Showing posts with label Manna Dey. Show all posts
Showing posts with label Manna Dey. Show all posts

Sunday, May 15, 2022

વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : મે, ૨૦૨૨

મન્ના ડે - ચલે જા રહેં હૈ… ૧૯૫૬

મન્ના ડે - મૂળ નામ: પ્રબોધ ચંદ્ર ડે, (૧ મે, ૧૯૧૯ - ૨૪ ઓક્ટોબર, ૨૦૧૩)ની બાળપણમાં તાલીમ કુસ્તીદાવોમાં મહારથ માટે થયેલી. પરંતુ કુસ્તીના કોશેટાનાં સખત આવરણને ભેદીને મન્ના ડેનાં કુટુંબની સંગીતની અસર તેમને ગાયક બનવા ભણી ખેંચી ગઈ. તે સાથે તેમને શાસ્ત્રીય સંગીતના ગાયકી અંગની ઘનિષ્ઠ તાલીમ પણ મળી. આવા સુસજ્જ ગાયકની હિંદી ફિલ્મ સંગીતની શરૂઆતની કારકિર્દી પર નજર કરીએ તો એવું જણાય કે એક કોશેટાનાં કોચલામાંથી બહાર નીકળ્યા પછી નિયતિએ તેમને અમુકતમુક ગીતોના ગાયક તરીકેના જડબેસલાક ફાંસલામાં કેદ રાખવાનું નિર્ધાર્યું હશે. પરંતુ કુસ્તીદાવોની તેમની બાળપણની તાલીમે તેમને હવે દરેક પરિસ્થિતિ સામે લડવાની શક્તિ પ્રદાન કરી હતી. એટલે ફિલ્મ ઈન્ડસ્ટ્રી તેમને જે તક આપે તેને તેઓ અવનવા પ્રયોગાત્મક સ્વરૂપે રજુ કરતા ગયા અને તેમનાં આગવાં સ્થાનને મજબુત બનાવતા રહ્યા. અનિલ બિશ્વાસ કે એસ ડી બર્મન જેવા સંગીતકારો ચોક્કસપણે એમ માનતા કે ગમે તે ગીત મન્ના ડેને આપો, તો  પણ મન્ના ડે એ સહજતાથી ગાઈ બતાવશે. એટલું જ નહીં પણ એમના એ સમયના અન્ય ગાયકો જે કંઈ ગાઈ શકે તે મન્ના ડે તો ગાઈ જ શકે, પરંતુ મન્ના ડે જે ગાય, અને જે રીતે ગાય, તે બધા ન કરી શકે, એવી પણ માન્યતા બહુ વ્યાપક હતી.

'૪૦ના દાયકાના અંત સુધીમાં મન્ના ડે ભક્તિ ગીતો કે પ્રેરણાભાવનાં ગીતો ઉપરાંત રોમેન્ટીક ગીતોનાં ક્ષેત્રમાં પણ પોતાનું સ્થાન બનાવી ચુક્યા હતા. આ પરિસ્થિતિને વધારે મજબૂત કરવામાં શંકર જયકિશને મન્નાડેના સ્વરમાં રજુ કરેલ ૧૯૫૧ અને ૧૯૫૩નાં ગીતોની ભૂમિકા પણ અદકેરી રહી. મન્નાડેના રોમેન્ટીક, શાસ્ત્રીય ગીતોની સાથે કવ્વાલી, પાશ્ચાત્ય ઢાળનાં કે હશીમજાકનાં લોકપ્રિય ગીતો તો ફિલ્મ સંગીત ચાહકોની દરેક પેઢીને મનમોહિત કરતાં જ રહ્યાં છે. પરંતુ મન્ના ડેનાં જે ગીતોને લોકપ્રિયતા ન મળી, તે ગીતોમાં પણ મન્ના ડેના સ્વરે જીવન રેડ્યું છે અને તે ગીતોને પણ કાલાતીત કરેલ છે.

મન્ના ડેના જન્મમહિનામાં તેમનાં આ ઓછાં સાંભળવા મળેલ, ઓછાં લોકપ્રિય થયેલ ગીતોની યાદને તાજી કરવાનો ઉપક્રમ આપણે ચલે જા રહેં હૈ લેખમાળામાં કરી રહ્યાં છીએ. અત્યાર સુધીમાં આપણે

૨૦૧૮માં મન્ના ડેનાં ૧૯૪૩થી ૧૯૪૬નાં વર્ષનાં ગીતો,

૨૦૧૯માં તેમનાં ૧૯૪૭-૧૯૫૦નાં ગીતો

૨૦૨૦માં તેમનાં ૧૯૫૧-૧૯૫૩નાં ગીતો, અને,

૨૦૨૧માં તેમનાં ૧૯૫૪-૧૯૫૫નાં ગીતો

સાંભળી ચૂક્યાં છીએ.

પહેલાં આપણે એ વાતની જરૂર નોંધ લઈશું કે ૧૯૫૬નાં વર્ષમાં મન્ના ડેની કારકિર્દીના શ્રેષ્ઠ ગીતોમાં ગણાય એવાં જા તો સે નહીં બોલું કન્હૈયા (પરિવાર- લતા મંગેશકર સાથે – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર – સંગીત:  સલીલ ચૌધરી); ચલે સિપાહી ધુલ ઉડાતે કહાં કિધર કોઈ ક્યા જાને  (રાજહઠ – ગીતકાર:: શૈલેન્દ્ર – સંગીત:: શંકર જયકિશન); નૈન મિલે ચૈન કહાં સાંવરે (બસંત બહાર - લતા મંગેશકર સાથે – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર – સંગીત: શંકર જયકિશન) જેવાં રોમેન્ટીક ગીતો, નિર્બલ સે લડાઈ બલવાનકી (તૂફાન ઔર દિયા – ગીતકાર: ભરત વ્યાસ – સંગીત: વસંત દેસાઈ) જેવાં પ્રેરણાત્મક બેકગ્રાઉન્ડ ગીત, કે ભય ભંજના વંદના સુન હમારી, સુર ના સજે ક્યા ગાઉં મૈં અને કેતકી ગુલાબ જુહી - ભીમસેન જોશી સાથે - (બસંત બહાર- ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર – સંગીત: શંકર જયકિશન) જેવાં શાસ્ત્રીય ગીતો પણ હતાં.

આજના આ મણકામાં આપણે વર્ષ  ૧૯૫૬ માટેનાં મન્ના ડેનાં ઓછાં સાંભળવા મળતાં ગીતોને યાદ કરીશું.


જોડી મિલે ના મિલે શાદી રચાયે ચલે - ગૌરી પૂજા – ગીતકાર: જી એસ નેપાલી – સંગીત: મન્ના ડે

એ સમયમાં પોતાના પિતાની લાજ રાખવા દીકરીઓએ પોતાની પસંદને બાજુએ કરીને જે પાનું પડ્યું તે ખુશી ખુશી નિભાવી લેવાનું રહેતું હતું તે ભાવ પણ અહીં આપણને સ્પર્શે છે.

કહ દો જી કહ દો છુપાઓ ન પ્યાર, કભી કભી આતી હૈ ઝુમતી બહાર - કિસ્મત કા ખેલ - લતા મંગેશકર સાથે – ગીતકાર: હસરત જયપુરી – સંગીત: શંકર જયકિશન

શંકર જયકિશનનો મન્ના ડેના સ્વર માટેનો ખાસ ભાવ આ એક્દમ ભાવવાહી રોમેન્ટીક ગીત માટેની પસંદ દ્વારા છતો થઈ રહે છે. '૫૦ના દાયકાનાં હવે પછીનાં વર્ષોમાં નવા ઉભરતા અભિનેતાઓ માટે મન્ના ડેના સ્વરમાં રોમેન્ટીક ગીતો મુકવાનું ચલણ વધારે વ્યાપક બન્યું, તેમ છતાં જ્યારે એ અભિનેતાઓ સફળ થયા ત્યારે મન્ના ડે તેમનો પાર્શ્વસ્વર ન બની શક્યા એ પણ નસીબની બલિહારી છે.  

એ વર્ષોમાં શંકર  જયકિશન આટલી જીવંત ધડકનો ઝીલતાં, પ્રેમભીના ભાવનાં, રોમેન્ટીક ગીતો કેટલી આસાનીથી બનાવી લેતા હતા !


એક દિન તેરા ભી સવેરા આયેગા - સતી અનસુયા – ગીતકાર: ભરત વ્યાસ સંગીત: શિવરામ કૃષ્ણ

ફિલ્મના પર્દા પર અદાકાર સામાજિક કે અંગત મુશ્કેલીઓથી હતાશ થઈ ચુકેલ હોય ત્યારે તેની હતાશાને ખંખેરી કાઢવા માટે બેકગ્રાઉન્ડમાંથી સંભળાતાં પ્રેરણાત્મક ગીતનો આ પ્રકાર મન્ના ડે, અથવા તો મોહમમ્દ રફી, ને ફાળે જ હોય, માત્ર બન્નેની અદાયગીની શૈલી અલગ હોય.

વો દેખો ઉધર ચાંદ નિકલા ગગનમેં, ઈધર આ ગયી ચાંદની મુસ્કરાતી - રૂપ કુમારી - ગીતા દત્ત સાથે – ગીતકાર: બી ડી શર્મા – સંગીત: એસ એન ત્રિપાઠી

હિંદી ફિલ્મ સંગીતમાં ઘણાં પ્રતિભાશાળી કલાકારોને ભાગે બી કે સી ગ્રેડની ફિલ્મો જ આવતી રહી છે. એસ એન ત્રિપાઠી પણ આવા જ એક અનેક કૌશલ્યો ધરાવતા કલાકાર હતા. આ યુગલ ગીત તેમની પ્રતિભા શક્તિનો સંગીતમય નમૂનો કહી શકાય તેમ છે.

આડવાત: યુટ્યુબ પરના જાણકાર શ્રોતાએ આ ગીતની કોમેન્ટમાં જણાવ્યું છે કે આ જ ધુન ફરી એક વાર એસ એન ત્રિપાઠીએ નિગાહોંમેં તુમ હો (જાદુ નગરી - લતા મંગેશકર સાથે - ગીતકાર હસરત જયપુરી) માટે પ્રયોગ કરી છે.

ખેલ ખિલાડી જિસસે ન ખેલ અપની જાનસે - બાદશાહ સલામત – ગીતકાર: વિનય કુમાર- સંગી: બુલો સી રાની

ગીતના બોલ પરથી તો એવું જણાય છે કે આ ગીત કોઈ 'ફકીર' પર્દા પર ગાતા હશે આ પ્રકારનાં ગીતો ગાવાની મન્ના ડેની પોતાની આગવી શૈલી હતી.

છોડ ભી દે આકાશ સિંગાસન, ફિર ધરતી પર આ જા રે - ૨૬ જાન્યુઆરી – ગીતકાર: રાજેન્દ્ર ક્રુષ્ણ – સંગીત: સી રામચંદ્ર

ગીતના બોલ પરથી આ પણ પ્રેરણાત્મક ગીત છે તેટલું જણાય છે, પણ ગીત કે ફિલ્મ વિશે મારી પાસે અન્ય કોઈ માહિતી નથી.

આજ કી બાતેં રાજા ભુલ મત જૈયો જી…..હમ તો નહીં ભૂલે તુમ ના ભૂ જૈયો - ઢોલા મારૂ - આશા ભોસલે સાથે – ગીતકાર: ભરત વ્યાસ – સંગીત: એસ કે પાલ

રાજસ્થાની લોક ગીતોની શૈલીમાં સંગીતબધ્ધ થયેલ આ સરળ ગીતને આશા ભોસલે અને મન્ના ડે પુરતું રસપ્રચુર બનાવી લે છે.

બહતા પાની બહતા જાય રાહ તકે ન તેરી, એજી સમય કા હાલ હૈ ન કર દેર ઘનેરી - ઢાકે કી મલમલ - આશા ભોસલે અને કિશોર કુમાર  સાથે – ગીતકાર: ડી એન મધોક – સંગીત: રોબિન બેનર્જી

આ ફિલ્મના બીજાં બધાં ગીત ઓ પી નય્યરે સંગીતબધ્ધ કરેલ છે.  ગીતની સીચ્યુએશનનો  સંબંધ નાવ પર ગવાતાં ગીત સાથે હશે એટલે રોબિન બેનર્જીને પસંદ કર્યા હશે કે જેથી બંગાળી લોક ધુનના સહજ આધાર પર ગીતની રચના થઈ શકે? ગીતમાં પ્રયોજાયેલ વિવિધ લય ગીતને અનોખી ભાતમાં રજુ કરે છે.

મુડકર ભી ન દેખ સુહાગન મહલોંકી યે શાન,ઈસ દુનિયામેં અબ તેરા બસ પતી હી ભગવાન…. ઉધર ચલી જા જાનકી જીધર ચલે તેરે રામ - દેવતા – ગીતકાર: રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ – સંગીત: સી રામચંદ્ર

ફિલ્મોમાં જે વાત સંવાદોથી સમજાવી શકાય તેમ ન હોય તેને બેક્ગ્રાઉન્ડ ગીતની મદદથી શ્રોતાને સમજાવી દેવાની આ પ્રથા પણ બહુ મહત્ત્વની ગણાતી હતી.

નિયતિ જે અને જેવા પતિ સાથે લગ્નબંધન સર્જ્યું તે હવે સ્વીકારી લેવું  તે એક સમયની રાજકુમારી માટે કેટલું દુષ્કર હશે તેમ છતાં એક આદર્શ પતિવ્રતા નારી તરીકે તે સંજોગની સાથે કેમ  કામ પાર પાડે છે તેવી વાર્તાને આ ગીત દ્વારા સમજાવાઈ છે. (જોકે, આજના સમયમાં તો આ વાત કેમે કરતાં ગળે ન જ ઉતરે!)

૧૯૫૬નાં વર્ષ માટે મન્ના ડેએ ગાયેલાં પણ ઓછાં સાભળવા મળતાં આટલાં ગીતો ઉપરાંત https://mannadey.weebly.com/  અને http://www.mannadey.in/  પર લાલ-એ-યમન, કર ભલા, જંગલ ક્વીન, ઈન્દ્રલીલા, ગ્રાંડ હોટેલ, ઝરીના, સુદર્શન ચક્ર, સ્કાઉટ કેમ્પ, સતી નાગકન્યા, રાજરાણી મીરા, અયોધ્યાપતિ, અનુરાગ અને દયાર-એ-હબીબ જેવી બીજી ફિલ્મોમાં પણ મન્ના ડેનાં એક એક ગીતોનો ઉલ્લેખ છે. પરંતુ એ ફિલ્મોની ઘોર નિષ્ફળતાને કારણે આ ગીતો પણ નામશેષ થઈ ગયાં હશે તેમ માની શકાય. સંખ્યાત્મક રીતે થયેલાં નુકસાન કરતાં મન્ના ડેનાં ગીતોનાં વૈવિધ્યનાં ગુણાત્મક સ્તરે જે નુકસાન થયું હશે તે કળી શકાય તેમ નથી.

આટલી સખેદ નોંધ સાથે આજના આ મણકાને અહીં પુરો કરીએ અને હવે પછીનાં વર્ષોનાં ભાવિમાં શું સમાયું હશે તેની રાહ જોઈએ.

Sunday, May 9, 2021

વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : મે, ૨૦૨૧

 મન્ના ડે - ચલે જા રહેં હૈ… - ૧૯૫૪ -૧૯૫૫

મન્ના ડે - મૂળ નામ: પ્રબોધ ચંદ્ર ડે, (૧ મે, ૧૯૧૯ - ૨૪ ઓક્ટોબર, ૨૦૧૩) ના નામે બધી ભાષાઓમાં તેમણે ગાયેલાં ગીતો મળીને ૪,૦૦૦ જેટલાં ગીતો બોલે છે. તેઓ ભલે શાસ્ત્રીય ગીતોના આગવા ગાયક ગણાતા હતા, પણ તેમણે તેમના સમયના લગભગ બધા જ અભિનેતાઓ માટે ગાયેલાં અઢળક રોમેન્ટિક ગીતો આજે પણ લોકજીભે રમે છે. જોકે નસીબની દેવીના ચોપડે તો તેમનું નામ 'શ્રેષ્ઠ બીજો' તરીકે જ ચડ્યું. હિંદી ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીમાં તેમણે એટલી હદે નિષ્ણાત ગણાતા હતા કે તેમની સાથે કામ કરવામાં ભલભલાને પોતાની જ ઉણપો  દેખાતી. એટલે નાછૂટકે જ મન્ના ડેને બોલાવવા એવી એક માન્યતા પણ પ્રસરેલી જણાતી. આમ ગાયકીની તેમની આગવી શૈલીએ જ જાણે તેમને એક ચોકઠામાં કેદ કરી નાખ્યા.

વર્ષ ૨૦૧૮થી આપણે મન્નાડેનાં ઓછાં જાણીતાં કહી શકાય તેવાં ગીતોને યાદ કરવાનો ઉપક્રમ, ચલે જા રહેં હૈ… , તેમના જન્મના મે મહિનાના આપણા આ મંચના અંકમાં કરવાનું શરૂ કરેલ છે.

૨૦૧૮માં મન્ના ડેનાં ૧૯૪૩થી ૧૯૪૬નાં વર્ષનાં ગીતો, અને,

૨૦૧૯માં તેમનાં ૧૯૪૭-૧૯૫૦નાં ગીતો

૨૦૨૦માં તેમનાં ૧૯૫૧-૧૯૩નાં ગીતો

આપણે સાંભળી ચૂક્યાં છીએ.

આજના અંકમાં આપણે મન્ના ડે એ વર્ષ ૧૯૫૪ અને ૧૯૫૫માં ગાયેલાં, પણ ઓછાં સાંભળવા મળતાં ગીતોને યાદ કરીશું. અહીં આપણે આ વર્ષોમાં તેમણે ગાયેલાં ધાર્મિક ફિલ્મોનાં ગીતોને ચાહી કરીને ગણતરીમાં નથી લીધાં.

૧૯૫૧માં 'આવારા' અને ૧૯૫૩ માં 'બુટ પોલિશ' કે 'દો બીઘા જ઼મીન'નાં મન્ના ડે એ ગાયેલાં ગીતો અલગ કેડીનાં હતાં પણ લોકપ્રિય બહુ  જ થયાં હતાં. આવી સફળતાઓને કારણે તેમના ભાગે ૧૯૫૪માં પણ હજુ બીન-રોમેન્ટીક ગીતો આવતાં રહ્યાં જણાય છે.

શામ-ઓ-સહર હૈ સહર હી સહર - ડંકા (૧૯૫૪) - આશા ભોસલે અને કોરસ સાથે – સંગીતકાર: અઝિઝ હિન્દી – ગીતકાર: આરશી અજમેરી

મન્ના ડેના ચોકઠાંને વધારે દૃઢ કરતાં એક વધારે  ગીત પ્રકાર - પ્રેરણાત્મક ગીતો-નું આ ગીત છે.

ઝીની ઝીની રે ભીની ચદરીયા - મહાત્મા કબીર (૧૯૫૪) – સંગીતકાર: અનિલ બિશ્વાસ – ગીતકાર: કબીર (લોક ગીત)

પરંપરાગત આ લોક ભજનને અનિલ બિશ્વાસનાં સંગીતનો આગવો સ્પર્શ  સાંપડ્યો છે.

સંગીત હી શક્તિ ઈશ્વર કી…. ભગત કે બસમેં હૈ ભગવાન માંગો મિલેગા સબકો દાન - શબાબ (૧૯૫૪) – સંગીતકાર: નૌશાદ – ગીતકાર: શકીલ બદાયુની

છે તો આપણ એક ભજન  જ જેને નૌશાદે અર્ધશાસ્ત્રીય ધુનમાં રચ્યું છે. મન્ના ડેનો જવલ્લે જ ઉપયોગ કરનારા નૌશાદે પણ આ પ્રકારનાં ગીત માટે મન્ના ડેની જ પસંદગી કરી એ જ બાબત સરવાળે મન્ના ડેને કેદ કરતાં ચોકઠાંને વધુ મજબુત કરવામાં કારણભૂત બનતી ગઈ હશે !!

જાતી જાતી હૈ …. આજ નૈયા મેરી …. નીલા હૈ આકાશ ધરતી હરી - બાદબાન (૧૯૫૪) – સંગીતકાર: તિમીર બરન, એસ કે પાલ – ગીતકાર: ઉદ્ધવ કુમાર

છે તો આ પણ પ્રેરણાત્મક ગીત , પરંતુ ફિલ્માં મન્નાડે અને આશા ભોસલેનું, બહુ લાક્ષણીક શૈલીમાં રચાયેલું, અન્ય યુગલ ગીત  - જય દેવા હો - પરંપરાગત ભજન છે તેથી બંગાળી લોક સંગીત પર રચાયેલ આ ગીત પર પસંદગી ઉતારી છે.

યે જગ રૈનબસેરા બંદે, ના તેરા ના મેરા - ઈલ્ઝામ (૧૯૫૪) સંગીતકાર: મદન મોહન – ગીતકાર: રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ

મદન મોહનની કારકિર્દીની શરૂઆતની આ ફિલ્મ છે.

રસ્તા પર એક ગાયક ગીત ગાતો નીકળે છે જે અવાજ સાંભળીને મીના કુમારી તેની પાછળ બાવરી બાવરી દોડે છે.

આમ મદન મોહન જેવા નવપ્રવશેકને પણ આ પ્રકારનાં 'આગવાં' ગીત માટે મન્ના  ડે તરફ ઢળવાનો રસ્તો જ પસંદ પડ્યો હશે !

૧૯૫૫માં શંકર જયકિશને મન્ના ડે ને બે 'સુપર હિટ' ફિલ્મો આપી. દિલ કા હાલ સુને દિલવાલા અને પ્યાર હુઆ ઈકરાર હુઆ બન્ને અલગ અલગ જ પ્રકારનાં ગીતો હતાં, તો વળી મુડ મુડ કે ન દેખ ની તો જમાવટ  હજુ વધારે અલગ હતી. દરેક ગીતમાં મન્ના ડે રાજ કપૂરના પાર્શ્વ સ્વર તરીકે એટલા બધા બંધબેસતા જણાયા કે આ ગીતો આજે પણ એટલી જ લોકચાહના મેળવે છે.  તૂ પ્યાર કા સાગર હૈ આમ તો એક ભજન જ ગણાય, પણ શંકર જયકિશનની આગવી બાંધણીને કારણે ઘણું અલગ જણાય છે.

આટઆટલી સફળતા છતાં પણ નસીબની દેવી માટે મન્ના ડે 'ખુબ સારા જરૂર પણ નંબર બીજો' જ રહ્યા.

મુરલી મનોહર ક્રિશ્ન કન્હૈયા, જમુના કે તટ પર વિરાજે હૈ … - ઝનક ઝનક પાયલ બાજે (૧૯૫૫) ઉસ્તાદ અમીર ખાં સાહેબ અને લતા મંગેશકર સાથે  - સંગીતકાર: વસંત દેસાઈ – ગીતકાર : દિવાન શરાર

વસંત દેસાઈ મન્ના ડેના સ્વરનો બહુ જ વ્યાપક પ્રકારનાં ગીતો માટે પ્રયોજતા હતા. પ્રસ્તુત ગીતમાં મન્ના ડેનો પ્રવેશ અમીર ખાં સાહેબની જમાવટ ભરી રજૂઆત પછી મુઝે ગોપગોપાલા કહતે હૈ થી બહુ જ નજ઼ાકતથી થાય છે.

આ ફિલ્મમાં મન્ના ડેને ફાળે અન્ય શાસ્ત્રીય / અર્ધશાસ્ત્રીય ગીતો પણ આવ્યાં છે. તે પૈકી મેરે અય દિલ બતા નો ઝ્કાવ વિરહ તરફ છે, તો ગુરુર બ્રહ્મા...ઋત બસંત આયી બન-બન ઉપવન ઋતુને રાગ સાથે સાંકળતી રાગમાળા છે.

ફિલ્મનું સંગીત અને મન્ના ડેનાં આ ગીતો  ખુબ જ લોકપ્રિય જરૂર થયાં, પણ ફિલ્મની પોતાની જ આગવી સફળતાને કારણે સંગીતની ભૂમિકા કંઈક એવી 'આવશ્યકપૂરક' જ ગણાઈ કે મન્ના ડે તો ઠીક વસંત દેસાઈને પણ તેનો બહુ  મોટો વાણિજ્યિક સફળતાનો કોઈ વધારાનો ફાયદો થયો એમ ન કહી શકાય.

ચલ ચલ પાની હમારી ઝિંદગાની, યે ચલ કે રૂકના જાને ના - અમાનત (૧૯૫૫) - આશા ભોસલે અને સાથીઓ સાથે – સંગીતકાર: સલીલ ચૌધરી ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર

અહીં પણ એલક વૃદ્ધ ભિક્ષુક અને તેમની મદદનીશ શચરી દ્વારા ગવાતુ, અન્ય પાત્રના ભાવને  / સંદેશને વ્યક્ત કરતું, ચેત રે મુરખ ચેત રે, અવસર બીતા જાય રે ….રે મુરખ તૂ ક્યા જાને (આશા ભોસલે સાથે)ને ગણતરીમાં લેવાને બદલે ગામડામાં પાણી ભરવાની પ્રવૃતિને રૂપક તરીકે દર્શાવતું આ યુગલ ગીત લીધું છે.

મન્ના ડે @૧.૪૦ એ આલાપ સાથે તેમની આગવી શૈલીમાં પ્રવેશે છે પછીના અંતરામાં ગામના એક લુહાર વતી અંતરો ગાય છે.

આન મિલો આન મિલો શામ સાવરે - દેવદાસ (૧૯૫૫) - ગીતા દત્ત સાથે – સંગીતકાર: સચિન દેવ બર્મન – ગીતકાર: સાહિર લુધ્યાનવી

અહીં બંગાળી લોક સંગીતની બાઉલ શૈલીમાં રચાયેલાં ગીતમાં એક સાધુ અને તેમનાં સહચરી શિષ્યા નાની પારોના મનના ભાવને વ્યક્ત કરી જાય છે.

સાજનકી હો ગયી ગૌરી - દેવદાસ (૧૯૫૫) - ગીતા દત્ત સાથે – સંગીતકાર: સચિન દેવ બર્મન – ગીતકાર: સાહિર લુધ્યાનવી

પારો હવે મોટી થઈ ગયેલ છે. ઉપરનાં ગીતનાં જ સાધુ અને તેનાં શિષ્યા ફરીથી આવી ચડે છે અને ફરી એક વાર પારોના મનના ભાવને વ્યક્ત કરે છે.

ગીતની શૈલી બાઉલ શૈલી પર જ આધારિત રહેવા દેવાઈ છે પણ બન્ને ગાયકોની ભાવવ્યક્તિમાં સૂક્ષ્મ ફેરફાર નોંધપાત્ર બની રહે છે.

હોશ મેં આ ઓ મુરખ બંદે - કુંદન (૧૯૫૫) – સંગીતકાર: ગુલામ મોહમ્મદ – ગીતકાર: શકીલ બદાયુની

મૂળતઃ પશ્વાદમાં ગવાતાં આ ગીતમાં સંદેશ તો ફિલ્મનાં પરદા પર દેખાતાં પાત્ર માટે જ છે. મન્ના ડેનો બહુ ઉપયોગ ન કરનારા ગુલામ મોહમ્મદ માટે આ પ્રકારનાં 'ખાસ' ગીત માટે મન્ના ડે જ હાથવાટકો બની રહેતા જણાય છે !

હા, મૈં લંકા નરેશ… મેરે દસ હૈ શિશ - ઈન્સાનિયત (૧૯૫૫) - મોહમ્મદ રફી સાથે – સંગીતકાર: સી રામચંદ્ર ગીતકાર: રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ

અહીં ફરી કે વાર મન્ના ડે ના ભાગે ગૌણ પાત્ર માટે પાર્શ્વ સ્વર આપવાનું આવ્યું છે. આ નૃત્ય નાટકમાં પરદા પર સાચા રાવણ માટે મન્ના ડે ગાય છે જ્યારે પરદા પર ભુલથી ઘુસી આવેલ આગા માટે મોહમ્મદ રફીનો સ્વર લેવાયો છે.


નૈનોમેં નીર લિયે, હૃદયમેં પીર લિયે - ઊંચી હવેલી (૧૯૫૫) – સંગીતકાર: શિવરામ કૃષ્ણ – ગીતકાર: ભરત વ્યાસ -પણ બેકગ્રાઉન્ડ ગીત જ હશે તેમ માની કેમ કે આ ગીતની ડિજિટલ કડી મળી નથી શકી.

તે જ રીતે, ભારત માતા કે લાડલોમેં હોવે ન લડાઈ - તીન ભાઈ (૧૯૫૫)- લક્ષ્મીશંકર સાથે – સંગીતકાર: અરૂણ કુમાર ગીતકાર: ભરત વ્યાસ પણ એક રસપ્રદ બેકગ્રાઉન્ડ ગીત છે જે રામાયણની વાત પરથી બોધ આપતું ગીત છે.

આમ બીન-રોમેન્ટિક ગીતો ગાવાની નિયતિને મન્ના ડે એ પોતાની ગાયકી પર જરા પણ હાવી નથી થવા દીધી. તેમને ગમે તે ભાવનું ગીત આપો, તે ગીતના એ ભાવને બરાબર ન્યાય કરી જ શકતા રહ્યા છે. તેમની આ ગાયકીની આ બહુમુખી પ્રતિભાને શ્રેષ્ઠતા જ તેમની સફળતાની ચરમ સીમા આડે ગ્રહણ બની બેઠી છે.

મન્ના ડેના ચાહકો માટે આ ગીતોને યાદ કરવાં એક અનેરો અવસર છે તો અન્યો માટે મન્ના ડેનાં ગીતોના આ છુપા ખજાનાને માણવાની સોનેરી તક છે.


આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.

Sunday, August 2, 2020

ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૫ નાં ગીતો - પુરુષ સૉલો ગીતો : સુવર્ણ કાળ સાથે વધારે સંકળાયેલ પુરુષ ગાયકોનાં સૉલો ગીતો


દર વર્ષની જેમ, આ વર્ષે પણ આપણે ૧૯૪૫ નાં ગીતોને ચર્ચાની એરણે લેવાની શરૂઆત પુરુષ સૉલો ગીતોથી કરીશું.
૧૯૪૫નાં પુરુષ સૉલો ગીતોને આપણે ત્રણ વર્ગમાં વહેંચી કાઢ્યાં છે –
  •          સુવર્ણ કાળ સાથે વધારે સંકળાયેલ પુરુષ ગાયકોનાં સૉલો ગીતો, જેમાં મોહમ્મદ રફી, મુકેશ, મન્ના ડે જેવા, જેને આપણે સામાન્યપણે હિંદી ફિલ્મ સંગીતના '૫૦ અને '૬૦ના દાયકાના સુવર્ણ કાળ સાથે વધારે યાદ કરીએ છીએ તેવા ગાયકોને આવરી લઈશું.
  •          વિન્ટેજ એરા સાથે વધારે સંકળાયેલા પુરુષ ગાયકોનાં સૉલો ગીતો, જેમાં જી એમ દુર્રાની, સુરેન્દ્ર જેવા ગાયકોને આવરી લીધા છે.
  •          કે એક સાયગલનાં સૉલો ગીતો - કે એલ સાયગલ તો વિન્ટેજ એરાના ગાયકો માટે માપદંડ અને સુવર્ણ કાળના ગાયકો માટે આદર્શ રહ્યા છે, એટલે તેમનાં સૉલો ગીતો માટે તો અલગ કક્ષા જ બને.

મેં આ પહેલાંનાં વર્ષોમાં જે ક્રમ રાખ્યો છે તે જ રાખ્યો છે.
સુવર્ણ કાળ સાથે વધારે સંકળાયેલ પુરુષ ગાયકોનાં સૉલો ગીતો
મોહમ્મદ રફી
મોહમ્મદ રફીએ ફિલ્મ જગતમાં પહેલ વહેલો પગ મુક્યો વર્ષ ૧૯૪૪માં એક સમુહ ગીતથી. તે પછી તરત જ એમના ભાગે પુરુષ પુરુષ યુગલ ગીત આવ્યું, જે ફિલ્મ રજૂ થઈ ૧૯૪૫માં. આમ, સૉલો ગીતની દૃષ્ટિએ, ૧૯૪૫નું વર્ષ મોહમ્મદ રફી માટે સાવ જ નવીસવી શરૂઆતનું વર્ષ છે.
અયે દિલ-એ-નાકામ તમન્ના, અબ જીને કી તમન્ના છોડ દે - હમારા સંસાર – સંગીતકાર: પંડિત ગોવિંદ રામ – ગીતકાર: રમેશ ગુપ્તા
[આ ગીત મોહમ્મદ રફી સર્વ પ્રથમ સૉલો ગીત ગણાય છે.]

પ્યાર કરના પડેગા હી એક દિન - શરબતી આંખેં – સંગીતકાર: ફિરોઝ નિઝામી – ગીતકાર: પંગિત ઈન્દ્ર

બહુત મુખ્તસર હૈ હમારી કહાની - શરબતી આંખેં – સંગીતકાર: ફિરોઝ નિઝામી – ગીતકાર: તન્વીર નક઼્વી

અબ ન બીન બજા સ્નેહી… -  શરબતી આંખેં – સંગીતકાર: ફિરોઝ નિઝામી  – ગીતકાર: પંડિત ઈન્દ્ર 

હાયે રે દુનિયા, જૂઠોં કા દરબાર – ઝીનત = સંગીતકાર: મીર સાહબ

મુકેશ
મુકેશનું સર્વ પ્રથમ હિંદી ફિલ્મ સૉલો ગીત દિલ હી બુઝા હુઆ હો તો (નિર્દોષ, ૧૯૪૧; સંગીતકાર અશોક ઘોષ- ગીતકાર એમ નીલકંઠ) હતું જે તેમણે જ પર્દા પર ગાયું હતું. આમ તેમનું પહેલું પાર્શ્વ ગીત ૧૯૪૫નાં વર્ષમાં આવ્યું .
માના કે તુમ હસીં હો અહલ-એ-શબાહ હો - મૂર્તિ - ગીતકાર બુલો સી રાની - ગીતકાર પંડિત ઈન્દ્ર

હસીનો કો હસીનો સે મોહબ્બત હો હી જાતી હૈ - મૂર્તિ - ગીતકાર બુલો સી રાની - ગીતકાર પંડિત ઈન્દ્ર

દિલ જલતા હૈ તો જલને દે - પહલી નજ઼ર - સંગીતકાર અનિલ બિશ્વાસ - ગીતકાર ડૉ. સહદર 'આહ'
[મુકેશનું પહેલું વહેલું પાર્શ્વ ગીત ગણાય છે.]

તય કર કે બડી દૂર સે પૂરપેચ ડગરિયા - પહલી નજ઼ર - સંગીતકાર અનિલ બિશ્વાસ - ગીતકાર ડૉ. સહદર 'આહ'

મન્ના ડે
મન્ના ડેનું સૌ પહેલું હિદી ફિલ્મ ગીત 'તમન્ના' (૧૯૪૨)નું યુગલ ગીત જાગો આયી ઉષા પંછી બોલે (સહ ગાયિકા સુરૈયા; સંગીતકાર: નૌશાદ) હતું.
એક ચકોરી દેવ સે અપને = વિક્રમાદિત્ય - સંગીતકાર શંકર રાવ વ્યાસ - ગીતકાર રમેશ ગુપ્તા

હેમંત કુમાર

એ જમાનામાં રેકોર્ડ પર ગાયકનું નામ લખવાની નિશ્ચિત પ્રથા ન હોવાને કારણે હેમંત કુમારનું પહેલું હિંદી ફિલ્મ ગીત તરીકે સર્વસામાન્ય અભિપ્રાય અનુસાર  ગીત 'આંખો કી ઓટ જો રહતા હૈ '(મિનાક્ષી ,૧૯૪૨ - સંગીતકાર પંકજ મલ્લિક) તરીકે સ્વીકૃત થવા લાગ્યું ત્યાં સુધી આરામ સે જો રાતેં કાટે વો આશા બનાના ક્યા જાને ( ઈરાદા, ૧૯૪૪ - સંગીતકાર: પંડિત અમરનાથ – ગીતકાર: અઝિઝ કશ્મીરી) તેમનૂં પહેલ વહેલું હિંદી ફિલ્મ ગીત મનાતું રહ્યું. હેમંત કુમારનું પહેલું ગૈર ફિલ્મી ગીત - કિતના દુઃખ ભુલાયા મૈને  (૧૯૪૪ , સંગીતકાર: કમલ દાસગુપ્તા – ગીતકાર: ફૈયાઝ હાશમી) ગણાય છે  .  

લગા તુ ઉસ સે લૌ તુ મદદગાર હૈ - બનફૂલ - સંગીતકાર બીરેન મિત્ર - ગીતકાર નરેન્દ્રનાથ તુલી

તલત મહમૂદ

૧૯૪૯માં મુંબઈ આવ્યા પહેલાં પણ તલત મહમૂદ ફિલ્મ જગત સાથે કલકત્તા દ્વારા સંલાયેલા રહ્યા હતા. તેમણે પોતે અભિનિત કરેલી પહેલી ફિલ્મ 'રાજ લક્ષ્મી' પણ કલકત્તામાં જ નિર્માણ પામી શશે. તેમનું સૌ પહેલું રેકોર્ડ થયેલ ગીત સબ દિન એક સમાન નહીં થા (૧૯૪૧) ગૈર ફિલ્મ ગીત હતું.

જાગો મુસાફિર જાગો - રાજલક્ષ્મી – સંગીતકાર: રોબીન ચટર્જી / ધીરેન મિત્રા – ગીતકાર: સુરેશ ચૌધરી



આમ સાવ નવા કહી શકાય એવા ગાયકો પાસેથી ૧૨ ગીત મળવાં પણ નાની સુની વાત તો ન જ કહી શકાય !

આવતા અંકમાં આપણે ૧૯૪૫નાં વિન્ટેજ એરાના પુરુષ ગાયકોનાં સૉલો ગીતો સાંભળીશું.