ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૩નાં ગીતો - મને સૌથી વધારે ગમેલ સંગીતકાર

 

૧૯૪૩નાં વર્ષનાં ગીતોની ચર્ચાની એરણે મને સૌથી વધુ પસંદ પડેલ પુરુષ સૉલો ગીતો કે સ્ત્રી યુગલ ગીતો કે પછી યુગલ ગીતોની સમીક્ષા દરમ્યાન, ૧૯૪૩નાં ગીતો ની ચર્ચા માટે મારૂં પોતાનૂં જ્ઞાન ખુબ મર્યાદીત હોવાને કારણે એ ચર્ચાઓ ખરા અર્થમાં બહુ વ્યાપક માન્યતોનું પ્રતિનિધિત્વ કરી શકે તેમ નથી એ વાતની મેં સતત નોંધ લીધેલ છે. એ સંજોગોમાં એ ચર્ચાનો આધાર પર ૧૯૪૩નાં વર્ષ માટે મારી પસંદના સંગીતકારની પસંદ કરવી સરાસર અયોગ્ય જ ગણાય. 

૧૯૪૩નાં ગીતોની ચર્ચાને એક સપ્ષ્ટ માર્ગ સુચવતી કહી શકાય તેવી પ્રવેશક લેખની તસવીર ચાર ફિલ્મો - કિસ્મત (સંગીત અનિલ બિશ્વાસ), તાનસેન (સંગીત ખેમચંદ પ્રકાશ), રામ રાજ્ય (સંગીત શંકર રાવ વ્યાસ) અને વાપસ (સંગીત આર સી બોરાલ) -  દર્શાવે છે. એટલી જ રસપ્રદ વાત એ છે કે સોંગ્સ ઑફ યોર દ્વારા શ્રેષ્ઠ સંગીતકારની પસંદ માટેના સમીક્ષા લેખ @ Best songs of 1943: Wrap Up 4 માં ટોચના ચાર સંગીતકારોનું સ્થાન આ તસવીરનૂં જ પ્રતિબિંબ ધરે છે. 

એટલે, આપણી પ્રસ્તુત  ચર્ચાને આ ચાર ફિલ્મોનાં ગીતોના આધાર પુરતી મર્યાદીત રાખવી યોગ્ય જણાય છે.

'વાપસ'નાં ગીતો, તેની બાંધણી, વાદ્યસજ્જા કે ગાયકી જેવાં લગભગ દરેક અંગમાં સંપૂર્ણપણે વિંટેજ એરાના અંત કાળની શૈલીનો જ પડઘો પાડે છે. એ સમયની વિંટેક એરાની પેઢીને એ ગીતો કદાચ ખુબ જ પસંદ પણ પડ્યાં હશે. પરંતુ સુવર્ણ યુગની તદ્દન નવી શૈલીથી જેમની પસંદ ઘડાઈ હોય એવા ફિલ્મ સંગીતના વર્ગને આ ગીતો સંભળવાં ગને પણ યેમની પસંદની એરણે એટલા પાછલા ક્રમમાં રહે કે સમયનાં વહેણમં એ ગીતો સૌથી પહેલાં જ વિસરાઈ જાય.  

લગભગ આ જ તારણ 'રામ રાજ્ય' વિશે પણ બાંધી શકાય.

'તાનસેન'નાં ગીતોમાં સદાબહાર કે એલ સાયગલનઆં પાંચ સૉલો, ખુર્શીદ સાથેનું એક યુગ ગીત તેમ જ ખુર્શીદનાં ગીતોમાં વિંટેજ એરાનાં ગીતોની જેટલી સહજ અસર જણાય એટલી જ સુવર્ણ યુગની છાંટ એ સમયના સંગીતકાર હોવા છતાં ખેમચંદ પ્રકાશની શૈલીમાં અનુભવાય છે.

'કિસ્મત'નાં ગીતોની લોપ્રિયતામાં અબ હિમાલયકી ચોટીસે લલકારા હૈ'ની સર્વકાલીન દેશપ્રેમની ભુરકીની અસર કાઢી નાખીએ તો પણ અન્ય ગીતો પણ વિંટેઅજ એરાનાં જ કહી શકાય એવાં ગાયકોના સ્વરમાં રચાયેલ અનિલ બિશ્વાસનાં ગીતોમાં અનિલ બિશ્વાસ દ્વારા સુવર્ણ યુગનો પાયો નાખતી સંગીત શૈલી અસરને કારણે  ગીતો સુવર્ણ યુગનં ગીતોન ચાહક  વર્ગને  પણ ગમી જાય એ સ્વાભાવિક લાગે છે. 

સોંગ્સ ઑફ યોર દ્વારા શ્રેષ્ઠ સંગીતકારની પસંદ માટેના સમીક્ષા લેખમાં શ્રેષ્ઠ ગીતોની સંખ્યાને આધાર લઈને @ Best songs of 1943: Wrap Up 4 માં ખેમચંદ પ્રકાશને ૧૯૪૩ન વર્ષના શ્રેષ્ઠ સંગીતકાર તરીકે ઉચિત રીતે જ પસંદ કરાયા હોવા છતાં, મારી ૧૯૪૩નાં વર્ષ માટે મારી પસંદના સંગીતકાર માટે મારી અંગત પસદ કરતી વખતે ખેમચંદ પ્રકાશ અને અનિલ બિશ્વાસ ને સરખે ત્રાજવે જ મુલવે છે.

---

૧૯૪૩નાં વર્ષ માટેની ચર્ચાની અલગ અલગ પ્રકાશિત થયેલ પૉસ્ટ્સ, ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૩નાં ગીતો@  Songs of Yore પર ક્લિક કરવાથી એક સાથે વાંચી/ડાઉનલોડ કરી શકાશે.

તે જ રીતે ચર્ચાની એરણે - ૧૯૪૩નાં પુરુષ સૉલો ગીતો કે સ્ત્રી સૉલો ગીતો કે યુગલ ગીતોની હાયપર લિંક પર ક્લિક કરવાથી એ અલગ અલગ વિષયનાં ગીતો વિષે વાંચવા કે ડાઉનલોડ કરી શકાય છે.

ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૪ નાં ગીતો - મને સૌથી વધારે ગમેલ સંગીતકાર

૧૯૪૪નાં વર્ષનાં ગીતોની ચર્ચાના એરણે 'મને સૌથી વધારે ગમેલ સંગીતકાર' વિશે કંઈ પણ વાત કરવા માટે તૈયારી કરતાં સાથે જ જણાઈ આવ્યું કે, ૧૯૫૫નાં વર્ષથી શરૂઆત થયેલ આ શ્રેણી જેમ જેમ પાછળનાં વર્ષો તરફ આગળ વધતી ગઈ તેમ તેમ 'મને સૌથી વધારે ગમેલ સંગીતકાર' ખરા અર્થમાં પસંદ કરી શકવાનું ફિલ્મ સંગીતની- અને તેમાંય વિન્ટેજ એરાનાં સંગીતની તો ખાસ - મારી સાવ જ મર્યાદીત જાણકારીને કારણે મારી પહોંચની બહાર વધારેમાં વધારે જઈ રહ્યું છે.  તેમાં વળી એ સમયનાં ગીતો તે સમયનાં શ્રોતાઓ શા માટે ગમતાં (કે ન ગમતાં) કે ફિલ્મ સંગીતની અસર ફિલ્મની અસરકારકતા પર કેટલી પડતી કે એ સમયની પ્રચલીત ફિલ્મ સંગીત શૈલીના દાયરામાં અલગ અલગ સંગીતકારો ફિલ્મનાં વિષયવસ્તુની રજૂઆતને ગીતો અને સંગીત દ્વારા કેટલી હદે અસરકારક થવામાં યોગદાન આપી શકતા એવા કંઈક અંશે તકનીકી કહેવાય એ મુદ્દાઓની તો પછી વાત જ ક્યાં રહે ! એ સંજોગોમાં એ વર્ષનાં ગીતોને બે એક વાર સાંભળીને જ એ સંગીતકારનાં સંગીતની ગુણવત્તા વિશે વાત કરવી તો સદંતર ગેરવ્યાજબી જ કહી શકાય. તો પછી 'પસંદ' પડવા જેવી બાબત પર તાર્કિક તો દૂર, કંઈ પણ વાત કરવી એ અવાસ્તવિક છે.

તેમાં વળી, હું ફિલ્મી ગીતો સાંભળતો થયો કે તે વિશે મારી પસંદનાપસંદ સમજતો થયો એ સમયમાં જે સંગીતકારોનાં ગીતો સાંભળવા મળતાં રહ્યા તેનો પરિચય સ્વાભાવિકપણે વધારે જ હોવાને કારણે, પ્રસ્તુત ચર્ચાને એરણે લેતી વખતે એ ગીતો કે ફિલ્મોનાં સંગીત તરફ 'મારી' પસંદ વધારે જ ઢળી જાય તે ભયસ્થાન પણ સ્વીકારવું જ રહ્યું.

એટલે આમ જોઈએ તો આગલાં વર્ષોમાં જે કોઈ પ્રયોગમૂલક (તથાકથિત) માપનો ઉપયોગ કર્યો તેના દ્વારા ૧૯૪૪નાં વર્ષમાં તો એ જ સંગીતકારો નજર સામે વધારે દેખાય જેમનાં ગીતો આ સમગ્ર પ્રક્રિયા દરમ્યાન યુ ટ્યુબના સહારે વધારે દૃષ્ટિગોચર થયાં. આમ સમગ્રપણે જોઈએ તો 'મને સૌથી વધારે પસંદ પડેલ સંગીતકાર' એ શીર્ષક જ હવે તો ખરેખર અપ્રસ્તુત કહેવાય.

એટલે, માત્ર, અને માત્ર, દરેક વર્ષનાં ગીતોની ચર્ચા માટે જે ગોઠવણ ઉપયોગમાં લીધી છે તેની સાથે સુસંગત રહેવા પુરતું જ આ શીર્ષક, અને આ ચર્ચા, પ્રસ્તુત ગણી શકાય તે મર્યાદાનો હું સ્વીકાર કરૂં છું.

આ ચર્ચાને અહીં તાર્કિકપણે રજુ કરવા માટે મારી જે જવાબદારી છે તેમાં હું એટલા અંશે ઊણો ઉતરી રહ્યો છું તે વાતની સ્વીકાર કરવાની સાથે મને ગમેલાં પુરુષ સૉલો ગીતો, સ્ત્રી સૉલો ગીતો અને યુગલ ગીતોના સંગીતકારોની આંકડાકીય તુલના, કોઈ ચોક્કસ ક્રમમાં ગોઠવ્યા સિવાય જ,અહીં રજુ કરેલ છે–

સંગીતકાર	પુરુષ સૉલો ગીતો	સ્ત્રી સૉલો ગીતો	યુગલ ગીતો
સુબલ દાસગુપ્તા	૧
ખેમચંદ પ્રકાશ	૧	૧	૧
બુલો સી રાની	૩
હુસ્નલાલ ભગતરામ	૧	૧	૧
પંડિત અમરનાથ	૨	૧	૧
અનિલ બિશ્વાસ	૧	૩	૧
મીર સાહબ	૨	૧	૧
નૌશાદ અલી	૧	૧	૩
સી રામચંદ્ર	૧		૧
જી એ ચિસ્તી	૧	૧	૧
પંકજ મલિક	૧	૧
પન્નાલાલ ઘોષ		૧
પંડિત ગોવર્ધન પ્રસાદ		૧
ફીરોઝ નિઝામી		૨	૧
હનુમાન પ્રસાદ		૧
ગુલામ હૈદર		૨	૧
ગુલશન સુફી		૨	૧
સજ્જાદ હુસ્સૈન		૧
વીર સિંહ			૧
અલ્લા રખા			૧
જ્ઞાન દત્ત			૧

સોંગ્સ ઑફ યોર આ અભ્યાસ દરેક વિભાગનાં 'શ્રેષ્ઠ ગીતો'ના સંગીતકારોની દૃષ્ટિ કરવામાં આવ્યો છે, જેમાં ખેમચંદ પ્રકાશ, નૌશાદ અલી અને મીર સાહબ સૌથી વધારે ગુણાંક મેળવીને ઉપર તરી આવે છે.

આપણે પણ આ ત્રણેય વિભાગમાં ચર્ચાની એરણે લીધેલાં દરેક ગીતોના સંગીતકારોની દૃષ્ટિએ આવી તુલના કરી હોત તો હજુ કંઈક જુદું ચિત્ર નજર સામે આવત.

પરંતુ, આવો કોઈ પણ અભ્યાસ ૧૯૪૪નાં વર્ષનાં ફિલ્મ સંગીતનું માત્ર આંશિક અને અધુરૂં ચિત્ર જ રજુ કરી શકે, કેમકે બુલો સી રાની (કારવાં), હુશનલાલ ભગતરામ (ચાંદ), અનિલ બિશ્વાસ (જ્વાર ભાટા, ચાર આંખેં)અને એવા  ઉપરોક્ત અભ્યાસોમાં ઓછી સંખ્યા ધરાવતા સંગીતકારોનાં સંગીતકારોએ એ સમયે તેમનાં સંગીતથી શું અસર ઊભી કરી હશે એવાં સમયની સાથે વિસરાઈ ગયેલ પાસાંને આ આંકડાઓ પુનઃજીવીત કરી શકે તેમ નથી.

જોકે મારા નિજ અભિપ્રાય મુજબ દરેક વર્ષનાં ગીતોની ચર્ચાનો જે ઉપક્રમ યોજાયો છે તેનો આશય શ્રેષ્ઠ ગીતોને અભિવાદન કરવાનો નથી, પણ એ નિમિત્તે એ સમયનાં ગીતોની યાદને તાજી કરીને તેનો આજના સમયે ફરીથી આસ્વાદ કરવાનો છે, જે આ બધાં ગીતોને યુ ટ્યુબ પર અપલોડ કરવાની આ બધા ફિલ્મ સંગીતચાહકોની જહેમત અને ચીવટ થકી કારણે શક્ય બને છે.

૧૯૪૪નાં વર્ષ અમટે શ્રેશ્થ સંગીતકારનું સ્થાન નક્કી કરવા માટે સોંગ્સ ઑફ યોરની 'ખુબ જ ન્યાયી' નિષ્કર્ષ પર પહોછવાની નેમ સાથે કરાયેલ સર્વગ્રાહી સમીક્ષા, Best songs of 1944: Final Wrap Up 4, નૌશાદ, ખેમચંદ પ્રકાશ અને મીર સાહબને સંયુક્તપણે આ સ્થાન માટે પસંદ કરે છે.

---

૧૯૪૪નાં વર્ષ માટેની ચર્ચાની અલગ અલગ પ્રકાશિત થયેલ પૉસ્ટ્સ, ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૪નાં ગીતો@  Songs of Yore પર ક્લિક કરવાથી એક સાથે વાંચી/ડાઉનલોડ કરી શકાશે.

ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૫ નાં ગીતો : મને પસંદ પડેલા સંગીતકારો

 ૧૯૪૫નાં વર્ષની ચર્ચાની એરણે જે ગીતો સાંભળવા મળ્યાં તેમાં જૂજ અપવાદોને બાદ કરતાં, બધાં જ ગીતો પહેલી જ વાર સાંભળ્યાં. આવી પરિસ્થિતિમાં વર્ષ માટેના મારી પસંદગીના સંગીતકારને નક્કી કરવા માટે જે કંઈ હિસાબી પદ્ધતિઓ અત્યાર સુધી અખત્યાર કરી હતી તે તો હવે અર્થવિહિન જણાય છે.

તેમ છતાં, મુકામે પહોંચવું હોય તો કોઈક માર્ગ તો શોધવો જ પડે એ ન્યાયે ૧૯૪૫નાં વર્ષમાટે મારી પસંદના પુરુષ સૉલો ગીતો, સ્ત્રી સૉલો ગીતો અને યુગલ ગીતો જે જે સંગીતકારોએ રચ્યાં છે તેનું સંખ્યાત્મક વિશ્લેષણ કરીએ એ ઘણે અંશે ઉચિત ઉપાય જણાય છે.

મને ગમેલાં પુરુષ સૉલો ગીતો, સ્ત્રી સૉલો ગીતો અને યુગલ ગીતોના સંગીતકારોની આંકડાકીય તુલના

સંગીતકાર	પુરુષ સૉલો ગીતો	સ્ત્રી સૉલો ગીતો	યુગલ ગીતો	કુલ ગીતો
બુલો સી રાની	૧	૩	૨	૬
ગોવિંદ રામ		૨	૪	૬
અમરનાથ		૨	૧	૩
શ્રીનાથ ત્રિપાઠી		૧	૧	૨
જ્ઞાન દત્ત		૧	૧	૨
હફીઝ ખાન		૧	૧	૨
નિનુ મઝુમદાર		૧	૧	૨
જી એ ચિસ્તી	૧	૧		૨
ફિરોઝ નિઝામી	૧	૧		૨

 

આ ઉપરાંત શાંતિ કુમાર અને પંડિત ગણપત રાવનાં મારી પસંદનાં પુરુષ સૉલો ગીતમાં એક એક ગીતો છે. તે જ રીતે દત્તા કોરેગાંવકર, ખેમચંદ પ્રકાશ, ધીરેન નિત્ર, અનિલ બિશ્વાસ, અરૂણ કુમાર, અને આર સી બોરાલનાં દરેકનાં એક એક ગીત સ્ત્રી સૉલો ગીત અને સી રામચંદ્ર, નૌશાદ અને લાલ મુહમ્મદનાં એક એક યુગલ ગીત મારી પ્સંદગીનાં ૧૯૪૫નાં ગીતોની યાદીમાં જોવા મળે છે.

આ પ્રકારની ગણત્રીમાં વર્ષમાટે એક જ ફિલ્મનાં બહુ ઘણાં લોકપ્રિય થયાં એવાં ગીતો આપનાર સંગીતકાર શ્યામ સુંદર )'વેલેજ ગર્લ' માટે)અહીં જોવા નથી મળતા તેવી આ  ગણત્રીની કચાશની અહીં નોંધ લેવી ઘટે.

સોંગ્સ ઑફ યોર દ્વારા શ્રેષ્ઠ સંગીતકારની પસંદગી માટેના વિશ્લેષ્ણને રજૂ કરતા લેખ,Best songs of 1945: Wrap Up 4માં લોકપ્રિયતાના માપદંડે શ્યામ સુંદરને વર્ષ ૧૯૪૫ માટેના શ્રેષ્ઠ સંગીતકાર ઘોષિત કરેલ  છે અને બુલો સી રાનીનાં યોગદાનની વિશેષ નોંધ લેવાઈ છે.

---

૧૯૪૫નાં ગીતોની અલગ અલગ ચર્ચાની અલગ અલગ પ્રકાશિત પૉસ્ટ્સ, ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૫ ગીતો @  Songs of Yore પર ક્લિક કરવાથી એક સાથે વાંચી/ડાઉનલોડ કરી શકાશે.