મન્ના ડે - ૧૦૩મી જન્મજયંતિએ, યાદોના રસથાળમાંથી, ગૈર-ફિલ્મી ગીતોનાં વીણેલાં મોતી : સજની...નથલી સે ટૂટા મોતી રે….

 

હિંદી ફિલ્મ સંગીતના '૫૦ના દાયકાનાં આકાશમાં નીખરી ઊઠેલા પાર્શ્વગાયક સિતારાઓમાં મન્ના ડે, તેમની ગાયકી આગવી શૈલી અને  બહુમુખી પ્રતિભાને કારણે આગવું સ્થાન ધરાવતા હતા. બંગાળી ગાયકોની સહજ મૃદુતાની સાથે ઉત્તર ભારતની ગાયકીની શૈલીની બુલંદીનું અનોખું મિશ્રણ તેમની પોતીકી વિશિષ્ટતા હતી. ઊંચેથી નીચે આવતા કે નીચેથી ઉપર જતા સુરમાં બોલના ભાવોનાં હૃદયસ્પર્શી સ્પંદનો પણ જરા સરખાં કંપન વિના જ સાંભળવા મળે.એટલેજ તેમના વિશે કહેવાતું કે તેમનો સ્વર સુરાવલીનાં સંગીતને કવિતાની લયમાં રજૂ કરે છે. તેમને કલાકારોના કલાકાર અને ગાયકોના ગાયક કહેવાતા તે જરા પણ અસ્થાને ન હતું. તેમની આ બધી વિશિષ્ટતાઓએ તેમને સન્માનનાં એટલાં ઊંચાં આસને પહોંચાડી દીધા કે, કદાચ, ફિલ્મજગતમાં તેમના વિશે ગ્રંથિ બંધાઈ ગઈ કે મન્ના ડેનાં ગીતો 'લોક જીભે નહી ચડે'.  

જોકે, મન્ના ડેની ગાયકી વિશે આવા બધા બાહ્ય પ્રતિભાવો મારાં મન પર અસર કરે તે પહેલાં  જ મને તેમના સ્વર સાથે અનોખો લગાવ થઈ ગયો હતો. વાત છે વર્ષ ૧૯૬૬ થી ૧૯૬૭ સુધીનાં વર્ષોની જ્યારે હું એન્જિનિયરિંગના મારા કૉલેજ કાળના અભ્યાસનાં બીજાં અને ત્રીજાં વર્ષમાં હતો. એ સમયે ફિલ્મોનાં ગીતો સાંભળીને માણવાની બાબતમાં મારં મન હજુ સાવ કોરી પાટી જેવું હતું. અમારી મિત્રમંડળીમાંના એક મિત્રનો મોટો ભાઈ આઈ આઈ એમ, અમદાવાદમાંથી એ જ વર્ષમાં અનુસ્નાતક થઈને અમદાવાદની એક પ્રતિષ્ઠિત ટેક્ષટાઈલ મિલમાં જોડાયો હતો. એને પણ ફિલ્મોનાં ગીતોનો ખાસ્સો શોખ હતો, એટલે તે ગીતોની રેકોર્ડ્સ ખરીદતો. અમે બધા જ આ બાબતે હતા તો સાવ નવા નિશાળિયા, પણ એના નાના ભાઈના અમે ખાસ મિત્રો હતા એટલે અમને એ રેકોર્ડ્સ સાંભળવાની ખાસ મંજુરી મળેલી. એ સમયે સાંભળેલાં ગીતોને કારણે સુરૈયા, શમશાદ બેગમ, ગીતા દત્ત જેવાં પાર્શ્વગાયિકાઓના સ્વરો સાથે મારો પરિચય કેળવાયો હતો. અમે જે રેકોર્ડ્સ સાંભળતા એમાં મન્ના ડે, હેમંત કુમાર, તલત મહમૂદ જેવા ગાયકોનાં ગૈર-ફિલ્મી ગીતો પણ સાંભળવા મળતાં ગૈર-ફિલ્મી ગીતો સાંભળવા માટે મારી કર્ણેન્દ્રિયની કેળવણી એ દિવસોમાં થઈ.

તેમાં પણ મને મન્ના ડેનાં અમુક ગૈર -ફિલ્મી ગીતોએ તો જાણે સંમોહન જ કરેલું. અમે જ્યારે જ્યારે અમારા એ મિત્રને ઘરે રેકોર્ડ્સ સાંભળવા જઈએ ત્યારે મન્ના ડેનાં એ ગૈર-ફિલ્મી ગીતોની ૪૫-આરપીએમની  રેકોર્ડ્સ તો મારે જરૂર સાંભળવી જ હોય. સ્વાભાવિક જ છે કે જ્યારે મેં મારી નોકરીની આવકમાંથી રેકોર્ડ્સ ખરીદવાનું શરૂ કર્યું ત્યારે મારા એ શોખની પાછળ પણ આ અનુભવની જ છૂપી અસર હતી અને રેકોર્ડ્સની મારી શરૂઆતની ખરીદીઓમાં એ રેકોર્ડ્સ  તો હતી જ.

મને અત્યંત ગમેલાં મન્ના ડેનાં એ ત્રણ ગૈર ફિલ્મી ગીતો હતાં -   

સજની...નથલી સે ટૂટા મોતી રે…. કજરારી અખિયાં રહ ગયી રોતી રે …..- ગીતકાર: મધુકર રાજસ્થાની – સંગીત: મન્ના ડે

કૉલેજ કાળની એ વયે 'સજની….'થી થતો ઉપાડ અમને સંમોહી ન ગયો હોત તો અમારે આગળ જતાં જરૂર અમારી અસંવેદનશીલતા માટે કોઈ મનોચિકિસ્તકની સારવાર લેવી પડત !

યે આવારા રાતેં યે ખોયી ખોયી સી બાતેં, યે ઉલ્જ઼ાસા મૌસમ યે નઝારોંકી ઘાતેં….કહાં આ ગયે હમ, કહાં જા રહે થે – ગીતકાર: મધુકર રાજસ્થાની – સંગીત: વી બલસારા

'સજની...'  એ ગીત સાંભળ્યા પછી બીજાં ગીત તરીકે જેવું આ ગીત સાંભળવાનું એ દિવસોમાં શરૂ થતું, એટલે અનાયાસ જ મારો હાથ રેકર્ડનાં કવરને ઉપાડી લેતો અને હું છૂપી નજરે ચકાસી લેતો કે આ બન્ને ગીતોનો ગાયક એક જ વ્યક્તિ  છે ને !

મન્ના ડેના સ્વરની વિશાળ રેન્જ અને ગાયકી બહુમુખી પ્રતિભા જેવી બાબતો બહુ પછીથી સમજાઈ હતી….

નઝારોંમેં હો તુમ, ખયાલોમેં હો તુમ, જીગર મેં તુમ જહાંમેં તુમ હી તુમ – ગીતકાર: ચંદ્રશેખર પાંડે – સંગીત:  વી બલસારા

મેં પોતે જ્યારે આ રેકોર્ડ ખરીદી લીધી તે પછી આ ગીત સાંભળવા માટેનો મારો સૌથી વધારે પસંદગીનો સમય રાત્રે સુવા જવા  પહેલાંનો હતો. રેકોર્ડને રેકોર્ડ પ્લેયર પર મુકીને હું રૂમની લાઈટ બંધ કરીને આ ગીત સાંભળતો રહેતો…

આમ કોઈ પણ ગીતની ખુબીઓને કેમ માણવી તેની મારી તાલીમ એ સમયે થઈ….!

એ પછીથી મેં ખરીદેલી રેકોર્ડ્સ કે કેસેટ્સ કે સીડી પર અનેક વાર સાંભળેલાં મન્ના ડેનાં ગૈર ફિલ્મી ગીતોને યાદ કરીને મેં આજના લેખને પુરેપુરો ન્યાય કર્યાનો સંતોષ મેળવી શકત. પરંતુ નિયતિને એ કદાચ મંજુર નહોતું. હું આવો લેખ કરવાનું વિચારી રહ્યો છું એવી વાત જ્યારે મારે મારા પુત્ર, તાદાત્મ્ય, સાથે થઈ તેના થોડા જ દિવસો પછી તેણે મને  આર્કાઈસમાન મોઝુમદાર -Archisman Mozumder -ની યુટ્યુબ ચેનલની લિંક  મોકલી અને ત્યાં મુકાયેલાં મન્ના ડેનાં ગૈર ફિલ્મી ગીતો મારે જરૂરથી સાંભળવાં એવી આગ્રહભરી ભલામણ કરી. પછીના આઠ-દસ દિવસોમાં મેં એ ચેનલ પરથી મન્નાડેનાં દસ પંદર હિંદી ગૈર-ફિલ્મી ગીતો સાંભળ્યાં, અને હું ફરી એક વાર હું મન્ના દેના સ્વર અને તેમનાં ગૈર-ફિલ્મી ગીતોના જાદુથી મંત્રમુગ્ધ બની ગયો.

એ પછીથી તો મન્ના ડેનાં ન સાંભળેલાં હિંદી ગૈર-ફિલ્મી ગીતોને સાંભળવા માટે મેં યુ ટ્યુબને ધમરોળી નાખ્યું. એ મંથનના પરિપાક રૂપે મને ચાલીસેક ગીતો તો મળી જ આવ્યાં, અને મારી શોધ હજુ પણ ચાલુ જ છે. ( મન્ના ડેનાં અનેક ગીતો સાંભળ્યાં હોવાનો મનમાં દાવો કરનાર મારા માટે આ વાત મારાં અલ્પજ્ઞાનની આંખ ખોલી નાખનારી હતી!)

આજે અહીં એ 'નવાં' સાંભળેલાં ગીતોમાંથી કોઈ જ ચોક્કસ ક્રમ વિના પસંદ કરેલાં મન્ના ડેનાં હિંદી ગૈર-ફિલ્મ ગીતો રજૂ કરેલ છે. તેમના સ્વરની રેન્જ અને ગીતોના વિષયનું વૈવિધ્ય જળવાય એ આશયથી જુદા જુદા ગીતકાર દ્વારા રચાયેલી રચનાઓને અહીં સ્થાન આપ્યું છે. તે ઉપરાંત, અહીં માત્ર ગીત અને ગ઼ઝલ પ્રકારને જ આવરી લીધેલ છે.

તુમ જાનો તુમકો ગૈર સે જો રસ્મ-ઓ-રાહ હો, મુજ઼કો ભી પુછતે રહો તો ક્યા ગુનાહ હો – ગીતકાર: મિર્ઝા ગ઼ાલિબ – સંગીત: મન્ના ડે

નીચા સુરમાં મુખડાનો ઉપાડ કર્યા પછી મન્ના ડે અંતરામાં કેટલી સરળતાથી, બોલના ભાવને  અનુસરીને, ઊંચા સુરમાં વહી જાય છે. ગીતના બોલ અને સુરાવલિનો સ્વર સાથે આ સંગમ થતો આપણે આજના લેખમાં અનેક વાર સાંભળીશુ - ફિલ્મનાં જે પ્રકારનાં ગીતો તેમને ભાગે ગાવાનાં આવતાં હતાં તેમાં તેમની સર્જનશીલતાને જોઈતી મોકળાશ નહીં મળતી હોય જે ગૈર-ફિલ્મી ગીતોમાં સહજ છે, એટલે એમાંનાં ઘણાં ગીતો તો  ખુદ મન્ના ડેએ જ સ્વરબદ્ધ કર્યાં છે.

તુમ મેરે દિલ મેરી ચાહત પર ભરોસા કર લો, યે હક઼ીકત પે ભરોસા કર લો – ગીતકાર: કાફીલ અઝર – સંગીત: મુરલી મનોહર સ્વરૂપ 

મેરે દિલ, મેરી ચાહત, યે હક઼ીકત કે અંતરાની પહેલી પંક્તિ પર જે રીતે ભાર મુકયો છે તે આપણને ગીતના ભાવમાં ખેંચી જાય  છે.

તુમ્હારી જફાયેં હમારી વફાયેં બરાબર કી ચોટેં બરાબરકી સદાયેં – ગીતકાર: બીના નાઝ – સંગીત: મુરલી મનોહર સ્વરૂપ

ગૈર- ફિલ્મી ગીતો સાંભળવાનો એમ મોટો ફાયદો એ છે કે સામાન્ય રીતે ઓછા જાણીતા ગીતકારો અને સંગીતકારોની કાર્યશૈલીઓ અને રચનાઓથી આપણો પરિચય થાય છે.

તદુપરાંત મન્ના ડેની ભાવની રજૂઆતની વિવિધ અદાયગીઓથી પણ અવગત થવાય છે, જેમકે પ્રસ્તુત ગીતમાં મન્ના ડે જે સંવેદનાથી પ્રિયતમા તરફથી મળી રહેલ અવગણનાને સંકોરે છે તે આપણને દિલ સુધી સ્પર્શી જાય છે.

ઓ યાદ ફિર આયી દર્દ સંગ લાયી,વો ન આયે જાન જાયે હાયે કૈસી યે વફા – ગીતકાર: ચંદ્રશેખર પાંડે  - સંગીત: વી બલસારા

વી બલસારાની સંગીત રચનાનું જોશ મને ચંદ્રશેખર પાંડેનું આ બીજું ગીત પસંદ કરાવા પ્રેરે છે કે ગીતના બોલનો ભાવ ખેંચે કે મન્ના ડેના સ્વરની ભીનાશ ભીંજવે છે તે નક્કી કરવું મુશ્કેલ બની રહે છે....

ગીત સાંભળતાં સાંભળતાં એમ પણ વિચાર આવે છે કે જે સંગીતકાર આપણને આટલી મોહકતાથી પોતાની રચનામાં જકડી રાખી શકે છે તેને પણ ફિલ્મી ગીતોમાં કેટલી બધી સંકડામણ અનુભવાતી હશે કે તેમની આવી રચનાઓ ત્યાં જલદીથી સાંભળવા નથી મળતી!

રૂક જા કે સુબહ તક ન હો યે રાત આખરી …. શાયદ ઝિંદગીકે લમ્હાત આખરી .. – ગીતકાર: ઈરફાન વારસી – સંગીત: યુનુસ મલિક

ગ઼ઝલ જેમ જેમ ઉઘડતી જાય છે તેમ તેમ આપણે પણ મહેફિલનાં ઘુંટાતાં જતાં વાતાવરણમાં ઊંડાં ઉતરતાં જઈએ છીએ.

શામ હો જામ હો સુબુ ભી હો, ખુદ કો પાનેકી જૂસ્તજુ ભી હો – ગીતકાર: ઝમીર કાઝ્મી – સંગીત: યુનુસ મલિક 

શામ કે જામ વિના જ, આગળની રચનાનાં મહેફિલનાં વાતાવરણના ભાવને હજુ વધારે ઘુંટવાનું કામ આ રચના કરે છે અને આપણને પણ આપણાં ભાવવિશ્વમાં ડૂબકી મારી લેવાની ઈચ્છા થઈ આવે છે !

ચંદ્રમાકી ચાંદની સે ભી નરમ ઔર રવિકે ભાલ સે ભી ગરમ, હૈ નહીં કુછ ઔર યે પ્યાર હૈ - ગીતકાર રામનાથ અવસ્થી - સંગીત સતિશ બુટાની

પોતાના પ્રેમની કલ્પનાઓમાં ખોવાયેલો મન્ના ડેનો સ્વર આપણને એ કલ્પનાવિશ્વમાં ખેંચી જાય છે  અને જે ભાવ અને ભારથી તેઓ 'વોહ નહીં ઔર કેવલ પ્યાર હૈ' કહે છે તે તો આપણને એ જગતમાં જ તેમની સાથે જ વસવાટ કરતાં કરી મૂકે છે….

દો પંછી બેચૈન નયનકે દો પંછી બેચૈન ….. ખો બૈઠે હૈ ચૈન નયનકે …. - ગીતકાર લક્ષ્મણ શાહબાદી - સંગીત શ્યામ સાગર

કોઈની રાહ જોતાં નયન એ ઈંતજ઼ારમાં એવાં લીન બની જાય છે કે ગાયકને જાણે સમાધિમાં જ ઉતારી દે! કમસે કમ મન્ના ડે તો આ ગીત ગાતી વખતે એવી કોઈ સમાધિમાં જરૂર ઉતરી ગયા હશે એવું ગીતના ભાવ સાથેનાં તેમનાં એકરૂપત્વથી કલ્પી શકાય છે!

અપલોડરે એવી ગણતરીથી કદાચ આ ફોટો ભલે ન મુક્યો હોય, પણ, યોગાનુયોગ આ ક્લિપ સાથે મન્ના ડેનો જે ફોટોગ્રાફ મુક્યો છે તે પણ આ જ ભાવ ઇંગિત કરે છે…

હમસે તો અચ્છી ફરિશ્તોંકી બસર ક્યા હોગી … ગમકી રૌનક ઇધર હૈ ઉધર ક્યા હોગી - ગીતકાર ગુલઝાર - સંગીત દીપક ચેટર્જી

પદ્યમાં લય, માત્રા, બોલની અંત્યાનુપ્રાસ સાહજિક ગોઠવણ જેવાં અંગોને ગુલઝાર જ્યાં સુધી પ્રાધાન્ય આપતા હતા એ સમયની તેમની આ રચના  છે! ગીતના ભાવને મન્ના ડે પણ કેટલા વિચારમગ્ન થઈને રજુ કરે છે !

નાચ રે મયુરા.. - ગીતકાર નરેન્દ્ર શર્મા - સંગીત અનિલ બિશ્વાસ

બહાર ઝરમર વરસતા વરસાદની સંગીત વડે અદ્દ્લોદલ અનુભૂતિ તો અનિલ બિશ્વાસ જ કરાવી શકે…!અને સાવ સરળ જણાતી આ કઠિન રચનાને આટલી સહજતાથી મન્ના ડે જ રજુ કરી શકે …...

સુનસાન જમુનાકા કિનારા,પ્યારકા અંતિમ સહારા, ચાંદનીકા કફન ઓઢા સો રહા કિસ્મતકા મારા, કિસસે પૂછું મૈં ભલા અબ દેખા કહીં મુમતાઝ કો……. મેરી ભી એક મુમતાઝ થી - ગીતકાર મધુકર રાજસ્થાની - સંગીત મન્ના ડે

આજના લેખના સૌ પ્રથમ ગીતમાં આ ગીતકાર, સંગીતકાર અને ગાયક આપણને વિચારતા કરી મુકતાં હતા, તેમ જ પ્રસ્તુત ગીત દ્વારા તેઓ આપણને વિરહની વેદનામાં દુઃખમાં  એટલાં ગરકાવ કરી દે છે કે, હવે પછી આજનો લેખ લંબાવાવો એ બહુ જ અયોગ્ય ગણાય.

નોંધ :

૧. ગીતના ગીતકાર અને સંગીતકાર નક્કી કરવા માટે મેં ગાના.કોમ પરની માહિતીને આધારભુત ગણેલ છે.

૨. ગીતોની વિડીઓ ક્લિપ યુટ્યુબ ઉપરથી સાભાર. કોઈ જ સામગ્રીનો વ્યવસાયિક ઉપયોગ નહીં થાય તેની બાહેંધરી સહિત અહીં ઉપયોગ કર્યો છે.

મન્ના ડેનાં અન્ય અભિનેતાઓ સાથેનાં હાસ્યરસપ્રધાન ગીતો [૧]

મન્ના ડેમી કારકીર્દીમાં હાસ્યરસપ્રધાન ગીતોની સફરની અદિ હટો કાહેકો બનાઓ બતીયાં (મંઝીલ, ૧૯૬૦)થી શરૂ થયેલી ગણી શકાય આ સીમાચિહ્ન ગીતને પર્દા પર મેહમૂદે અભિનિત કર્યું હતું. એ ગીતની અપ્રતિમ સફળતાને કારણે મન્નાડેના સ્વરમાં મેહમૂદ માટે ગીત ગવડાવવાની એક પ્રથા તો સ્થપાય એ તો સ્વાભાવિક જ હતું. તે સાથે મન્નાડેના સ્વરમાં અન્ય હાસ્ય કળાકારો માટે પણ ગીત ગવડાવવાનું બીજા સંગીતકારોને પણ પસંદ પડવા ન લાગે તો જ નવાઈ કહેવાય. મન્ના ડેની જન્મ શતાબ્દી નિમિત્તે શરૂ કરેલ આ ખાસ શ્રેણીના આખરી પડાવમાં આપણે મન્નાડેનાં અન્ય કળાકારોમાટેનાં હાસ્યરસપ્રધાન ગીતોને યાદ કરીશું.

જોકે એ વિષય પર આગળ વધતાં પહેલાં મન્ના ડે એ ફિલ્મ જગતમાં 'હીરો' તરીકે ઓળખાતા, ફિલ્મમાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવતા, કળાકારો માટે પણ જે પ્રસંગોપાત હાસ્યરસપ્રધાન ગીતો ગાયાં છે તેવાં ગીતોને યાદ કરી લઈએ.

પ્રથમ હરોળના કળાકારો માટે ગાયેલાં મન્નાડેનાં હાસ્યરસપ્રધાન ગીતો

મન્ના ડે એ ફિલ્મોમાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવતા કળાકરો માટે ઘણાં નોંધપાત્ર ગીતો ગાયાં છે, જે આપણે સાત અલગ અલગ અંકોમાં આપણે બહુ વિગતે યાદ કર્યાં હતાં.એ અંકોમાં આપણે અમુક કળાકારો માટે મન્ના ડેનાં હાસ્યરસપ્રધાન ગીતોની નોંધ લીધી પણ હતી. આજે એ ઉપરાંતનાં કૅટલાંક ગીતો અહીં યાદ કરીશું.

કપુર ભાઈઓની ત્રિપુટીમાટે મન્નાડેનાં કૉમેડી ગીતો

'૪૦ના દાયકાના અંતમાં હિંદી ફિલ્મ જગતના સુવર્ણ યુગના પાર્શ્વગાયકોનાં પદાર્પણ થયાં તે પછીના '૫૦ના અને '૬૦ના દાયકામાં મોહમ્મદ રફી, મુકેશ, કિશોર કુમાર કે મન્ના ડે જેવા ગાયકો વચ્ચે જ બધા અભિનેતાઓએ પર્દા પર લગભગ દરેક ભાવનાં ગાયેલાં ગીતોનો સમાવેશ થઈ જાય. એમાં એક મન્ના ડે કદચ  એક જ એવા અપવાદ ગણી શકાય જેમણે રાજ, શમ્મી અને શશી એમ ત્રણેય કપૂર ભાઈઓ માટે કૉમેડી ગીતો પણ ગાયાં હોય.

મન્ના ડે અને રાજ કપૂર

રાજ કપૂરના મુખ્ય પાર્શ્વ ગાયક તરીકેનું સ્થાન ભલે મુકેશનું હતું, પણ મન્નાડે એ પણ રાજ કપૂર માટેના મુકેશ પછીની પસંદના પાર્શ્વ ગાયક તરીકે સ્થાન અંકે કર્યૂં  હતું. 'આવારા' (૧૯૫૧) માં બન્નેના સંગાથની શરૂઆતથી જ મન્ના ડે એ રાજ કપૂર માટે લગભ્ગ દરેક ભાવનાં ગીતો ગાયાં છે. તેરે બીના આગ યે ચાંદનીમાં (આવારા, ૧૯૫૧) કરૂણ ભાવ કે પ્રેમના ભાવમાં લથબથ પ્યાર હુઆ ઈકરાર હુઆ ની સાથે હળવા મિજાજનું નૃત્ય ગીત મુડ મુડ કે ન દેખ કે હળવાશથી ગંભીર વાત કહેતું દિલકા હાલ સુને દિલવાલા (બધાં, શ્રી ૪૨૦, ૧૯૫૫) સુધી હજૂ માત્ર અને માત્ર કૉમેડી ગીત કહી શકાય એવું ગીત મન્નાડેના ફાળે નહોતું આવ્યું.

મામા ઓ મામા ઓ પ્યારે મામા - પરવરિશ (૧૯૫૮) - મોહમ્મદ રફી સાથે – સંગીતકાર: દત્તારામ – ગીતકાર: હસરત જયપુરી

'પરવરિશ'માં આંસુ ભરી હૈ સિવાય રાજ કપૂરનાં બધાં જ ગીતો મન્ના ડેએ ગાયાં હતાં. એટલે પ્રસ્તુત ગીતમાં મેહમૂદ માટે મોહમ્મદ રફીનો અવાજ જાય તે તો સ્વાભાવિક જણાય. 

એ પછી રાજ કપૂર માટે કૉમેડી ગીત  'દિલ હી તો હૈ (૧૯૬૩)માં મન્નાડે એ ગાયું.

લાગા ચુનરીમેં દાગ છુપાઉં કૈસે - દિલ હી તો હૈ (૧૯૬૩) – સંગીતકાર: રોશન – ગીતકાર: સાહિર લુધ્યાનવી

આ ફિલ્મમાં રોશને  રાજ કપૂર માટેનાં બધાં જ ગીતો મુકેશના સ્વરમાં જ રેકોર્ડ કર્યાં. એ બધાં  જ ગીતો હતાં પણ ખુબ ઊંચી કક્ષાનાં. પરંતુ શાસ્ત્રીય રાગ પર આધારિત કૉમેડી ગીત ગાવાની વાત આવી હશે એટલે રોશન મન્ના ડે તરફ ઢળ્યા હશે. તેમાં પાછૂં ગીત રાજ કપૂરે છદ્મવેશમાં ગાયું છે એટલે બીજા સ્વરનો ઉપયોગ કરવો વધારે સ્વાભાવિક પણ ગણાયું હશે.

મન્ના ડે અને શમ્મી કપૂર

મન્નાડે શમ્મી કપૂર માટે અબ કહાં જાયેં હમ  કે 'ઉજાલા'નાં અન્ય ત્રણ ગીતો સિવાય 'ક્વચિત' પસંદગીના જ પાર્શ્વગાયક રહ્યા. મન્ના ડે અને શમ્મી કપૂરનાં એ બધાં ગીતો આપણે અલગથી સાંભળી ચૂક્યાં છીએ.

મેરી ભૈંસ કો ડંડા ક્યું મારા - પગલા કહીં કા (૧૯૬૯) – સંગીતકાર: શંકર જયકિશન – ગીતકાર: હસરત જયપુરી

અહીં પણ શમ્મી કપૂર માટે મુખ્ય પાર્શ્વ ગાયક તો મોહમ્મદ રફી જ હતા. પરંતુ ગીતની ખાસ સીચ્યુએશન માટે શંકર જયકિશને ફરી એક વાર શમ્મી કપૂરના પાર્શ્વ સ્વર માટે મન્નાડેનો પ્રયોગ કર્યો છે.

મન્ના ડે અને શશી કપૂર

મન્ના ડેએ શશી કપૂર માટે ક્વચિત જ ગીત ગાયાં છે.

સુન લે પ્યાર દુશ્મન દુનિયા - પ્યાર કિયે જા (૧૯૬૬) - કિશોર કુમાર, લતા મંગેશકર, આશા ભોસલે સાથે – સંગીતકાર: લક્ષ્મીકાંત પ્યારેલાલ – ગીતકાર: રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ

ગીત સાવે સાવ કૉમેડી ગીતની કક્ષામાં તો ન મુકાય, પણ બે પ્રેમી યુગલો પોતાના પ્રેમની 'જાલિમ દુનિયાની જોહુકમી'  સમક્ષ જાહેરાત હળવાશથી જરૂર કરે છે.

પ્રથમ હરોળના અન્ય કળાકારો માટે મન્ના ડેનાં કૉમેડી ગીતો

મન્ના ડેએ  અશોક કુમાર માટે ગાયેલાં ગીતોની વાત કરતાં આપણે મન્ના ડે એ તેમના માટે ગાયેલાં બે સાવ અલગ જ પ્રકારનાં કૉમેડી ગીતોની વાત કરી હતી. તેમાંથી બાબુ સમજો ઈશારે (ચલતી કા નામ ગાડી, સંગીતકાર એસ ડી બર્મન, ગીતકાર મજરૂહ સુલ્તાનપુરી) જેટલું સફળ બન્યું તેટલું સફળ જા રે બેઈમાન તુઝે જાન લિયા જાન લિયા (પ્રાઈવેટ સેક્રેટરી, ૧૯૬૨ – સંગીતકાર: દિલીપ ધોળકિયા ગીતકાર: પ્રેમ ધવન) ન ગણાય

મન્ના ડે અને વિજય આનંદ

મન્ના ડે અને વિજય આનાંદ કોંમેડી પ્રકારનાં ગીતમાં સાથે હોય એવાં ગીતનું અકસ્માત 'મળી” આવવું એ આખી શ્રેણી દરમ્યાન બહુ ઓછાં સાંભળવા મળેતાં ગીતોને સાંભળવાની જે કોઈ તકો મળી તેમાં સૌથી વધારે મજા પડી ગઈ હોય એવી તક છે.

મિસ્ટર ઓ મિસ્ટર સુનો એક બાત - આગ્રા રોડ (૧૯૫૭) - ગીતા દત્ત સાથે - સંગીતકાર રોશન - ગીતકાર પ્રેમ ધવન

ફિલ્મ્ના સિધ્ધ્હસ્ત દિગ્દર્શકોમાં નામના ધરાવતા વિજય આનંદ ગીતોનાં ફિલ્મીકરણના તો જાદુગર મનાતા હતા. પોતે  દિગ્દર્શિત કરેલ ફિલ્મનાં કોઈક ગીતમાં તે આલ્ફ્રેડ હિચકોકની જેમ દેખાઈ પણ દેતા. ફિલ્મમાં કેમેરાની આગળ 'હીરો' તરીકે તેમના પ્રયાસ બહુ સફળ નથી ગણાયા. અહીં તેઓએ થ્રિલર ફિલ્મોના ખાસ કસબી ગણાતા (નગીના, ૧૯૫૧ થી પ્રકાશમાં આવેલા) રવિન્દ્ર દવેનાં દિગ્દર્શન હેઠળ કેમેરા સામે કામ કર્યું છે.

મન્ના ડે અને ગીતા દત્તનાં યુગલ ગીતો પણ સંખ્યામાં બહુ થોડાં જ છે. આમ અહીં એ બન્નેને પણ સાથે સાંભળવાનો લ્હાવો પણ મળે છે.

અન્ય કૉમેડી કલાકારો માટે મન્ના ડેએ ગાયેલાં હાસ્યરસપ્રધાન ગીતો

મેહમૂદ માટે મન્નાડેના સ્વરમાં રેકોર્ડ થયેલ સીમાચિહ્ન ગીત હટો કાહે કો બનાઓ જૂઠી બતિયાં (મંઝિલ, ૧૯૬૦) પછી મન્ના ડેએ જે કોમેડીઅન માટે ગીત ગાયું એ હતા એ સમયના ટોચના કોમેડીઅન જોહ્ની વૉકર.

મન્ના ડેનાં જોહ્ની વૉકર માટેનાં કૉમેડી ગીતો

જોહ્ની વૉકરમાટે પર્દા પાછળના સ્વર માટે મોહમ્મદ રફી જ છવાયેલા હતા. મોહમ્મદ રફીએ તેમની ગાયકીની શૈલીમાં જોહ્ની વૉકરની અદાઓને એટલી હદે આત્મસાત કરી હતી કે માત્ર તેમનું ગીત સાંભળતાં જ ખયાલ આવી જાય કે આ તો જોહ્ની વૉકરનું ગીત છે.

અર્રે કિસને ચીલમન સે મારા = બાત એક રાત કી (૧૯૬૨) – સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાન્પુરી 

એને યોગાનુયોગ કહેવો કે મન્ના ડેનાં નસીબનો ચમકારો કહેવો, પણ એસ ડી બર્મનને ફરી એક વાર  એક કૉમેડી ગીત માટે તળ શાસ્ત્રીય રચના પર અભિનવ પ્રયોગ કરવાનું સુઝ્યું. 'બાત એક રાત કી'માં જોહ્ની વીકરનાં બીજાં ગીતો - આજ કા દિન હૈ ફિક઼ા ફિક઼ા - મોહમ્મદ રફીએ તેમની આગવી શૈલીમાં ગાયાં જ હતાં. ઠુમરીની શૈલીમાં ગવાતાં આ મુજ઼રા નૃત્યનાં ગીત માટે એસ ડી બર્મનની પસંદ મન્ના ડે હતા. જોહ્ની વૉકરને આ વાત કેમ ગળે ઉતરી હશે તે કલ્પવું મણ મુશકેલ છે. પણ સો વાતની એક વાત, આપણને ફરી એક વાર મન્ના ડેનું સર્વાકાલીન સીમાચિહ્ન કૉમેડી ગીત સાંભળવા મળ્યું.

અહીં પણ જોહ્ની વૉકરની અદાઓ માટે ખાસ જગ્યા બનાવાઈ જ છે અને મન્ના ડે તેને અદલોદલ ન્યાય પણ કરી રહે છે.

જ્હોની વૉકર માટે મન્ના ડે એ હવે પછી જે કંઈ ગીતો ગાયાં તે કલ્યાણજી આણંદજી દ્વારા જ સ્વરબધ્ધ કરાયેલાં છે.

મેરે મહેબૂબ મુઝ કો -  હસીના માન જાયેગી (૧૯૬૮) - આશા ભોસલે સાથે – સંગીતકાર: કલ્યાણજી આણંદજી – ગીતકાર: ક઼મર જલાલાબાદી

'રૂઠેલી' પ્રેમિકાને મનાવવાનો ઈજારો એકલા હીરોલોગનો જ નથી હોતો, કૉમેડીઅન પણ એ મસાલામાં પોતાની કૉમેડીનો એકાદ નવો સ્વાદ ઉમેરવાની કોશીશ કેમ ન કરી લે !

એક અનાર દો બીમાર - બાઝી (૧૯૬૮) – સંગીતકાર: કલ્યાણજી આણંદજી – ગીતકાર: શકીલ બદાયુની

ફિલ્મોમાં અમુક ઢાંચા એવી જબરી ઘરેડમાં બેસી ગયા હોય  કે સંગીતકાર સાથે સાવ નવા જ ગીતકારની જોડી બને તો પણ એ 'મસાલા'ના પ્રયોગથી જે વાનગી મળે તેના સ્વાદમાં બહુ મોટો ફરક ન હોય !

હાયે રે રામા રામ ક઼સમ આયા રે કૈસા જ઼માના - એક હસીના દો દીવાને ((૧૯૭૨) – સંગીતકાર: કલ્યાણજી આણ્ંદજી – ગીતકાર: ક઼મર જલાલાબાદી

જોહ્ની વીકરની કક્ષાના કૉમેડીઅનને ફિલ્મમાં લીધા હોય એટલે તેમને પણ એક ગીત તો તો ફાળવવું જ પડે ! આ પ્રકારનાં ગીતો માટે હવે તો અનેક તૈયાર ઢાંચા પણ મળી રહેવા લાગ્યા હતા. બ્સ, એમાંથી એક ઢાંચો ઊઠાવ્યો, શબ્દો લખ્યા અને સંગીત સજાવ્યું એટલે એક વધારે ગીત કૉમેડી ગીત એસેમ્બ્લી લાઈન પરથી બહાર પડી જાય.

મના ડેનાં નસીબની આડી ચાલ દરેક વખતે આપણને પર્વતની ટોચ પરનાં કૉમેડી ગીતથી શરૂ કરીને દરેક અંકના અંત સુધીમાં તો ઊંડી ખાઈમાં ધકેલી દેતી હોય એવો જ અનુભવ થયા કરે છે.

જોકે આજે આપણને આ નિરાશામાંથી બહાર લાવે એવું એક ગીત છે જે મન્ના ડે  એ 'જોહ્ની વૉકર'માટે ગાયું પંણ છે અને નથી પણ ગાયું.

મુઃહ સે મત લગા કે યે ચીઝ હૈ બૂરી - જોહ્ની વૉકર (૧૯૫૭) - મોહમ્મદ રફી સાથે – સંગીતકાર: ઓ પી નય્યર – ગીતકાર: હસરત જયપુરી

'જોહ્ની વૉકર ફિલ્મ માટેનાં આ ગીતમાં જોહ્ની વૉકર માટે તો સ્વર મોહમ્મદ રફીનો જ છે પણ પર્દા પર જૉહ્ની વૉકરના કેટલાક મિત્રો પણ સાથ પુરાવે છે જે મન્ના ડેના સ્વરમાં છે. રફી તો જોહ્ની વૉકર માટે પૂરેપૂરા ખીલ્યા જ છે, પરંતુ મન્ના ડે પણ એકે એક સુરમાં તાલ મેળવવામાં પાછળ નથી રહેતા.

હવે પછીના અંકમાં આપણે મન્ના ડેની જન્મ શતાબ્દીની યાદમાં શરૂ કરેલી આ લેખશ્રેણી પૂરી કરીશું.