વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : ૯મું સંસ્કરણ - ડિસેમ્બર ૨૦૨૪

 

સંગીતકાર સાથેનું મોહમ્મદ રફીનું સૌપ્રથમ યુગલ ગીત:
બીજો પંચવર્ષીય સમયખંડ ૧૯૪૯ -૧૯૫૩: વર્ષ ૧૯૫૩ (૧)

મોહમ્મદ રફીની સાડા ત્રણ દાયકાની સક્રિય કારકિર્દી દરમ્યાન  દરેક વર્ષે એક, અથવા વધુ, સંગીતકાર સાથે સર્વપ્રથમ સહયોગ કરવાનું તેમને બનતું જ રહ્યું.  મોહમ્મદ રફીના જન્મદિવસ [૨૪ ડીસેમ્બર, ૧૯૨૪] અને મૃત્યુ તિથિ [૩૧ જુલાઇ, ૧૯૮૦]ની યાદમાં આપણે મોહમ્મદ રફીનાં સંગીતકાર સાથેનાં પહેલવહેલાં સૉલો ગીતોને યાદ કરતી શ્રેણી ડીસેમ્બર ૨૦૧૬ થી ૨૦૨૦ સુધી કરી ચુક્યાં છીએ.

મોહમ્મદ રફીએ ગાયેલાં ગીતોમાં તેમનાં યુગલ ગીતોનું સ્થાન અદકેરું જ રહ્યું છે. તેથી સંગીતકાર સાથેનાં મોહમ્મદ રફીનાં પહેલવહેલાં યુગલ ગીતની શ્રેણીનું અનુસરણ સ્વાભાવિક ક્રમ જ બની રહે. આપણો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય મોહમ્મદ રફીનાં યુગલ ગીતોને યાદ કરવાનો છે એટલે જે વર્ષે કોઈ સંગીતકાર સાથે જે જે ફિલ્મમાં સૌ પ્રથમ વાર મોહમ્મદ રફીનું એક કે એકથી વધારે યુગલ ગીત નોંધાય એ બધી ફિલ્મોનાં એ યુગલ ગીતો સાંભળવાનો હવે ઉપક્રમ રાખેલ છે. જો સ્ત્રી -પુરુષ યુગલ ગીત અને પુરુષ - પુરુષ યુગલ ગીત અલગ અલગ વર્ષમાં આવેલ હોય તો એ સંગીતકાર સાથેનાં મોહમ્મદ રફીનાં યુગલ ગીત તે તે વર્ષમાં લઈશું. 

અત્યાર સુધી આપણે 

૧૯૪૪થી ૧૯૪૮નાં વર્ષોના પ્રથમ સમયખંડને ૨૦૨૧માં,

૧૯૪૯થી ૧૯૫૩ના બીજા પંચવર્ષીય સમયખંડનાં

૧૯૪૯નાં ગીતોનો પહેલો ભાગ જુલાઈ ૨૦૨૨માં,

૧૯૪૯નાં ગીતોનો બીજો ભાગ ડિસેમ્બર ૨૦૨૨માં,

૧૯૫૦નાં ગીતો જુલાઈ ૨૦૨૩માં,

૧૯૫૧નાં ગીતો ડિસેમ્બર ૨૦૨૩માં, અને 

૧૯૫૨નાં ગીતો જુલાઈ ૨૦૨૩માં

                           આવરી ચૂક્યાં છીએ. 

આજના મણકામાં આપણે સંગીતકાર સાથેનાં મોહમ્મદ રફીનાં ૧૯૫૩નાં સર્વ પ્રથમ યુગલ ગીતને યાદ કરીશું. વર્ષ ૧૯૫૩માં મોહમમ્દ રફીના ૧૫ સંગીતકારો સાથે ૫૧ જેટલાં યુગલ ગીતો છે, તેથી ૧૯૫૩નાં વર્ષને આપણે બે ભાગમાં વહેંચી નાખીશું.

વોહ ઝમાના ઔર થા યે ઝમાના ઔર હૈ - આગ કા દરિયા (૧૯૫૩) - ખાન મસ્તાના, કોરસ સાથે - ગીતકારઃ અઝીઝ કશ્મીરી -સંગીતઃ વિનોદ 

કવ્વાલી થાટમાં રચાયેલું આ ગીત કૉમેડી ગીત હોય એવું જણાય છે.

ચલ મેરી ગડીયે તુ છુક છુક ... - એક દો તીન (૧૯૫૩) - આશા ભોસલે અને મિનળ વાઘ સાથે - 

ભારતીય રેલ્વેમાં સ્ત્રી એન્જિન ડ્રાઈવરોને પ્રવેશ મળ્યો તેના ૪૦ /૫૦ વર્ષ પહેલાં પણ સ્ત્રી એન્જિન ડ્રાઈવરની કલ્પના કરાઈ છે. એટલું નહી. તેની હેલ્પર પણ સ્ત્રી છે. વધારાંમાં હિંદી ફિલ્મોના એન્જિન ડ્રાઈવરોની જેમ બન્ને જણાં સારૂં ગાય પણ છે! 

આનાથી પરથી પ્રેરણા લઈને આજના દિગ્દર્શકોએ ગીત ગાતી સ્ત્રી પાયલોટ કે સ્પેસ ક્રાફટ ચલાવતી સ્ત્રીની કલ્પના કરવી જોઈએ !

કેહતા થા ઝમાના મગર હમને ન માના - આગ કા દરિયા (૧૯૫૩) - આશ ભોસલે સાથે 

વિનોદ એક ઘણી કઠીન પણ ખુબ કર્ણપ્રિય ધુન રજુ કરે છે.

આગ કા દરિયા (૧૯૫૩)માં આ જ યુગલ સ્વરોમાં રચાયેલું બીજું યુગલ ગીત, જા ચલી જા ઓ ઘટા મોરે પિયા કા સંદેશા ન લા, પણ એટલી કઠીન ધુન છે. તેની સામે એક દો તીન (૧૯૫૩)ની આ ગાયકોનૉ બીજી બે યુગલ રચનાઓ ઓ જી પિયા બુલાએ અને તુમ્હે ચુપકે સે દિલ જો દિયા ખુબ સરળ અને રોમેન્ટીક છે.

નઝરોં સે નઝર કા ટકરાના - ફરિયાદી (૧૯૫૩) - પ્રમોદિની દેસાઈ સાથે - ગીતકારઃ મુઝફ્ફર શાહજહાનપુરી - સંગીત બલદેવ નાથ બાલી 

આ પણ કઠીન ધુન છે, પણ સામાન્ય રીતે ઊંચા સુરમાં ગાતા રફી અહીં પ્રમોદિની દેસાઈ કરતાં એકાદ સુર નીચે ગાય છે. 

તેરા મેરા હો ગયા પ્રેમ મૈં હું સાહબ તુ હૈ મેમ - ફર્માઈશ (૧૯૫૩) - શમશાદ બેગમ સાથે - ગીતકાર - ક઼મર જલાલાબાદી - સંગીતકારઃ હુસ્નલાલ ભગતરામ

આ પણ કૉમેડી જોડી પર ફિલ્માવાયેલું ગીત જણાય છે.

દુનિયા જવાન હૈ દિલ મહેરબાન હૈ - રેલકા ડિબ્બા (૧૯૫૩) - ગાંધારી સાથે - ગીતકારઃ શકીલ બદાયુની - ગીતકારઃ ગુલામ મોહમ્મદ 

શેરીમાં ભજવાતાં ગીત માં હરતા ફરતા હાર્મોનીયમ વાદકની ધ્યાન ખેંચતી હાજરી ન હોય તો એ પ્રકારનું ગીત કદાચે સમયમાં સ્વીકાર્ય પણ ન ગણાત !

બુલબુલ મેં હૈ .... આંખોંમેં હૈ તુ - લયલા મજનુ (૧૯૫૩) - ખાન મસ્તાના સાથે - ગીતકારઃ શકીલ બદાયુની - ગીતકારઃ ગુલામ મોહમ્મદ

છે તો આ પણ શેરીમાં ભજવાતું ગીત, પણ આ પ્રકારમાં હીરો (કે હીરોઈન)ના મનના ભાવને ગાયકો કોઈ અકળ અંતઃસ્ફુરણાથી વાચા આપતા હોય છે. 

હોલે હોલે ધીરે દિલ મેરા લે કે ચલે - ગૌહર (૧૯૫૩) - આશા ભોસલે સાથે - ગીતકારઃ શકીલ બદાયુની - ગીતકારઃ ગુલામ મોહમ્મદ

ગુલામ મોહમ્મદ પણ ખુબ રમતિયાળ, રોમેન્ટીક, ધુન રજુ કરે છે.

આ જ ગાયકો પાસે ગુલામ મોહમ્મદ એટલી મધુર કરૂણ ભાવની યુગલ રચના તેરી યાદ આ રહી હૈ  દિલમેં (હઝાર રાતેં, ૧૯૫૩) પણ રજુ કરે છે. 

હો ગયા તેરે મજનુ કો ઈશ્ક઼ કા બુખાર - હુસ્ન કા ચોર (૧૯૫૩) - આશા ભોસલે, વણઓળખાયેલ પુરુષ ગાયક સાથે - ગીતકારઃ રાજા મહેંદી અલી ખાન - સંંગીતઃ બુઓ સી રાની 

આ પણ કોમેડી રચના જ જણાય છે.

દિલ્ લગાનેવાલે આપસે હઝારોં હૈ અજી ઉનમેં સે એક હૈ - હુસ્ન કા ચોર (૧૯૫૩) - સંધ્યા મુખર્જી સાથે - ગીતકારઃ રાજા મહેંદી અલી ખાન - સંંગીતઃ બુલો સી રાની 

હળવા મિજાજમાં પ્રેમનો એકરાર કરાયો છે.

ઓ લગ ગયી અખિયાં તુમસે લગ ગયી અખિયાં - જીવન જ્યોતિ (૧૯૫૩) - ગીતા દત્ત સાથે -ગીતકારઃ સાહિર લુધીયાનવી - સંગીતઃ એસ ડી બર્મન 

યોગાનુયોગ, આ ગીતમં પણ પોતાન મનન ભાવને વાચા આપતાં શેરી ગીતનાં ગાયકોને જોઈ રહેલ હીરો શમ્મી કપૂર છે. એસ ડી બર્મને કોઈ લોકગીતની ધુનને હોર્મોનિયમના સુરોને પોતાની આગવી શૈલી સાથે રજુ કરી છે.

સંગીતકાર સાથેનાં મોહમ્મદ રફીનાં ૧૯૫૩નાં બાકી રહેલાં સર્વ પ્રથમ યુગલ ગીત આપણે જુલાઈ ૨૦૨૫ના મણકામાં સાંભળીશું.

---

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.

---

 

વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો શ્રેણીના ૯મા વર્ષના બધા મણકા   વિસરાતી `યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : વર્ષ ૯મું – ૨૦૨૪ પર ક્લિક કરવાથી વાંચી / ડાઉનલોડ કરી શકાય છે.

વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : ૯મું સંસ્કરણ - નવેમ્બર ૨૦૨૪

 

શૈલેન્દ્રનાં સલીલ ચૌધરીએ સંગીતબધ્ધ કરેલાં હિંદી ફિલ્મ ગીતો –

સપન સુહાને (૧૯૬૧)

સલીલ ચૌધરી (જન્મ: ૧૯-૧૧-૧૯૨૫ / અવસાન: ૫-૯-૧૯૯૫) અન્ય સંગીતકારોની સરખામણીમાં પ્રચલિત પ્રણાલીઓ અને પ્રવાહોથી અલગ કૅડી કંડારનારા સંગીતકાર ગણાતા. એ સંદર્ભમાં  શૈલેન્દ્ર (જન્મ: ૩૦-૯-૧૯૨૩ / અવસાન: ૧૪-૧૨-૧૯૬૬)  પણ કૅડી કંડારનારા ગીતકાર જ ગણાય. બન્ને માટે ગીતના બોલ કરતાં ગીત માધુર્ય વધારે પવિત્ર રહેતું. એટલે સ્વાભાવિક જ છે કે ગીતના ભાવને રજુ કરવા માટેના બન્ને માર્ગ એક સુર બની રહેતા.

શૈલેન્દ્ર અને સલીલ ચૌધરીના ૧૯ ફિલ્મોનો સંગાથ આંકડાઓની દૃષ્ટિએ કદાચ બહુ માતબર ન ગણાય એમ માનનારો વર્ગ પણ એમ તો જરૂર સ્વીકારે છે કે હિંદી ફિલ્મ સંગીત માટે આ સંગાથ અનોખી કેડી કંડારનારો બન્યો છે. 

નવેમ્બર મહિનામાં સલીલ ચૌધરીની યાદને તાજી કરવા આપણે ૨૦૧૭માં સલીલ ચૌધરીનાં હિંદી ફિલ્મ ગીતો : અન્ય ભાષાઓમાં યાદ કર્યાં હતાં. તે પછી, ૨૦૧૮થી દરેક નવેમ્બર મહિનામાં, શૈલેન્દ્રનાં સલીલ ચૌધરીએ સંગીતબધ્ધ કરેલાં હિંદી ફિલ્મોનાં વિસારે પડતાં ગીતોને તેમની ફિલ્મોનાં રજૂઆતનાં વર્ષના ક્રમમાં યાદ કરવાનો ઉપક્રમ શરૂ કરેલ છે. અત્યાર સુધી, આપણે

૨૦૧૮માં વર્ષ ૧૯૫૩ થી ૧૯૫૫,

૨૦૧૯માં વર્ષ ૧૯૫૬,

૨૦૨૦માં વર્ષ ૧૯૫૭,

૨૦૨૧માં વર્ષ ૧૯૫૮ થી ૧૯૬૦

૨૦૨૨માં ૧૯૬૧  (ચાર દિવારી) અને

૨૦૨૩માં ૧૯૬૧ (મેમ દીદી)

નાં ગીતો સાંભળી  ચૂક્યાં છીએ.

૧૯૬૧માં સલીલ ચૌધરીએ ચાર દિવારી, છાયા, કાબુલીવાલા, માયા, મેમ દીદી અને સપન સુહાને એમ છ ફિલ્મો માટે સંગીત આપ્યું, જે પૈકી શૈલેન્દ્રએ ચાર દિવારી, મેમ દીદી અને સપન સુહાને માટે ગીતો લખ્યાં. આ ત્રણેય ફિલ્મોનાં કેટલાંક ગીતો તો બહુ જ જાણીતાં છે, પણ બાકીનાં ગીતો સહિત દરેક ગીતોમાં સલીલ ચૌધરી કે શૈલેન્દ્ર, કે બન્ને,ની આગવી છાપ એટલી સ્પષ્ટપણે અનુભવાય છે કે આપણે બધી જ ફિલ્મોનાં ગીતોને એક એક મણકામાં વારાફરતી સાંભળવાનું નક્કી કરેલ છે.

તે અનુસાર, સલીલ ચૌધરી સંગીતબદ્ધ કરેલ ફિલ્મોનાં શૈલેન્દ્ર વડે લખાયેલાં, પણ વિસરાતા જતાં ગીતોની યાદ તાજી કરવા આજના મણકામાં આપણે સપન સુહાને (૧૯૬૧)નાં ગીતો યાદ કરીશું.

સપન સુહાને (૧૯૬૧)

કેદાર કપૂર દ્વારા દિગ્દર્શિત અને સુખરામ શર્મા દ્વારા લિખિત સપન સુહાને એ સમયની હિંદી સામાજિક ફિલ્મોના ઢાંચાની એવી નિપજ છે જેમાં વાર્તા અચુક આડે અવળે પાટે ચડી જાય. ફિલ્મનાં ગીતોનો સહારો ન મળે તો પ્રેક્ષક બીચારો સિનેમાગૃહમાં ઢેર થઈ જાય.

ચાંદ કભી થા બાહોંમે - સબિતા ચૌધરી 

ફિલ્મનાં શીર્ષક અને વાર્તાનાં હાર્દને શૈલેન્દ્રએ બહુ ખુબીથી ગીતના મુખડાના બોલમાં વણી લીધેલ છે.

ચાંદ કભી થા બાહોંમેં 
ફુલ બિછે થે રાહોંમેં 
અબ તો વો સપને ગયે બિખર 
ડૂબ ગયે હમ આહોંમેં 

દિલ કેહતા હૈ કે જ઼રા તો દમ લે લો - મન્ના ડે

ટ્રક ડ્રાઈવર્સની ટ્રકનાં પૈડાં પરની જીંદગીમાં બે પળ આમ મોજ પણ કરી લેવાય ! 

ઘુંઘટ હટા ન દેના ગોરીયે ચંદા શરમ સે ડૂબેગા - લતા મંગેશકર 

સલીલ ચૌધરી પંજાબી લગ્ન લોક ગીતને પોતાની આગવી વાદ્યસજ્જા શૈલીથી રમતું મૂકે છે.

લો સુન લો મેરા અફસાના - મન્ના ડે 

ગ્રામ્ય પરિવેશમાં ચાલતાં ફરતાં થિયેટર દ્વારા રજુ થતા કાર્યક્રમોની મજા કંઈ ઓર જ રહેતી. હિંદી ફિલ્મોએ આ લોકકલાને બહુ તાદૃશ સ્વરૂપે રજુ કરી છે. લગભગ દરેક સંગીતકાર અને ગીતકારે આ ગીત પ્રકારને પોતપોતાની દૄષ્ટિથી રજુ કરીને આ કળાને જીવંત રાખેલ. 

નામ મેરા નિમ્મો મુકામ લુધિયના - લતા મંગેશકર, મન્ના ડે, દ્વિજેન મુખર્જી 

ગ્રામ્ય થિયેટરમાં નૃત્ય ગીતોની નિર્ભેળ મુકત રજૂઆતને લતાના સ્વરમાં સલીલ ચૌધરી અને શૈલેન્દ્ર આ રીતે નિખારે છે -

અહાઆ રે અહાઆ ઝૂમતી નવેલી
અહાઆ રે અહાઆ નાર અલબેલી 
અહાઆ રે અહાઆ પ્યારકી પહેલી 
અહાઆ રે અહાઆ નાર અલબેલી
અહાઆ અહાઆ અહાઆ 

નઝર સે મિલ ગયી નઝર ઔ પલ મેં દિલ તેરા હુઆ - સબિતા ચૌધરી, દ્વિજેન મુખર્જી 

કુદરતની સંગાથે પ્રેમી પંખીડાં પોતાના પ્રણયની કબુલાતને માણે છે.

અહીં પણ સલીલ ચૌધરી મુખડામાં પાશ્ચાત્ય તાલ વાદ્ય અને અંતરામાં દેશી તાલ વાદ્યોના પ્રયોગની કેવી સરળ રજૂઆત કરે  છે ! 

ઓ ગોરી આ જા ગાડી વિચ બૈઠ જા  .... જાઓ જી જાઓ કોઈ દેખ લેગા -   મન્ના ડે, લતા મંગેશકર

ટ્રક ડ્રાઈવર પ્રેમિકાને ભલે પોતાની ગાડીમાં ફરવા લઈ જ્વાની જ મોજ કરાવે, પણ બન્ને દિલમાં પ્રેમની સરવાણીઓની ગોષ્ઠિઓમાં કલ્પનાશીલતામાં કમી થોડી આવે! શૈલેન્દ્ર અને સલીલ ચૌધરી પણ આ પ્રણય ગોષ્ઠિમાં પોતપોતાના રંગ પૂરે છે - 

કહ દો ડોલી લેકે આઉં
બના કે દુલ્હન તુઝકો ઘર લે જાઉં
અગર તૂ દિલસે કહે હાં

અગર તુમ ડોલી લેકે આઓ
બિઠાકે પલકોમેં, મુઝકો લે જાઓ
મેરા દિલ કહે ચાહે ના 

ભુલા મત દેના વા..... દા ..... 

સનમને કર તો દિયા હાં

શૈલેન્દ્રનાં સલીલ ચૌધરીએ સંગીતબધ્ધ કરેલાં હિંદી ફિલ્મોનાં વિસારે પડતાં ગીતો  યાદ કરાવતી આપણી આ સફર હજુ ચાલુ છે. 

---

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.