BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - ઔપચારિક શિક્ષણનો અધ્યાય પણ પૂરો થયો

 

ઔપચારિક શિક્ષણનાં અઢાર વર્ષ પૈકી પિલાણીનાં બે વર્ષ બહુ મોટો સમયગાળો ન કહેવાય એટલી ઝડપથી પલક ઝપકતાં જ પૂરાં થઈ ગયાં.

જોકે, આજે પાછળ વળીને જોતાં જણાય છે કે પિલણીના રહેવાસનો એકેએક દિવસ અને એકેએક ઘટનાઓ ખુબ જીવંત, રસપ્રદ અને અનુભવના ભાથાંમાં ઉમેરો કરતાં રહ્યાં. દરેક તબક્કે મારા સહપાઠીઓ અને પ્રોફેસરો સાથેના સહેવાસનો પણ ઘણો પ્રભાવ પડ્યો. સ્વાભાવિક છે કે એ સમયે એ બધાંનો મારાં વ્યક્તિત્વ પર જે કંઈ અસરો પડી હશે તે ધ્યાન પર ન આવે. પરંતુ, પ્રાથમિક કારકિર્દીનાં પછીનાં આડત્રીસ વર્ષ દરમ્યાન આ બધા અનુભવોના બોધપાઠ ખુબ કામ આવ્યા. જોકે એ પણ સ્વીકારવું રહ્યું કે જીવનને આ તબક્કે હવે એ બધાં યોગદાનોનું મહત્વ માત્ર યાદગીરીઓનાં દસ્તાવેજીકરણથી વધારે નથી જણાતું.

ક્દાચ એટલે જે એલ ડીના અને પિલાણીના દિવસો વિશે જે કંઈ લખાતું ગયું તેમાં યાદગીરીઓની અસરોનાં વિશ્લેષણને બદલે યાદો જ મુખ્ય પ્રવાહમાં રહી. આમ પણ તાજેતરના ભૂતકાળમાંથી વર્તમાન અને ભવિષ્યના બોધપાઠો શીખવાનું શક્ય છે, પણ તેને ઇતિહાસ તરીકે મુલવવા માટે જે તટસ્થ સાક્ષીભાવ કેળવવો જોઈએ તે માટે સમયનો મોટો અંતરાલ હોવો જોઈએ.

એટલે, ઔપચારિક શિક્ષણના બે મહત્વના તબક્કઓના આધ્યાય પર પરદો પાડતી વખતે મૅનેજમૅન્ટ સ્ટડીઝના વિભાગીય વડા ડૉ. એસ કે પોરવાલે લખેલા ભવિષ્યવાણી સ્વરૂપ સંદેશાને અહીં ટાંકીશઃ

गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिता: ||

સમજુ લોકો જીવતાં કે મૃત્યુ પામેલાં લોકોનો અફસોસ નથી કરતાં

ભગવદ્‍ ગીતા ૨.૧૧

+                                  +_                                +

આ યાદગીરીની સફરમાં મારા સહપાઠીઓના પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ સહકાર મળ્યો છે તે બદલ હું તેમનો આભારી છું.

મારા મિત્ર દિલીપ વ્યાસે બ્લોગ પર પ્રકાશન સમયે દરેક હપ્તા વિશે જે આત્મીયતાથી પ્રતિભાવો આપ્યા છે તેનો આભાર તો શબ્દોમાં માની શકાય તેમ નથી.

                   +                                  +_                                + 

હાયપર લિંક પર ક્લિક કરવાથી BITS, પિલાણી - વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - મને કેમ વિસરે રે…. - ના અલગ અલગ હપ્તાઓ એક સાથે વાંચી / ડાઉનલોડ કરી શકાય છે. 

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - એમની નજરે - હું અને અમે

 હું

અમે

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - ઈતર પ્રવૃત્તિઓ : ગુજરાતી વિદ્યાર્થી વર્તુળ, પરોક્ષ અનુભવો

 

ગુજરાતી વિદ્યાર્થી વર્તુળ

અહીં એન્જિનિયરીંગ વિદ્યાશાખાઓમાં ગુજરાતમાંથી આવેલા વિદ્યાર્થીઓની સંખ્યા સારી એવી રહેતી. મને લાગે છે દરેક વર્ષે ૨૦ થી ૩૦ની આસપાસ જરૂર રહેતી હશે.

ગુજરાતી વિદ્યાર્થીઓ 'ગુજરાતી ક્લબ' પણ ચલાવતા. દરેક સમેસ્ટરમાં કમ સે કમ બે મિલન ગોઠવવા ઉપરાંત ગુજરાતથી આવતા કે હવે પછી આવવા માગતા વિદ્યાર્થીઓને શક્ય એટલી બધી મદદ પણ આ ક્લબ દ્વારા પુરી પડાતી. પહેલા જ  શિયાળાના વેકેશનમાં નવસારી જવા માટે નીમ કા થાના - અમદાવાદ થઈને જવાનો વિકલ્પ મને આ ગુજરાતી મિત્રોએ જ સૂચવ્યો હતો. તેટલું જ નહીં, પણ એ સફર દરમ્યાન એ લોકોએ મને ખુબ જ મદદ પણ કરી હતી. [1]

આ મિલન મુલાકાત દરમ્યાન એકબીજા સાથે (ચીવટથી) ગુજરાતીમાં જ વાત કરવી એવો વણકહ્યો નિયમ હતો. મજાની વાત એ છે કે લગભગ બધા જ ગુજરાતીઓ અહીં પણ હિંદીમાં જ સ્વાભાવિકપણે વાત કરી જતા. 

ત્યાંના આ હિંદીમય વાતવરણની જ અસરને પરિણામે મારાં હિંદી (અને તેને પરિણામે, અંગ્રેજી પણ) બોલવામાંથી ગુજરાતીની જન્મસહજ, અવશ, છાંટ, આ બે વર્ષોમાં, બિલકુલ નીકળી ગઈ. મારી વ્યાવસાયિક કારકિર્દીમાં મારે ગુજરાતમાં રહીને ગુજરાતની બહાર જે બહુ જ કામ કરવાનું બન્યું, તેમાં ગુજરાતીની છાંટ વગરનું હિંદી, અને તેને કારણે અંગ્રેજી પણ, બહુ જ મદદરૂપ પરવડ્યું.

પહેલાં જ મિલન વખતે ડૉ. કે એમ ધોળકિયા ને પણ મળવાનું થયું. અહીંના તે એક માત્ર ફેકલ્ટી મેમ્બર તરીકે હતા.  અમે હતા ત્યારે તો બધી જ હૉસ્ટેલના તેઓ ચિફ વૉર્ડન પણ હતા. એક માત્ર ગુજરાતી હોવા છતાં, ત્યાં પણ આટલી બધી સન્માનીય ઉચ્ચ પદવીએ તેઓ પહોંચી શકેલ તે વાતનો મને અંદરખાને બહુ જ ગર્વ થયો હતો. જોકે મારી એ લાગણી મેં એ દિવસોમાં જાહેરમાં ક્યારે પણ વ્યક્ત નહોતી કરી !

પરોક્ષ અનુભવો

બાઈક ટ્રેક્કીંગ

પહેલી ટર્મના મધ્ય સુધીમાં ઉનાળાની અસર થોડી ઓછી થઈ ત્યારે શિયાળુ પ્રવૃત્તિ તરીકે અહીં બાઈક ટ્રેક્કીંગ પણ વ્યાપક અંશે પ્રચલિત છે તેવું ધ્યાન પર આવ્યું. આઠ-દસ વિદ્યાર્થીઓનું જૂથ ‘બહાર’થી કલાકના લગભગ આઠ આના જેવાં ભાડાંથી એક્ક્કેક સાયકલ ભાડે કરીને ૫૦-૭૫ કિલોમીટરની સહેલગાહ પર નીકળી પડતા. મને ધ્યાન છે ત્યાં સુધી જે માર્ગ પર પર આવતાં ગામોની બહારનાં ધાબાઓ પર સારૂં ખાવાનું મળી રહેતું એવા ચારેક રૂટ વધારે પ્રચલિત ગણાતા. 

'બહાર'ની મહેફિલો 

સ્વાભાવિક છે કે અહીં પણ વિદ્યાર્થીઓમાં એવો પણ એક વર્ગ હતો જેમને હોસ્ટેલ જીવનની બધી મજા માણી લેવાના અભરખા પુરા કરવાના પણ શોખ હતા. આ શોખ પુરો કરવાઓ એક બહુ પ્રચલિત વિકલ્પ હતો, સમેસ્ટરમાં બે - ત્રણ વાર 'બહાર'ની મહેફિલો. આવી મહેફિલો 'બહાર' બજારમાં આવેલ બેએક ધાબા પર ગોઠવાતી.

એ પાર્ટીનાં મુખ્ય આકર્ષણ 'હાર્ડ ડ્રિન્ક' અને 'નોન-વેજ' વાનગી રહેતાં. 'હાર્ડ ડ્રિન્ક' પણ, કોઈક જ વારના અપવાદ સિવાય, 'બીયર' જ હોય.  નોન -વેજ વાનગીમાં 'મસાલા તીતર' ભારે લોકપ્રિય વાનગી હતી. આ માટેનાં કારણો મેં જાણવાનો પ્રયાસ નહોતો કર્યો. 'બહાર'ની આવી પાર્ટીઓની બીજી એક ખાસીયત પણ મને જાણવા મળી હતી. આખી ઈન્સ્ટિટ્યૂટમાં જ એવો ધારો જ હતો કે 'બહાર'ની પાર્ટી માટે (મોટી થપ્પી ભરીને) 'રોટી' પોતપોતાની મેસમાંથી લઈ જવાતી !  'બહાર'ના જમણમાં રોટીનો ખર્ચ બચે તો તેટલો 'બીઅર' કે 'તીતર'નો હિસ્સો વધારી શકાય એવી આર્થિક ગણતરી હશે એમ માની શકાય. પોતપોતાની મેસમાંથી આ 'સગવડ' દેખીતી રીતે બહુ સહેલાઈથી કરી લેવાતી હતી એમ જણાતું. આટલાં વર્ષોની પ્રથા પડી ગઈ હશે, એટલે કદાચ એમ હશે ! આ પ્રથાનું મૂળ જાણવાની કે તેને કારણે કોઈને  કોઈ 'મુશ્કેલી' નડી હોય તેવું ન તો મારા ધ્યાન પર આવ્યું હતું, કે ન તો મેં જાણવાનો પ્રયાસ પણ કર્યો હતો. 

ધૂમ્રપાનનું ચલણ

ગુજરાતમાં જ અત્યાર સુધીનું કૉલેજ જીવન વીતાવેલા મારા જેવા માટે અહીના વિદ્યાર્થીઓને ધૂમ્રપાન કરતા જોવા એ પણ બહુ મોટું આશ્ચર્ય હતું. એલ. ડી. (એન્જિનિયરિંગ, અમદાવાદ)માં એન્જિનિયરિંગના અમારા ૧૨૦ સહપાઠીઓમાંથી ચાર પાંચ જણા પણ સિગરેટ પીતા હોય એવું પણ મારા ધ્યાન પર નહોતું આવ્યું. જ્યારે અહીં ચાલીસ વિદ્યાર્થીના અમારા વર્ગમાથી દસેક જણા તો ધૂમ્રપાન કરતા હતા.

જોકે એ લોકો અમારા જેવા ધૂમ્રપાન ન કરનારાની હાજરીમાં ધૂમ્રપાન કરવાનું જરૂર ટાળતા ! કેમ્પસમાં જાહેરમાં પણ ધૂમ્રપાન ન કરવાનું શિસ્ત પણ મહદ્‍ અંશે જોવા મળતું.

અમારામાંના બેએક જણા કદીકભાર ધૂમ્રપાન દ્વારા ‘નશો’ પણ કરતા હતા. જોકે તેમાં આદત કરતાં શોખ ખાતર પ્રયોગ કરી લેવાની દાનત વધારે હતી, એ બાબતની પણ નોંધ લેવી રહી. 

અવળી પડેલ બીઅરની 'વિદાય' મહેફિલ

BITS ખાતેના મારા બે વર્ષના રહેવાસ દરમ્યાન જો કોઈ ઘટનાને 'સૌથી વિચિત્ર' ઘટનાનો શરપાવ આપવો હોય તો Boozalarke તરીકે પંકાઈ ગયેલ બીઅરની 'વિદાય મહેફિલ'ને મળે !

અમારી બેચના બીઅર રસિયાઓએ એમબીએ અભ્યાસની પૂર્ણાહુતિને મોડી સાંજની બીઅર મહેફિલનું આયોજન કરીને યાદગાર બનાવવાનું ગોઠવ્યું.

વધારે પડતા બીઅરની અસર થઈ કે પછી વિદ્યાથી જીવનની છેલ્લી સમુહ મહેફિલની મજાના બહાર આવી પડેલા ઉભરાનું કારણ હોય, મહેફિલની ઉજવણી 'તોફાની' અને 'હલ્લાગુલા'વાળી ક્યારે બની ગઈ એ જ કોઈને ધ્યાન ન રહ્યું.

પાછો યોગાનુયોગ પણ કેવો કે મહેફિલનું સ્થળ સ્ટાફ ક્વાર્ટર્સને અડીને આવતા માર્ગની તરફ આવેલી અમારી હોસ્ટેલ વિંગ હતી.

'પાર્ટી'ની મજા માણી રહેલાઓને કંઈક ખોટું થયું છે એવી ખબર જ ત્યારે પડી જ્યારે વૉર્ડન અને અન્ય વરિષ્ઠ અધિકારીઓનો કાફલો મહેફિલના સ્થળે આવી પહોંચ્યો. બધું એટલું અચાનક જ બન્યું કે આખી 'પાર્ટી' રંગે હાથ 'ઝડપાઈ' ગઈ.  

તડાફડ આદેશો છ્ટ્યા અને બધાએ તાત્કાલિક અસરથી હોસ્ટેલ છોડવી પડી. એવે સમયે તો બીજે ક્યાં જવું એ સમજવા પુરતો સમય પણ એ લોકો પાસે નહોતો. એટલે બધાએ નુતન માર્કેટમાં આશરો લીધો. કંઈક શ્વાસ લેવાનો સમય મળ્યો તે પછી મોડી રાતે એ લોકોએ હ્યુમેનિટિઝ શાખાના અને અન્ય શાખાઓના એમના અન્ય મિત્રોના રૂમો પર રાત ગાળી.

અમને બધાને બીજે દિવસે જ ખબર પડી કે આટલી ઝડપથી કાર્યવાહી થવાનું કારણ રોડની પેલી બાજુના સ્ટાફ ક્વાર્ટર્સમાંથી થયેલી ફરિયાદ હતી. ઇન્સ્ટિટ્યુટના રજિસ્ટ્રાર પણ ત્યાં રહેતા હતા. એમની ફરિયાદને કારણે આટલી આકરી કાર્યવાહી થઈ હતી.

અમારા એક સહપાઠીની પૈતૃક હવેલી પિલાણી શહેરમાં હતી. એટલે સવારે એ લોકો ત્યાં પહોંચ્યા. બહારથી જમવાનું મંગાવીને બે ત્રણ દિવસ ત્યાં ગાળવા પડ્યા.

અમારા તરફની રહેમની વાટાઘાટોની ટીમે સૌ પહેલી છૂટ તો આ બધા હોસ્ટેલની મેસમાં જમી શકે એ મેળવી.

અમારામાંના બીજા કેટલાકે વિદ્યાર્થીઓ પ્રત્યે કૂણી લાગણી ધરાવતા પ્રોફેસારની મદદ માગી. એમના પ્રયત્નોને કારણે મેનેજમૅન્ટ શાખાના હેડ ઑફ ધ ડીપાર્ટમેન્ટની, અને કંઈક અંશે હ્યુમેનિટીઝના ડીનની, પણ અમને સહાનુભૂતિ મળી. 

વાટાઘાટોની વ્યુહરચનાનો મુખ્ય આધાર તો એ બાબત પર લેવાયો કે જો એક સાથે આટલા બધાને 'સજા'થશે તો ઇન્સ્ટિટ્યુટનું નામ ખરાબ થશે. એક દલીલ એ પણ કરાઈ કે વળી બીજાં વર્ષે આટલા બધા વિદ્યાર્થીઓને સમાવવા કેમ એ પણ મસ મોટી વ્યાવહારિક મુશ્કેલી હતી. તો વળી, આ બધા સાવ નરઘોળ ખરાબ છોકરાઓ નહોતા. તેમનો અત્યાર સુધીનો અહીનો રેકોર્ડ એ વિશેની સાહેદી હતી. વળી, આ વિદ્યાર્થીઓમાં બેચના ટોપ વિદ્યાર્થીઓ પણ હતા !

વાટાઘાટો દરમ્યાન શબ્દોના ખેલનો પણ બહુ સારો ફાયદો ઉઠાવાયો હતો. દલીલ એમ કરાઈ કે ફરિયાદનો મુખ્ય સુર 'વધારે પડતો શોરબકોર' છે, શરાબની મહેફિલ નહીં.  વાટાઘાટ કરનારી ટીમે વધુમાં એમ પણ દલીલ કરીકે જો  આ બધા નશામાં 'એટલા બધા ધુત' હોત તો એ લોકોને જ્યારે હોસ્ટેલની બહાર તગેડી મૂકવામાં આવ્યા ત્યારે એ રાત્રે બહાર જઈને પણ તોફાન મસ્તી કરી હોત!

મહામુશ્કેલીએ થોડા દિવસ ચાલેલાં આ દુઃસ્વપ્નનો અંત આવ્યો. એ બધાને ફરીથી અભ્યાસમાં જોડાવાની અને કોઈ જાતની રોકટોક વગર અંતિમ પરીક્ષા આપવાની પરવાનગી મળી ગઈ.

આ ઘટનાને નવી દિલ્હીના ટાઈમ્સ ઑફ ઇન્ડિયાના પાને પણ ચડી જાવું શ્રેય પણ મળ્યું !!

With inputs from Anirudhdh Khullar, Sudarshan Saboo, Alok, Kishan Goenka, O P Jagetiya and others.

Photographs credit: Anirudhdh Khullar

---

[1] શિયાળાની હાડ સોંસરવી ટાઢ

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - ઈતર પ્રવૃત્તિઓ : ફોટોગ્રાફી| કમ્પ્યુટર સેન્ટરને થયેલો અમારો 'પરચો' | જર્મન ભાષા શીખવાનો અખતરો

 

ફોટોગ્રાફી

પિલાણીના રહેવાસ દરમ્યાન ફોટોગ્રાફીના એક નવા શોખના સ્વાદનો અનુભવ થયો. અમારો જ એક સહાધ્યાયી, ઉમેશ કુમાર 'પંછી' (હવે સ્વર્ગસ્થ) પહેલાં વર્ષે ફોટોગ્રાફી ક્લબનો સેક્રેટરી હતો. તેણે મારા સહિત બીજા ચાર પાંચ મિત્રોને ફોટોગ્રાફીમાં રસ લેતા કર્યા.

એ વર્ષે તેમણે ક્લબની નાની સુની ડેવલપિંગ લૅબને વધારે સક્રિય કરી. એ લેબમાં વિદ્યાર્થીઓ પોતે પાડેલા બ્લૅક એંડ વ્હાઈટ ફોટોગ્રાફ ડેવલપ કરી શકે એવી સગવડ હતી. તે ઉપરાંત વધારેને વધારે લોકો ફોટોગ્રાફીમાં રસ લેતા થાય એટલે ક્લબ પણ ફોટોગ્રાફ્સ ડેવલપ કરી આપે એવી પણ યોજના બનાવી હતી. આ યોજનામાં અમે અમારા મિત્રને શિખાઊ શિષ્યો તરીકે મદદ કરતા. પહેલાં વર્ષને અંતે ‘પોંઈટ અને શૂટ’ સ્તરના બેઝિક કૅમેરાથી પાડેલા ફોટોગ્રાફ્સ સ્વતંત્ર રીતે ડેવલપ કરવા જેટલી આવડતનાં સ્તરે અમે પહોંચી ગયા હતા.

તેની પાસે પણ બેએક સાદા કેમેરા હતા, જેનાથી અમે પણ ફોટોગ્રાફ કેમ પાડવા તે પણ શીખતા હતાં. મૅનેજમૅંટના વિદ્યાર્થીઓ (!) હોવાને નાતે, પાછા અમને લોકોને જ વિષય બનાવી અલગ અલગ થીમના પ્રોજેક્ટ પણ અમે કરતા. એ ફોટોગ્રાફ્સમાંથી ‘સારા’ ફોટોગ્રાફ્સ કયા છે તે માટે નિર્ણાયક તરીકેની ભૂમિકા અમારો એ મિત્ર, ઉમેશ કુમાર, ભજવતો. કયા ફોટોગ્રાફ ‘બગડ્યા’ છે અને એવું ફરીથી ન થાય તે માટે શું શીખવું જોઇએ તે પણ તે શીખવાડતો. એ સમયે અમે કરેલા પ્રયોગોની યાદગીરી પેટે મારી પાસે અત્યારે એક ફોટોગ્રાફ જ સચવાયો છે.

ફોટોગ્રાફીનો એ શોખ પીલાણી પછીનાં વર્ષોમાં પણ મેં જાળવી રાખ્યો. મારી પોતાની આવક શરૂ થઈ ત્યારે (લગભગ ’૭૭ - ૭૮નાં વર્ષમાં) મેં મારો એક પાંચ-છ હજારનો યાશિકા એસએલઆર કેમેરા પણ વસાવેલો. એ સમયે પણ ઘણા પ્રયોગો કર્યા. જોકે થોડાંક જ વર્ષોમાં વ્યાવસાયિક વ્યસ્તતાઓને કારણે એ (જીવનના) કબાટના કોઇ એવા ખુણે ધકેલાઈ ગયો કે ફોટોગ્રાફીના શોખની સાથે તે પણ 'ડબ્બો' બની રહ્યો છે !

કમ્પ્યુટર સેન્ટરને થયેલો અમારો 'પરચો'

મુખ્ય બ્લૉકની ડાબી તરફ વર્કશૉપ્સ, કમ્પ્યુટર સેન્ટર, પોસ્ટ ઑફિસ, બેંક વગેરે આવેલાં હતાં. આઈબીએમનું એક મહાકાય ડેટા પ્રોસેસિંગ યુનિટ, બીજા રૂમમાં ડેટા પન્ચિંગ મશીનોની શ્રેણીબદ્ધ હરોળ,પ્રિન્ટર માટેનો રૂમ અને સેન્ટરનાં નિયમન માટેના સ્ટાફની બેસવાની અલગ વ્યવસ્થા એ બધું રીતે એ સમયનાં કમ્પ્યૂટર સેન્ટર ગોઠવાયેલ હતું. આજે હવે પાછળ વળીને જોતાં એટલી નવાઈ લાગે છે કે એ પછી લગભગ એ અઢી દાયકામાં જ ઑફિસોના ટેબલો પર આ મહાકાય મશીનોને બદલે 'ડેસ્કટૉપ કંપ્યુટરો' આવી ગયં હતાં. તે પછીના એક દાયકામાં તો 'ડેસ્કટોપ ઘરનાં ટેબલો સુધી પણ પહોંચી ગયાં!

આ કમ્પ્યુટર સેન્ટર અને કમ્પ્યુટર પ્રોગ્રામિંગનો પણ થોડો અનુભવ મળે એવો કીડૉ અમારાં મનમાં બીજા સમેસ્ટરથી જ સળવળતો હતો. એ માટે અમે બીજા સમેસ્ટરમાં લાયબેરીમાંથી લિનિઅર પ્રોગ્રામીંગ અને ફોર્ટ્રાનનાં પુસ્તકોનો અભ્યાસ કરીને એક બહુ જ પ્રાથમિક ક્ક્ષાનો પ્રોગ્રામ લખ્યો.  ચોથા સમેસ્ટર અમારે OR (Operations Research)નો વિષય એક વધારાની ક્રેડીત તરીકે રાખી શકાય તેમ હતો. એટલે ત્રીજા સમેસ્ટરમાં જ અમે અમારા પ્રોફેસરને રજુઆત કરી કે અમને નથી તો કમ્પ્યુટરની ડેટા એન્ટ્રીનો અનુભવ કે નથી પ્રોગ્રામિંગનો અનુભવ એટલે અમે અત્યારથી જ આ પ્રયોગ શરૂ કરવાની રજા આપે. ખાસ્સી સમજાવટને અંતે અમને મજુરી મળી. કમ્પ્યુટર સેન્ટરમાં પણ અમે ત્રીજા સમેસ્ટરથી જ શરૂઆત થાય એમ ડેટા કાર્ડ્સ પંચ કરવા માટે અમને વારા ફરતી એક એક કલાકનો સમય મળે એવી વ્યવસ્થા કરી શકાઈ. 

મેં તો એ પહેલાં સાદાં ટાઈપ રાઈટરને પણ કદી હાથ નહોતો લગાડ્યો. એટલે હું તો એક એક હાથની એક એમ બે બે આંગળીઓ વડે અક્ષરો શોધી શોધીને 'ઠક-ઠક' ટાઈપ કરતો. એક કલાકમાં માંડ દસેક કાર્ડ હું પંચ કરી શક્તો. અમે ચાર મિત્રો ભેગા થઈને ૧૫૦ જેટલાં કાર્ડ ચેકીંગ માટે જમા કરતા. જમા કરીએ એની બીજી પંદરેક મિનિટમાં જ  એ કાર્ડ 'પંચિગ એરર'ના સિક્કા સાથે પરત થતાં. મારાં તો લગભગ બધાં કાર્ડની એ હાલત રહેતી. ત્રીજા સમેસ્ટરના અંત સુધીમાં તો કમ્પ્યુટર સેન્ટરના વડા અમારાથી એટલા ત્રાસી ગયા હતા કે અમારા પ્રોફેસરને 'રિપોર્ટ' કરવા સુધીની નોબત આવી ગઈ હતી! જોકે તે પછી અમે (ખાસ તો હું) ઠીક ઠીક સુધર્યા અને પ્રોજેક્ટ પુરો તો કર્યો.

આજે પણ હું હજુ બે આંગળીઓથી જ કી બોર્ડ પર 'લખું' છું. જોકે કમ્પ્યુટિંગ સ્પીડમાં આટલાં વર્ષોમાં જેટલો ધરખમ વધારો થયો છે તેની સરખામણીમાં, તો ઘણો ઓછો, પણ, મારી ટાઈપિંગ સ્પીડમાં પણ ઠીક ઠીક સુધારો થયો છે અને ભૂલો તો હવે બહુ ઓછી થાય છે ! ભુલો થાય તો આપોઆપ સુધારી શકવાની સગવડ છે તે પાછો વધારાનો ફાયદો છે.

જર્મન ભાષા શીખવાનો  અખતરો

ઈલેક્ટ્રોનિક્સ એંજિનીયરીંગના એક પ્રોફેસર ઘણાં વર્ષો જર્મની રહ્યા હતા, એટલે જે વિદ્યાર્થીઓ જર્મનીમા આગળ ભણવા માગતા હોય તેમને માટે તેમણે જર્મન ભાષા શીખવા માટેનો બે સમેસ્ટરનો એક ખાસ કૉર્સ ચાલુ કર્યો હતો. મારૂં એવું માનવું હતું કે શાળા ક્ક્ષાએ મારૂ સંસ્કૃત સારૂ હતું એટલે જર્મન ભાષા શીખવામાં બહુ મુશકેલી નહીં પડે. એટલે નોન-ક્રેડીટ કક્ષાએ એ કૉર્સના પહેલા સમેસ્ટરના કૉર્સમાં હું પણ જોડાયો. એક સમેસ્ટરમાં મારી પ્રગતિ મને સંતોષકારક તો લાગી હતી. પણ મારે આગળ જર્મનીમાં કંઈ ભણવું ન હતું માટે બીજા સમેસ્ટરનો કૉર્સ મને ચાલુ રાખવા ન મળ્યો.

અમદાવાદ આવીને જર્મન - અગ્રેજી શબ્દકોષ પણ ખરીદ્યો હતો. જોકે આ બધું પણ પચાસ વર્ષની આ સફરમાં ક્યાંક ધરબાઈ ગયું છે.