશય અમને સંસ્થાની (અમારી) મૅનેજમેન્ટ વિદ્યાશાખાનો પરિચય કરાવવાનો અને તેની બારીકીઓને જણાવવાનો પણ હતો. તે સાથે એ લોકોએ આ તક ઝડપીને અમારી વિદ્યાશાખા નવીસવી હતી એટલે હવે પછીના સમયમાં (તથાકથિત) બહુખ્યાત સંસ્થાઓના વિદ્યાર્થીઓ સાથેની સ્પર્ધાનો સામનો શી રીતે કરવો જોઈએ એ અંગેનાંં તેમનાં મંતવ્યોની રૂપરેખા પણ મને સમજાવી. આ બધી ચર્ચાની ફલશ્રુતિરૂપે પછીનાં વર્ષમાં અમે જેકાર્યક્રમો કરી શક્યા તેની વાત પણ આગળ જતાં યથોચિત સંદર્ભમાં કરીશ. અને હા, આ આખી પ્રક્રિયાને કારણે અમારા વચ્ચે થયેલી આપસી ઓળખાણનો અમને એક અનપેક્ષિત, પણ ખુબ જ લાભદાયક આડફાયદો એ થયો કે આગળ જતાં વિવ્ધ શૈક્ષણિક, સહશૈક્ષણિક કે ઇતર પ્રવૃત્તિઓને અનુરૂપ અલગ અલગ ટીમો બનાવવાની જરૂર પડતી ત્યારે અમારૂં કામ સાવા આસાન બની જતું. વાત નીકળી જ છે તો એક સામાન્ય કહી શકાય એવું,પણ મારાં એ સમયનાં બોલચાલની અગ્રેજીનાં જ્ઞાનની મર્યાદા બતાવતું એક સરસ ઉદાહરણ યાદ આવે છે. એક સાંજે, એક સિનેયરે મને કૉનોટ પ્લેસથી પેડલ રીક્ષામા સાથે બેસીને તેની રૂમમાં વાત કરવા બોલાવ્યો. રીક્ષામાંથી ઉતરતાં તેણે મને રીક્ષાવાળાને 'Two bucks' ચુકવી દેવા કહ્યું. હું તો તેની સામે અને રીક્ષાવાળા સામે વારાફરતી જોઇ રહ્યો, કેમકે મને Two એટલે 'બે' એ તો સમજાયું હતું, પણ 'bucks' અર્થ સમજાયો નહોતો!!!

સ્નાતક કક્ષાના 'સિનિયરો' સાથેની અમારી વાતચીતોને કારણે અમને સંસ્થાનાં વિદ્યાર્થી જગતના આંતરપ્રવાહોને સમજવાનો લાભ મળ્યો. જેને પરિણામે એ વર્ષની સ્ટુડન્ટ યુનિયનની ચુંટણીમાં આમે લોકો સામુહીક રીતે બહુ સક્રિય ભૂમિકા ભજવી શક્યા. મને અંગત પણે બીજો એક લાભ એ થયો કે એ બધાંઓમાં અન્ય ઇતર ક્ષેત્રોના પ્રતિભાવાન વિદ્યાર્થીઓની પણ ઓળ્કહ થઈ, જેનો પણ મને એ વર્ષ દરમ્યાન સારો ફાયદો મળ્યો. એ વાત પણ આગળ જતાં યથા યોગ્ય સમયે કરીશ.

બીજાં વર્ષ દરમ્યાન હું, અને અમારી ઘનિષ્ઠ મિત્રોની આખી ટુકડી, જ્યારે 'સિનિયર' કક્ષાના સ્થાને પહોંચ્યા ત્યારે બહુ જ સ્પષ્ટ સમાજ્ણથી અને બીજાંને દેખાય સમાજાય એ રીતે રેગિંગ બાબતે સદંતર નિષ્ક્રિય રહ્યા.