સચિન દેવ બર્મન જેટલા આગવા સંગીતકાર હતા તેટલા જ આગવા ગાયક પણ હતા એ વાતનો પરિચય તેમણે ગાયેલાં હિંદી ફિલ્મનાં ગીતોથી અપણે કરી ચૂક્યાં છીએ. ૧૯૨૬થી સંગીતની તેમને પધ્ધતિસરની તાલીમ મળી તે પહેલાં પણ તેઓએ તેમના ધ્રુપદ ગાયક અને સિતારવાદક પિતા પાસેથી સંગીતના પાઠ તો ભણવા જ માડ્યા હતા. ૧૯૩૨માં તેમણે કોલકત્તામાં ઓલ ઈન્ડીયા રેડીયો પર બંગાળી અને ત્રિપુરાનાં લોક સંગીત તેમજ હળવાં અર્ધ શાસ્ત્રીય સંગીતને રજૂ કરવાનું શરૂ કર્યું. તેમની પહેલ વહેલી રેકર્ડ પણ એ જ સમયમાં બની. તેમની કારકીર્દીની શરૂઆતમાં તેઓ બંગાળી થીયેટર માટે સંગીત રચના કરતા હતા. બંગાળીમાં તેમણે પહેલી સંગીતબધ્ધ કરેલ 'રાજગી' (૧૯૩૭) પછી બંગાળી ફિલ્મોમાં પણ સફળતા મેળવતાં તેમને ચાર વર્શ રાહ જોવી પડી હતી. હિંદી ફિલ્મોમાં પણ ૧૯૪૬માં પદાર્પણ કર્યા પછી સફળ સંગીતકાર તરીકે તેમનું આગવું સ્થાન બનાવતાં બનાવતાં તેમને ચાર પાંચ વર્ષ મહેનત કરવી પડી હતી.
શરૂઆતના આ સમય દરમ્યાન તેમનાં સંગીતને જીવંત રાખવામાં તેમનાં ગાયને તેમને મદદ કરી હશે. કલકત્તાના શરૂઆતના સમયમાં તેમની ૧૩૧થી વધુ રેકર્ડ્સ બહાર પડી છે. તેમણે એ સમયના કેટલાંક અન્ય અન્ય જાણીતા સંગીતકારો માટે પણ ગીત ગાયાં છે. મુંબઈ આવ્યા પછી પણ તેમનાં ગાયનને તેમણે હંમેશાં જીવંત રાખ્યું. તેમની શરૂઆતની ફિલ્મોમાં તેમણે નિયમિત પાર્શ્વગાયક તરીકે હાથ અજમાવ્યા પછી તેમણે જોયું હશે કે તેમનો અનોખો અવાજ અને અનોખી શૈલીની ગાયકી વણીજ્યિક ક્ષેત્રે કદાચ બહુ સ્વીકાર્ય નહીં બને. એટલે બહુ ચોક્કસ સંજોગોમાં તેમણે ફિલ્મોમાં ગાવાનું કર્યું. ફિલ્મ સંગીતની કોઈ જ વાણિજ્યિક સીમાઓ ગૈર ફિલ્મી સંગીતને નડે નહીં તેથી તેમણે પોતાનાં ગાયનને એ દિશા આપી.
તેમણે ગાયેલાં ગૈર ફિલ્મી હિંદી ગીતોમાં પણ ભાવ વૈવિધ્ય વિપુલ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. તેમની આ રચનાઓમાં પણ મૂળ આધાર ગંગાળી બૌલ સંગીત કે અન્ય લોક સંગીત કે રવિન્દ્ર સંગીતનો જ જોવ મળૅ છે. તેમનાં અમુક ગૈર ફિલ્મી ગીતો તેમની ફિલ્મ ગીતોની રચના માટેના પ્રયોગશાળાના પ્રયોગ જેવાં પણ જણાશે. આમસચિન દેવ બર્મને રચેલાં પુરુષ ગાયકો માટેનાં ગીતોની રચનાના મૂળ્ધારને સમજવામાં પણ સચિન દેવ બર્મનએ પોતે ગાયેલ ગૈર ફિલ્મી ગીતોની મહત્ત્વની ભૂમિકા રહે છે.
તદુપરાંત, સચિન દેવ બર્મનનાં સમગ્ર સંગીતને સમજવામાં પણ તેમણે રચેલાં અને ગાયેલાં ગૈર ફિલ્મી ગીતોનું એક આગવું મહત્ત્વ છે.તેમનાં આ ગીતો સાંભળવાથી આપણાં દિલો દિમાગ પર એક અનન્ય અવાજની અસર તો ઘુટાય જ છે પણ તત્ત્વતઃ તેમને સુઝતી ધૂનોનાં અઘરાં વ્યાકરણને કેટલી સરળતાથી તેઓે ગેય કળાત્મક સર્જનના દેહમાં ઘડી કાઢેલ છે તે પણ સમજી શકાય છે.
તેમણે ગાયેલી હિદી ગૈર ફિલ્મી રચનાઓ પૈકી અઢારેક જેટલાં ગીતો હાલ પૂરતાં મળી શક્યાં છે જે અહીં બે ભાગમાં રજૂ કરેલ છે.
મેરે યૌવનકી ફુલવારીમેં ભંવરા તુ ક્યું આતા હૈ ગીતની રચનામાં વિન્ટેજ એરાના સમયની રચનાઓઅની અસર જરૂર જણાશે. પણ એ સમયની રચનાઓ જેટલી આ રચના સરળ પણ નથી. ગીત સાંભળાતી વખતે પૂરે પુરૂં ધ્યાન ગીત સાંભળવામાં જ પરોવવાથી રચનાની પ્રમાણમાં દ્રુત લય અને અંતરા દરમ્યાન સુરના ઉતાર ચડાવની માર્મિકતાઓ માણવા માટેનું વાતાવરણ જામે છે.
રિમ ઝિમ રિમ ઝિમ બરસાઓ રે, આંસુ કે મોતી લુટા જાઓ રે
વરસાદની બુંદમાં વિરહીણી પ્રેમિકાને પોતાની આંખોનાં આસુઓનાં મોતી દેખાય છે.
ઊડ ગયા ભંવરા કલી કલી ઉદાસ
વિરહના ભાવને સચિન દેવ બર્મન ગિટારના તાલમાં રવિન્દ્ર સંગીતની અસરમાં વાચા આપે છે.
પ્રેમકા પિંજરા હો ગયા સુના, મનકા પછી છૂટ ગયા
પ્રેમનાં પિંજરમાંથી મન ઊઠી જાય તો એ પિજરું ખાવા ધાય એ ભાવને સચિન દેવ બર્મને પંકજ મલિકની શૈલીમાં ભારતીય અને પાશ્ચાત્ય શૈલીની વાદ્યસજ્જાથી રજૂ કરેલ છે.
આ ત્રણમાંથી બે રચનાઓ તો રાજા મહેંદી અલી ખાનદ્વારા રચાયેલી છે. તેમણે સચિન દેવ બર્મન સાથે 'દો ભાઈ' (૧૯૪૭)માટે ગીતો લખ્યાં હતાં. એ સમયના સંબંધોએ સચિન દેવ બર્મનને આ ગીતોની રચના કરવા માટે પ્રેર્યા હોય એવું માની શકાય છે.
(અહીં આ ત્રણેય ગીત એક જ ક્લિપમાં સાંભળવા મળે છે.)
ઝન ઝન ઝન ઝન મંજીરા બાજે નટ બિહાગમાં રચાયેલ આ રચનાને સચિન દેવ બર્મને પોતાનો કેવો ઓપ ચડાવ્યો છે તે જોવા માટે ઉસ્તાદ ફૈયાઝ ખાને ગાયેલ આ બંદિશ સાંભળવી જોઈશે.આટલું પૂરતું ન હોય તેમ સચિન દેવ બર્મને તેને ફરીથી છાયા નટમાં સજાવીને 'બુઝદિલ' (૧૯૫૧)માં લતા મંગેશકરના સ્વરમાં એક નવાં જ સ્વરૂપે રજૂ કરેલ છે.
સચિન દેવ બર્મને રચેલાં ગીતોનાં વૈવિધ્ય જેટલું જ વૈવિધ્ય તેમણે ગાયેલાં ગૈર ફિલ્મી ગીતોમાં પણ સાંભળવા મળે છે. તેમણે રચેલાં અને ગાયેલાં ગૈર ફિલ્મી ગીતોના રંગપટના કેટલાક રંગ આજે આપણે નિહાળ્યા. હવે પછીના અંકમાં આ રંગપટના હજૂ બીજા રંગોની ખૂબીઓ માણીશું
