મોહમ્મદ રફી - ૧૯૫૦ પછી પદાર્પણ કરેલા સંગીતકારોએ રચેલાં, પણ ઢંકાઈ ગયેલાં, રોમેન્ટીક મુડનાં કેટલાંક સૉલો ગીતો

આ સદીના બીજા દશકના અંત સુધીમાં હિંદી ફિલ્મોમાં ૮૦,૦૦૦થી વધુ ગીતો રચાઈ ચુક્યાં છે. આ બધાં ગીતોને ગીતની બાંધણી, બોલ, ગાયકી, લોકપ્રિયતા જેવા કોઈ પણ માપદંડ પર મુલવીએ તો 'સરેરાશથી સારાં' કહી શકાય એવાં ગીતોની સંખ્યા બહુખ્યાત ૮૦:૨૦ના નિયમનું ઉલટું પ્રતિબિંબ દેખાય એવું વિધાન કરીએ તો ખોટાં પડવાની સંભાવના ઓછી રહે તેમ કહી શકાય.

કોઈ પણ પ્રમાણ્ય વિતરણ આલેખ (normal distribution curve)માં ૧૦ % ઉત્તમ, ૧૫% 'સરેરાશથી સારાં'. ૫૦% (ઠીક ઠીક અપેક્ષા મુજબ) હોય છે. તેનાથી નીચે ૧૫ % 'અપેક્ષાથી ઊણા' અને છેલ્લા ૧૦% તો 'સાવ કાઢી નાખવા' જેવાં હોય છે.  

મોહમ્મદ રફીનાં ગીતોમાં 'સદાબહાર', બહુ સારાં' "ઠીક ઠીક', 'ચાલી જશે' અને 'સાવ કાઢી નાખવા જેવાં' એવો ક્રમ પણ આ જ ઢાળ પર જતો હોવો બહુ સ્વાભાવિક જ છે.  જોકે, દરેક ક્રમનાં ગીતોને વધારે ઊંડાણથી જોઈએ તો દરેક ક્રમમાં એવાં ગીતો જરૂર મળી રહેશે 'જે બીજાં ગીતોની પાછળ 'ઢંકાઈ' ગયાં હોય. 

પ્રસ્તુત લેખમાં આપણો ઉપક્રમ મોહમ્મદ રફીનાં 'સદાબહાર' અને બહુ સારાં' ગીતોમાંથી આવાં ઢંકાઈ ગયેલાં સૉલો ગીતો રૂપી રત્નોને ફરી બહાર લાવવાનો છે. ગીતોની અંતિમ પસંદગીમાં આ રોમેન્ટીક સૉલો ગીતોમાં પણ વધારેમાં વધારે વૈવિધ્ય શક્ય બને એ માટે  એક સંગીતકારનું એક જ ગીત લેવું  એવો નિયમ પાળવાનું નક્કી કર્યું છે. જોકે, જ્યારે ખજાનાની શોધખોળ ચાલુ કરી ત્યારે તો આવાં એકથી વધારે ગીતો તો મળે જ. એટલે અંતિમ પસંદગી માટેની મારાં 'મારાં' કારણો પણ રજૂ કર્યાં છે.

મોહમ્મદ રફી માટે ૫૦નો દાયકો તેની કારકિર્દીનો શ્રેષ્ઠ સમય ગણાય છે. આ સમયમાં તેમણે તલત મહ્મુદ, મુકેશ કે મન્ના ડે તેવા પોતાના જ સમકક્ષ સમકાલીનો સામે પોતાનું અગ્રીમ સ્થાન સ્થાપિત કર્યું. '૬૦ના દાયકામાં ગીતોની સંખ્યા વધતી જવાનાં અને લોકચાહના તરફ વધારે ઢળતાં ગીતો રચાવાના ફિલ્મ સંગીતના બદલતાં જતાં કલેવરમાં મોહમ્મદ રફીનાં સામાન્ય શ્રોતા તરફથી મળતી લોકપ્રિયતા અને સંગીતના ગુણીલોકોની સ્વીકૃતિના માપદંડે પણ રફી ટોચ પર રહ્યા. એવામાં ૧૯૬૯માં 'આરાધના' આવી અને કિશોર કુમારના ભાવ રાતોરાત આકાશ આંબવા લાગ્યા. મોહમ્મદ રફીની આગવી ગુણવત્તામાં ક્યાંય ઝાંખપ ન આવી હોવા છતાં હવે તેઓ 'બીજાં સ્થાન ' પર ગણાવા લાગ્યા. આ પરિપ્રેક્ષ્યમાં આજના લેખ માટેનાં ગીતોનો સમય કાળ ૧૯૬૯ સુધી મર્યાદિત કરેલ છે.

આજના લેખમાં ગીતોની ગોઠવણી મોહમ્મદ રફીએ એ સંગીતકાર માટે પહેલવહેલું ગીત જે વર્ષમાં ગાયું (દરેક ગીતમાં સંગીતકારનાં નામ પછી એ વર્ષ મુક્યું છે) તે વર્ષના ચડતા ક્રમ મુજબ કરેલ છે.

મૈં ખો ગયા યહીં કહીં, જવાં હૈ ઋત સમા હસીં - ૧૨ ઑ' ક્લૉક - ગીતકારઃ મજરૂહ સુલ્તાનપુરી - સંગીત - ઓ પી નય્યર (૧૯૫૩)

મોહમ્મદ રફીને સામાન્ય વર્ગના શ્રોતાના પણ મનપસંદ ગાયક બનાવવામાં ઓ પી નય્યરનો સિંહફાળો રહ્યો છે એમ કહી શકાય. ઓ પી નય્યરનાં ગીતોમાંથી મોહમ્મદ રફીનાં  'સરેરાશથી વધુ સારાં’ ગીતો શોધવા માટે કોઈએ ફિલ્મ સંગીતના ખાસ જાણકાર હોવાની પણ જરૂર ન પડે. 

'પ્યાસા' (૧૯૫૭) પહેલાં ગુરુ દત્તે બનાવેલી બધી જ ફિલ્મો હળવા મુડની થ્રિલર ફિલ્મો હતી જેની સફળતામાં ઓ પી નય્યરનો ફાળો પણ ઘણો મોટો હતો. રોમેન્ટીક પ્રકારની ભૂમિકો પણ્કરી શકે છે એવા એક અભિનેતા તરીકે ગુરુ દત્તની છાપ પ્રસ્થાપિત કરવામાં પણ આ ગીતોએ મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી.  

જોકે, પ્રસ્તુત ગીત એટલું બધું રોમેન્ટીક છે કે હિંદી ફિલ્મોમાં જેમની છાપ જ રોમેન્ટીક હીરોની હોય એવા અભિનેતાને પણ પરદા પર આ ગીત રજુ કરવામાં સરખાં ફાંફાં પડ્યાં હોત. વળી ઓ પી નય્યરમાં બીજાં ગીતોની સરખામણીમાં આ ગીતની ધુન ગાવામાં સહેલી પડે એવી પણ નથી.

તુમ એક બાર મોહબ્બત કા ઈમ્તિહાન તો લો, મેરે જૂનુન મેરી વહસત કા ઈમ્તિહાન તો લો - બાબર (૧૯૬૦) - ગીતકારઃ સાહિર લુધિયાનવી - સંગીત રોશન (૧૯૫૪)

રોશન અને મોહમ્મદ રફીના સંગાથની શરૂઆત તો ૧૯૫૪થી થઈ ગયેલ. પરંતુ, શરૂઆતનાં વર્ષોમાં રોશને મુકેશને તલત મહમુદ પાસે ગવડાવેલાં ગીતો વધારે નોંધપાત્ર રહ્યાં છે.

રોશન અને મોહમ્મદ રફીનાં ખુબ ઉત્તમ અને લોકપ્રિયા ગીતોનું ઘોડાપુર તો બરસાતકી રાત પછી જ આવ્યું ગણાય છે. એ ફિલ્મે તો રોશન અને સાહિરનાં સંગાથને કાયમ માટે હરિયાળો બનાવી રાખ્યો.

રોશન અને સાહિરનાં એક એકથી ચડે એવાં ગીતોની આ હેલીમાં તેમની પહેલવહેલી ફિલ્મ 'બાબર' (૧૯૬૦) તેનાં ઊંચી કક્ષામાં ગીતો છતાં આ હેલીમાં સાવ કોરાં જ રહ્યાં.

જાને કહાં દેખા હૈ તુમ્હેં કહાં દેખા હૈ તુમ્હેં, જાગી જાગી અખિયોકે સપનોંમેં કહાં દેખા હૈ તુમ્હેં - બીવી ઔર મકાન (૧૯૬૬) - ગીતકારઃ ગુલઝાર - સંગીત હેમંત કુમાર (૧૯૫૪)

હેમંત કુમારનાં સંગીતમાં કોઈ પણ પુરુષ ગાયકને ફાળે ફિલ્મનું હીરો દ્વારા પરદા પર ગવાયું હોય એવું રોમેન્ટીક ગીત તો ભાગ્યે જ મળી આવે એવી જ સામાન્ય છાપ ગણાય. તેમાં પાછી, બીવી ઔર મકાન આમ તો કોમેડી પ્રકારની ફિલ્મ ગણાય ! અને પાછું ફિલ્મનું મુખ્ય પાત્ર રોમેન્ટીક હીરો બિશ્વજીત નહીં પણ મહેમુદ! આવી ફિલ્મમાં બહુ જ યાદગાર એવું રોમેન્ટીક ગીત, અને તે પણ પાછું રફીના સ્વરમાં, હશે એવી કલ્પના પણ ક્યંથી થાય !

જોકે, આમ કહેતી વખતે બિશ્વજીત માટે જ એટલું જ યાદગાર રોમેન્ટીક ગીત  - તેરા હુસ્ન રહે મેરા ઇશ્ક઼ રહે (દો દિલ, ૧૯૬૫) - ગીતકારઃ કૈફી  આઝમી)  હેમંત કુમાર આપી ચુક્યા હતા એ નોંધ તો અવશ્ય લેવી જ પડે. 

મેરી મહેબુબ મેરે સાથ હી ચલના હૈ તુમ્હેં, રોશની લેકે અંધેરેસે નીકલના હૈ તુમ્હેં - ગ્યારહ હજાર લડકીયાં (૧૯૬૨) - ગીતકારઃઃ કૈફી આઝમી - સંગીતઃ એન દત્તા (૧૯૫૫) 

ફોલ્મ ટિકિટબારી પર બહુ સફળ ન થઈ હોય તો પણ મોહમમ્દ રફીનાં શ્રેષ્ઠ કહી શકાય એવાં ગીતો પરદા પર ગાયં હોય એવા હીરોમાં ભારત ભુષણનું નામ બહુ ઈર્ષા સાથે લેવાય. 

પ્રસ્તુત ગીતને ફિલ્મમાં એન દત્તાનાં શ્રેષ્ઠ યુગલ ગીતો પૈકી એક ગણાતાં દિલકી તમન્નાથી મસ્તીમેં મંઝિલસે ભી દુર નિકલતે એ જ ઢાંકી દીધું છે !

મુઝે તુમ સે મોહબ્બત હૈ મગર મૈં કહ નહીં સકતા, મગર મેં ક્યા કરૂં બિના બોલે ભી નહી રહ સકતા - બચપન (૧૯૬૩) - ગીતકારઃ હસરત જયપુરી - સંગીત સરદાર મલિક (૧૯૫૭)

સરદાર મલિકની ગણના 'પ્રતિભાવાન પણ સફળ ન રહ્યા' હોય એવાં સંગીતકારોમાં થાય. એટલે એમનાં જે ગીતો બહુ જ લોકપ્રિય રહ્યાં તેમને 'અપવાદ' તરીકે ગણવામાં આવે! 'સારંગા તેરી યાદમેં (સારંગા, ૧૯૬૧ - મુકેશ - ગીતકાર ભરત વ્યાસ) એવાં ગીતોમાંનું શીરમોર ગીત. આ તો ભલું થજો યુ ટ્યુબ પર અનેક અપ્રાપ્ય ગીતો મુકનારાઓનું કે આ ગીતને પહેલં રફી પાસે પણ ગવડાવાયું હતું  એની નોંધ મળી આવે છે. 

તેરી તસવીર ભી તુઝ જૈસી હસીન હૈ લેકિન, ઈસ પે ક઼ુરબાન મેરી જાન -  એ - હઝીન હૈ લેકિન,યે મેરે ઝખ્મી ઉમંગોકા મદાહાવા તો નહીં - કિનારે કિનારે (૧૯૬૩) - ગીતકારઃ ન્યાય શર્મા - સંગીતઃ જયદેવ (૧૯૫૭)

'તસવીર' પરનાં મોહમ્મદ રફીનાં બધાં જ ગીતો ખુબ જ જાણીતાં થયાં ગણાય છે. આટલું સારૂ એવું ગીત એમાં કેમ અપવાદ રહી ગયું હશે? ચેતન આનંદ પર ફિલ્માવાયું છે એટલે હશે? કે પછી 'કિનારે કિનારે'નાં બીજાં ગાયકોએ ગાયેલાં ગીતોની લોકસ્વીકૃતિ કારણભૂત હશે?

ઝરા સુન હસીના - એ - નાઝનીન મેરા દિલ  તુઝ હી પર નિસ્સાર હૈ ..  તેરે દમ પે હી મેરે દિલરૂબા મેરી ઝિંદગીમેં બહાર હૈ - કૌન અપના કૌન પરાયા (૧૯૬૩) - ગીતકારઃ શકીલ બદાયુની -  સંગીતઃ રવિ (૧૯૫૭)

રવિની કારકિર્દીને 'ચૌદહવી કા ચાંદ (૧૯૬૦) એ કાયમ માટે ચાર ચાંદ લગાડી આપ્યાં. તે પછી તેમણે બનાવેલાં રફીનાં બધં જ ગીતોએ ડંકો વગાડ્યો હશે ! કોઈ રડ્યાં ખડ્યાં 'સામાન્ય' કહી શકાય એવાં ગીતો પણ તે સમયે તો સફળ થયાં જ હતાં.

પ્રસ્તુત ગીત રવિનાં ઉત્તમ ગીતો  પૈકી એકમાં ગણના પામે. શકીલ બદાયુનીના બોલ અને રફીની ગાયકી પણ એટલાં જ સુંદર છે. એટલે (જ્હોની વૉકરના ભાઈ) વિજય કુમારને મળેલી સરિયામ અસ્વીકૃતિએ આ ગીતને ઢાંકી દીધું હોય એમ કહી શકાય. 

મેરી નિગાહને ક્યા કામ લાજવાબ કિયા ઉન્હીં કો લાખોં હસીનોમેં ઇન્તકાબ કિયા - મોહબ્બત ઇસકો કહતે હૈ (૧૯૬૫) - ગીતકારઃ મજરૂહ સુલ્તાનપુરી - સંગીતઃ ખય્યામ (૧૯૫૮, એમનાં પોતાનાં નામથી રફી સાથેનું પહેલું ગીત) 

આ ગીતની સામે મારી પાસે ઔર કુછ દેર ઠહર ઔર કુછ દેર ન જા (આખરી ખત, ૧૯૬૬) - ગીતકારઃ કૈફી આઝમી) પડ્યું છે. 

જોકે આ બન્ને ગીતને એ ગીતોની ફિલ્મોનાં બીજાં ગીતોએ પણ ઢાં દીધાં તો હતાં જ. એ ગીતો છેઃ 'મહોબ્બત ઈસકો કહતે હૈં' નાં ઠહરીયે હોશમેં આઉં તો ચલે જાઈયેગા  (રફી, સુમન કલ્યાણપુર); જો હમ પે ગુજરતી હૈ તન્હા કિસે સમજાએં (સુમન કલ્યાણપુર) અને ઇતના હુસ્નપે હુઝુર ન ગુરૂર કિજિયે (મુકેશ). 'આખરી ખત'નાં લતાનં બે સોલો - બહારોં મેરા જીવન ભી સંવારો અને મેરે ચંદા મેરે નન્હે તેમજ ભુપિન્દરનું ઋત જવાં જવાં રાત મહેરબાં 

દિલ કે આઈનેમેં તેરી તસવીર રહેતી હૈ ... મૈં યે સમજ઼ા કે કોઈ ઝન્નત કી પરી રહતી હૈ - આઓ પ્યાર કરેં (૯૧૬૪) - ગીતકારઃ રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ - સંગીતઃ ઉષા ખન્ના (૧૯૫૯)

રફીનાં પાંચ સોલો અને એક યુગલ ગીતને કારણે આ ફિલ્મ ઉષા ખન્નાએ રફીની ભરપુર ઉપયોગ કર્યો હોયે પૈકીની એક ફિલ્મ ગણાય. જોકે, આમ પણ ઉષા ખન્ના અને રફીનાં ગીતો તો અલગ લેખનો વિષય છે !

આ લેખ માટે ઉષા ખન્નાનાં ગીતોએ ફંફોસતો હતો ત્યારે યાદીમાં આપેલા મુખડાના બોલ પરથી આખું ગીત યાદ ન આવ્યું. એટલે આખું ગીત સાંભળ્યું. તે પછી વસવસો રહ્યા કરે છે એક આવું સરસ ગીત કેમ યાદ ન આવ્યું? 

હમને દેખા હૈ તુમ્હેં ઐસા ગુમાં હોત હૈ, ... આંખ મિલતી હૈ તો ક્યોં દર્દ જવાં હોતા હૈ - જી ચાહતા હૈ (૧૯૭૧) - ગીતકારઃ હસરત જયપુરી - સંગીતઃ કલ્યાણજી આણંદજી (૧૯૫૯)

સાચી યા ખોટી પણ એક એવી સામાન્ય છાપ રહી છે કે કલ્યાણજી આણંદજી પાસે જ્યાં સુધી કોઈ વિકલ્પ હોય ત્યાં સુધી એ લોકો રફીને લેવાનું ટાળે. જોકે તેઓએ રફી પાસે ગવડાવેલાં ગીતોની સંખ્યા અને ગુણવત્ત કંઈ કમ તો નહોતી જ. આપણે પ્રસ્તુત ફિલ્મની જ વાત લઈએ. આ ફિલ્મમાં રફીનાં બે સોલો, બે યુગલ ગીતો અને એક ટ્વીન ગીત છે. આ ગીતો એ સમયે લોકપ્રિય પણ થયેલાં. પણ મુકેશ પાસે ગવડાવેલું એક જ ગીત, હમ છોડ ચલે હૈ મહેફિલ કો યાદ આયે કભી તો મત રોના, બધાંને ઢાંકી દે છે. 

પ્રસ્તુત ગીતના બોલ પરથી અને ગીતની બાંધણી પરથી એવો ભાસ થાય કે ગીતમાં કરૂણ ભાવની છાંટ પણ છે. પણ ફિલ્માંકન જોતાં એવું લાગે કે પ્રેમ સંબંધની ખાતી મીઠી કડવી યાદોના વિચારોમાં નાયક ઊંડો ઉતરી ગયો છે.. કદાચ ભાવનાં આવાં અસ્પષ્ટ નિરૂપણને કારણે આ ગીત ઢંકાઈ ગયું હશે. 

તુમ્હેં દેખા હૈ મૈને ગુલિસ્તાંમેં. કે જન્નત ઢુંઢ લી હૈ મૈને ઈસ જહાં મેં - ચંદન કા પલના (૧૯૬૭) - ગીતકારઃ આનંદ બક્ષી- સંગીતઃ આર ડી બર્મન (૧૯૬૧) 

રફી પાસે આર ડી બર્મને ૧૯૬૯ પછી તો ભાગ્યે જ કોઈ ગીત ગવડાવ્યાં હશે એવા મત વિષેની ચર્ચામાં બન્ને પક્ષ હંમેશાં ઉગ્ર વિવાદે ચડી જતા રહ્યા છે. એ ચર્ચાથી આપણે દુર રહીને એટલી નોંધ લઈ શું કે મોહમ્મદ રફીનાં આર ડીએ ગવડાવેલાં બધાં ગીતોમાંથી માત્ર ત્રીજા ભાગનાં ગીતો જ ૧૯૭૦ સુધીનાં છે.

આ લેખ માટે ગીતોની શોધ દરમ્યાન  ૧૯૭૦ પહેલાંના આર ડીનાં રફીનાં ગીતોમાંથી બે એક ગીતો જ મારા માટે ઓછાં પરિચિત જણાયાં . જેમાનું એક ગીત આ પ્રસ્તુત ગીત છે. ખુબીની વાત એ છે કે આ ગીત આર ડીની શૈલીનું જરા પણ લાગ્તું નથી. અને એટલે જ ક્દાચ, ઢંકાઈ ગયું  હશે !

અભી કમસીન હો નાદાં હો જાન - એ - જાના .. ક્યા કરોગી મેરા દિલ તોડ દોગી દોગી મેરા દિલ પહલે સીખો દેલ લગાના -  આયા તૂફાન (૧૯૬૪) - ગીતકાર અસદ ભોપાલી - સંગીત લક્ષ્મીકાન્ત પ્યારેલાલ 

લક્ષ્મી પ્યારેની શરૂઆતની ફિલ્મો ટુંકા બજેટની બી કે સી ગ્રેડની ફિલ્મો હતી. પણ એ ફિલ્મોનાં બધાં જ ગીતો તેમનાં સૌથી સારાં ગીતોમાં માનભર્યું સ્થાન ભોગવે છે. પ્રસ્તુત ગીત ખુબ મજાનું ગીત છે, પણ એક બાજુ પારસમણી (૧૯૬૩) અને બીજી બાજુ દોસ્તી (૧૯૬૪)નાં ગીતોની અઢળક લોકચાહના વચ્ચે તે પીસાઈ ગયું છે.

હવે પઃછી મોહમ્મદ રફીનાં ૧૯૭૦ સુધીનાં ઓછાં સાભળવા મળતાં સૉલો રત્ન  સમાં ગીતોને યાદ કરીશું.

મોહમ્મદ રફી - ૧૯૫૦ સુધી પદાર્પણ કરેલાં સંગીતકારોએ રચેલાં, પણ ઢંકાઈ ગયેલાં, રોમેન્ટીક મુડનાં કેટલાંક સૉલો ગીતો

મોહમ્મદ રફીની સમગ્ર ગાયકીની સફરના રગપટમાં અલગ અલગ મુડ, ગીતના પ્રકારો જેવા અનેક રંગોનું અનોખું મિશ્રણ સમાયેલું છે. એક જ પ્રકારનાં ગીતોના એક જ રંગના  કહેવાતાં ગીતો પણ અનેક ભાવમાં ઉભરતાં રહેતાં હોય છે. વળી, કોઈ પણ ઇતિહાસકાર, કોઈ પણ વિવેચક, કોઈ પણ ચાહક કે કોઈ પણ શ્રોતા આ ગીતોને પોતપોતાના દૃષ્ટિકોણથી, કે સંદર્ભમાં, મુલવતાં હોય. પરિણામે, મોહમ્મદ રફીનાં ગીતો હંમેશાં કલઈડસ્કોપ હેઠળ દેખાતા ભાતીગળ રંગોવાળી ડિઝાઈન જેવાં બહુરસાળ જ રહ્યાં છે. કદાચ એમ કહેવામાં જરા પણ અતિશયોક્તિ નહીં લાગે કે જ્યારે માનવ (કે પછી ભવિષ્યમાં AIની પણ 😊) કલ્પના અને રસદૃષ્ટિની ક્ષિતિજને પહોંચી શકાશે, ત્યારે કદાચ મોહમ્મદ રફીનાં ગીતોનો રસાસ્વાદ ઉતરી ગયેલો લાગશે.  તેમાં પણ મોહમ્મદ રફીની જન્મ શતાબ્દીની આ મોસમમાં તેમનાં ગીતો વધુ સૂક્ષ્મ નજરે જોવાય છે, અને એટલે ગીતોનો રસાસ્વાદ વધુ ને વધું ઘુંટાય છે, અને તેથી અનેક ગણો રસપ્રદ પણ બનતો રહે છે. 

પ્રસ્તુત લેખમાં આપણો ઉપક્રમ મોહમ્મદ રફીનાં 'સદાબહાર' અને બહુ સારાં' ગીતોમાંથી આવાં ઢંકાઈ ગયેલાં સૉલો ગીતો રૂપી રત્નોને ફરી બહાર લાવવાનો છે. ગીતોની અંતિમ પસંદગીમાં આ રોમેન્ટીક સૉલો ગીતોમાં પણ વધારેમાં વધારે વૈવિધ્ય શક્ય બને એ માટે  એક સંગીતકારનું એક જ ગીત લેવું  એવો નિયમ પાળવાનું નક્કી કર્યું છે. જોકે, જ્યારે ખજાનાની શોધખોળ ચાલુ કરી ત્યારે તો આવાં એકથી વધારે ગીતો તો મળે જ. એટલે અંતિમ પસંદગી માટેની મારાં 'મારાં' કારણો પણ રજૂ કર્યાં છે.

મોહમ્મદ રફી માટે ૫૦નો દાયકો તેની કારકિર્દીનો શ્રેષ્ઠ સમય ગણાય છે. આ સમયમાં તેમણે તલત મહ્મુદ, મુકેશ કે મન્ના ડે તેવા પોતાના જ સમકક્ષ સમકાલીનો સામે પોતાનું અગ્રીમ સ્થાન સ્થાપિત કર્યું. '૬૦ના દાયકામાં ગીતોની સંખ્યા વધતી જવાનાં અને લોકચાહના તરફ વધારે ઢળતાં ગીતો રચાવાના ફિલ્મ સંગીતના બદલતાં જતાં કલેવરમાં મોહમ્મદ રફીનાં સામાન્ય શ્રોતા તરફથી મળતી લોકપ્રિયતા અને સંગીતના ગુણીલોકોની સ્વીકૃતિના માપદંડે પણ રફી ટોચ પર રહ્યા. એવામાં ૧૯૬૯માં 'આરાધના' આવી અને કિશોર કુમારના ભાવ રાતોરાત આકાશ આંબવા લાગ્યા. મોહમ્મદ રફીની આગવી ગુણવત્તામાં ક્યાંય ઝાંખપ ન આવી હોવા છતાં હવે તેઓ 'બીજાં સ્થાન ' પર ગણાવા લાગ્યા. આ પરિપ્રેક્ષ્યમાં આજના લેખ માટેનાં ગીતોનો સમય કાળ ૧૯૫૦થી ૧૯૬૯ સુધી મર્યાદિત કરેલ છે.

hઆજના લેખમાં ગીતોની ગોઠવણી મોહમ્મદ રફીએ એ સંગીતકાર માટે પહેલવહેલું ગીત જે વર્ષમાં ગાયું (દરેક ગીતમાં સંગીતકારનાં નામ પઃછી એ વર્ષ મુક્યું છે) તે વર્ષના ચડતા ક્રમ મુજબ કરેલ છે.

ઈશ્ક઼ દિવાના હુસ્ન ભી ઘાયલ દોનોં તરફ એક દર્દ-એ-જીગર હૈ - સંઘર્ષ (૧૯૬૮) - ગીતકારઃ શકીલ બદાયુની - સંગીતઃ નૌશાદ (૧૯૪૬) 

દીદાર (૧૯૫૧) મોહમ્મદ રફીની કારકિર્દીનું એક મહત્ત્વનું સોપાન કહી શકાય. દિલીપ કુમારના પાર્શ્વસ્વર તરીકે તેમનું સ્થાન સુનિશ્ચિત થવાની સાથે એ સમયના ખુબ જ શક્તિશાળી અને પ્રતિભાવાન ગાયકોની સ્પર્ધામાં હવે પછીનાં વર્ષોમાં તેમનાં આદિપત્યનાં પણ અંડાણ થયાં. 

તેમની કારકિર્દી દરમ્યાન નૌશાદે દિલીપ કુમાર સિવાય અન્ય અભિનેતાઓની ફિલ્મો માટે પણ સંગીત આપ્યું છે. ભારત ભુcષણની ફિલ્મો બૈજુ બાવરા (૧૯૫૩) અને શબાબ (૧૯૫૪) ખુબ સફળ થઈ તો સોહિની મહિવાલ (૧૯૫૮)  પણ સારી એવી સ્વીકૃતિ પામી. રાજેન્દ્ર કુમારની મેરે મહેબુબ (૧૯૬૩) જેટલી સફળ રહી એટલી પાલકી (૧૯૬૭) અસફળ રહી. સાથી (૧૯૬૮)માં તો તેમણે મુકેશનો જ સ્વર ઉપયોગમાં લીધો. જોય મુખર્જી સાથેની સાઝ ઔર આવાઝ (૧૯૬૬)નાં ગીતો પણ મહદ અંશે સ્વીકાર્ય રહ્યાં. 

દિલીપ કુમાર સાથેની દરેક ફિલ્મોનાં ગીતો અમુક ખાસ ઢાંચામાં જ રચાયાં હોવા છતાં છેક સુધી ગણ્યાં ગાઠ્યાં ગીતો સિવાય મોટા ભાગનાં ગીતો 'સરેરાશથી વધારે'થી લઈને 'નોંધપાત્ર' સફળતાને વરતાં રહ્યાં. મારી શોધની સોઈ સંઘર્ષ (૧૯૬૮) નાં ગીતો પર અવશપણે અટકી ગઈ. 

ફિલ્મની વાર્તા અને દરેક કલાકારની પોતપોતાનાં પાત્રોની ખુબ જ દમદાર રજુઆતને પરિણામે ફિલ્મમાં ગીતો થોડે ઘણે અંશે ઢંકાઈ જતાં હોય એવું લાગે. ફિલ્મનાં મોહમ્મદ રફીનાં બે રોમેન્ટીક ગીતોમાંથી જબ દિલસે દિલ ટકરાતા હૈ મત પુછીએ ક્યા હો જાતા હૈ' પણ અહીં છેલ્લી પસંદગી પામેલ ગીતને ઢાંકી દેતું હોય એવું મને લાગ્યું.

દિલમેં એક જાન-એ-તમન્નાને જગહ પાયી હૈ, આજ ગુલશનમેં નહીં ઘરમેં બહાર આઈ હૈ - બેનઝીર (૧૯૬૪) - ગીતકારઃ શકીલ બદાયુની - સંગીતઃ એસ ડી બર્મન (૧૯૪૭)

મોહમ્મદ રફી માટે પહેલવહેલું ગીત એસ ડી બર્મને દો ભાઈ (૧૯૪૭) માટે રેકોર્ડ કર્યું. તે પછી છેક પ્યાસા (૧૯૫૭) સુધી રફી તેમને માટે પહેલી પસંદ નહોતા. જોકે તે પછી ગાઈડ (૧૯૬૫) સુધીમાં તો એસ ડી બર્મને મોહમદ રફીનાં એક પછી એક એવાં સદાબહાર ગીતો આપ્યાં કે એક સાંભળીએ ત્યારે બીજાં બધાં ગીતો ઝાંખાં પડતાં લાગે. એસ ડી બર્મને જો કોઈ અભિનેતા માટે સૌથી વધારે રચ્યાં હોય તો તે બેશક દેવ આનંદ છે. એટલે મારી નજર પહેલાં તો ત્યાં જ દોડી. બાત એક રાતકી (૧૯૬૨)નું હેમંત કુમારનાં ગીત - ન તુમ હમે જાનો -ની પાછળ ઢંકાઇ  જતું - અકેલા હું મૈં ઈસ દુનિયામેં (ગીતકારઃ મજરૂહ સુલ્તાનપુરી) મારી પસંદગીમાં  ઉતર્યું પણ ખરૂં. 

જોકે એ પાટે ચડી ગયેલી મારી શોધને અતિક્રમીને અહીં મુકેલું ગીત મને પોતાની હાજરી પુરાવ્યા કરતું હતું એમ લાગતું હતું. બેનઝીર (૧૯૬૪) આમ તો સ્વાભાવિક રીતે મીના કુમારીનાં પાત્રને કેંદ્રમાં રાખીને રચાયેલ ફિલ્મ છે. એટલે ફિલ્મમાં સ્ત્રી સ્વરનાં ગીતો જ પહેલું સ્થાન ધરાવે એ પણ સ્વાભાવિક છે. તેમાં વળી, એ પાત્રના પ્રેમી તરીકે અશોક કુમારનાં પાત્રની ભૂમિકા પણ કથાનકને સહાયક જ હતી. એટલે શશી કપુર અને તનુજાને ભાગે તો જાણે હાજરી પુરાવાનું આવ્યું હોય એમ લાગે. દિગ્દર્શક્ને ક્યાંકથી શશી કપુરનાં પાત્ર માટે પણ ગીત મુકવું જોઈએ એવું સુઝ્યું હશે. પરિણામે જે ગીત એસ ડી બર્મને તૈયાર કર્યું એ બધી જ રીતે એટલું અનોખું બન્યું કે એ ગીતને ઢાંકી દેતાં એકોએક પરિબળોની સામે પણ તે અદકેરૂં બની રહ્યું. 

તેરી પસંદ ક્યા હૈ યે મુઝકો નહીં ખબર, મેરી પસંદ યે હૈ કે મુઝકો હૈ તુ પસંદ - એક દિનકા બાદશાહ (૧૯૬૪) - ગીતકારઃ જુગલ કિશોર - સંગીતઃ હંસરાજ બહલ (૧૯૪૮) 

હિંદી ફિલ્મોમાં જે બી અને સી કક્ષાની ફિલ્મો ગણાય છે તે સામાન્યતઃ બહું ટુંકા બજેટમાં, ફિલ્મોના વિશાળ દર્શક વર્ગમાંના અમુક ચોક્કસ વર્ગ માટે જ, બને. તેમ છતાં આ ફિલ્મોમાં ન સમજાય તેવી ખુબીની એક બાબત બનતી રહી અવશ્ય જોવા મળશે. બહુ જ પ્રતિભાવાન, પણ ક્યાંતો સફળતા જેમની સાથે કાયમ સંતાકુકડી જ રમતી હોય, કે હવે જેના નબળા દહાડા ચાલતા હોય એવાં સંગીતકારો જ સંગીત વિભાગ સંહાળતા હોય એવું લગભગ, સામાન્યપણે જોવા મળે. પરિણામે ફિલ્મનું એકાદ ગીત તો જરૂર એ ફિલ્મનાં સિનેમા હૉલમાં પ્રદર્શનનાં સ્થળ અને સમયની મર્યાદાની બહાર રહીને વ્યાપક શ્રોતા વર્ગને પણ ખુબ જ ગમે એવું હોય. આવાં ગીતો જ એક અલગ લેખનો વિષય બની રહી શકે એવો ચીંથરે વીંટ્યો ખજાનો છે..

બી અને સી વર્ગની ફિલ્મોનાં વાદળ પાછળ છુપાયેલું મોહમ્મદ રફીનું પ્રસ્તુત સૉલો ગીત એવાં ગીતો પૈકીનું એક ગીત છે.

આ લેખ માટે એક જ સંગીતકારનું કોઈ એક જ ગીત લેવું એવો નિયમ મેં રાખ્યો છે. પરંતુ, હસરત જયપુરી અને શૈલેન્દ્ર સાથે શંકર જયકિશને જે સહકાર્ય કર્યું છે તેને અવગણવાનું મને યોગ્ય ન લાગ્યું એટલે શંકર જયકિશન રચિત એક ગીત હસરત જયપુરીનું અને એક શૈલેન્દ્રનું એમ અલગ અલગ ગીત લેવાનો અપવાદ કર્યો છે. 

ચાર દિનોંકી છુટ્ટી હૈ ઔર ઉનસે જા કે મિલના હૈ, જિસ માંગને હમકો માંગ લિયા ઉસ માંગમેં તારે ભરના હૈ - આસ કા પછી (૧૯૬૧) - ગીતકારઃ હસરત જયપુરી- સંગીતઃ શંકર જયકિશન (૧૯૪૯) 

આમ તો રફીને ફાળે આવેલું ફિલ્મનું એક માત્ર ગીત  ફૂલ સા ચેહરા ચાંદ સી રંગત ચાલ ક઼યામત ક્યા કહીએ (રાત ઔર દિન, ૧૯૬૭, ગીતકારઃ હસરત જયપુરી - સંગીતકારઃ શંકર જયકિશન) સીધે સીધી પસંદ હતી.

પરંતુ પ્રસ્તુત ગીત ખાસ યાદ કરો તો જ યાદ એવું છે, અને વળી એક નહીં અનેક પરિબળો પાછળ છુપાયેલું છે એટલે તેને અહીં સ્થાન આપવાનું નક્કી કર્યું.

રાજેન્દ્ર કુમારની શરૂની કારકિર્દી પર છવાયેલું ગ્રહણ હટવાનું નામ જ નહોતું લેતું એવામાં ૧૯૬૧ની ઘરાના અને સસુરાલ જેવી બે ફિલ્મોએ જાણે જાદુ કર્યો હોય એમ રાજેન્દ્ર કુમાર રાતોરાત 'સિલ્વર જ્યુબિલી સ્ટાર'ની કક્ષામાં પહોંચી ગયા. બન્ને ફિલ્મો એકાદ માસનાં અતરે જ પ્રદર્શિત થયેલી.

બન્ને ફિલ્મો દક્ષિણનાં માતબર નિર્માણ ગૃહોએ બનાવી હતી. એટલું જ નહીં, બન્ને ફિલ્મો રાજેન્દ્ર કુમારનાં પાત્રો, અભિનય શૈલી, ફિલ્મમાં ગીતોની ગોઠવણી જેવી અનેક બાબતોમાં રાજેન્દ્ર કુમારની હવે પછીની સફળ ફિલ્મોનાં બીબાંની જાહેરાતની છડી પોકારતી હોય તેવી હતી.

આસ કા પંછી આ બન્ને ફિલ્મોની રીલીઝના એકાદ મહિનામાં જ રીલીઝ થઈ હતી, પણ તે આ ફિલ્મોનાં ઢાંચામાં નહોતી.  રાજેન્દ્ર કુમાર માટે શંકર જયકિશને ત્રણ ત્રણ પાર્શ્વગાયકો પ્રયોજ્યા હતા. તેમાં પ્રસ્તુત ગીત તો વળી શંકર જયકિશનની શૈલી માટે પણ બિનપરંપ્રાગત બાંધણીનું હતું. 

આમ પ્રસ્તુત ગીત રાજેન્દ્ર કુમારની સફળતાના ઢાંચાના અને તેને અનુરૂપ શંકર જયકિશનનાં ગીતોની બાંધણીના ઓછાયામાં ઢંકાઈ ગયું.

કહાં જા રહે થે કહાં આ ગયે હમ, કિસીકી નિગાહોંસે ટકરા ગયે હમ - લવ મેરેજ (૧૯૫૯) - ગીતકારઃ શૈલેન્દ્ર - સંગીતઃ શંકર જયકિશન (૧૯૪૯) 

આ ગીતની અનોખી ખુબી એ છે કે એ જેટલું શૈલેન્દ્ર અને શંકર જયકિશનની ઓળખ સમી શૈલીનું ગીત છે એટલું જ દેવ આનંદની અભિનય શૈલી માટે જ અદ્દલોઅદ્દલ બનેલું ગીત છે. અને એ જ કારણ્સર અનોખી ભાત પણ પાડે છે. 

પરંતુ આ જ ફિલ્મનાં બે યુગલ ગીતો - ધીરે ધીરે ચલ ચાંદ ગગનમેં (રફી, લતા  - ગીતકારઃ હસરત જયપુરી) અને કહે ઝુમ ઝુમ રાત યે સુહાની (રફી, લતા  - ગીતકારઃ શૈલેન્દ્ર) ની પહાડ જેવડાં ઉછળતાં મોજાંઓ જેવી  સફળતાની પાછળ આ ગીતનાં અનોખાપણાંની સાદગીની લહેર છુપાઈ ગઈ. 

મસ્તીમેં છેડ કે તરાના કોઈ દિલકા આજ લુટાયેગા ખજાના કોઈ દિલકા - હક઼ીક઼ત (૧૯૬૪) -  ગીતકારઃ કૈફી આઝમી - સંગીતઃ મદન મોહન (૧૯૫૦) 

મદન મોહનની કારકિર્દી દરમ્યાન રચાયેલાં ગીતોમાં તેમની લતા મંગેશકરની રચનાઓનો પ્રભાવ એટલો બધો રહ્યો છે કે તેમણે રચેલાં મોહમ્મદ રફીનાં બધાં જ ગીતો તેમાં છંકાઈ જતાં લાગે. જોકે, મદન મોહને રચેલાં મોહમ્મદ રફીનાં ગીતો પણ અનેક રંગોનો રંગપટ છે એ વાત ત્તો તેના પર અલગ અલગ લેખો થાય છે ત્યારે જ તેની યાદ તાજી થાય છે.

મદન મોહનનાં આવાં કેટલાંય યાદગાર ગીતોમાં જ સંતાઈ રહેલાં કહી શકાય એવાં ગીતોની મારી કાચી યાદી પણ બે એક લેખો માટેની સામગ્રી જેટળી બની રહી. મૈં નિગાહેં તેરે ચેહરે સે હટાઉં કૈસે (આપકી પરછાઈયાં, ૧૯૬૪ - ગીતકારઃ રાજા મહેંદી અલી ખાન), મેરી મહેબુબ કહીં ઔર મિલાકર મુઝકો (ગ઼ઝલ, ૧૯૬૪ - ગીતકરઃ સાહિર લિદિયાનવી)  તુ મેરે સામને હૈ (સુહાગ, ૧૯૬૫ - ગીતકારઃ હસરત જયપુરી) કુછ ઐસી પ્યારી શક્લ મેરે દિલરૂબાકી હૈ (નયા કાનુન, ૧૯૬૫ - ગીતકારઃ હસરત જયપુરી), તેરે કુચેમેં તેરા દીવાના (હીર રાંઝા, ૧૯૭૦ - ગીતકારઃ કેફી આઝમી) જેવાં ગીતો સુધી પહોંચતાં જ મદન મોહન - રફીનાં છુપાયેલાં રત્નોમાંથી કોઈ એકની પસંદગી કેટલી મુશ્કેલ બની રહી શકે તે વિચાર મને મુંઝવવા લાગ્યો હતો. 

પરંતુ, પ્રસ્તુત ગીતે એ બધી મુશ્કેલીઓને સહેજ વારમાં પીગળાવી નાખી.

હક઼ીક઼ત (૧૯૬૪ નાં જ અન્ય ગીતોએ આ ગીતને એટલી હદે ઢાંકી દીધું છે કે તેને સાંભળવા માટે તેને ખાસ યાદ કરવું પડે. અધુરામાં પુરૂં, ગીતનું ફિલ્માંકન વિજય આનંદ પર થયું છે, જે પોતે ગીતોને પરદા પર રજુ કરવાની કળાના જાદુગર મનાતા હતા, પ્ણ પોતે પરદા પર જે જે ગીતો ગાયાં તે જરા પણ જામ્યાં નહી.

અને હા, પ્રસ્તુત લેખ માટે અહીં પસંદ કરેલાં ગીતોમાં આ ગીત ટોચ પર આવે !

અભી ન ફેરો નજ઼ર જિંદગી સંવાર તો લેં દિલ કે શિશેમેં આપકો ઉતાર તો લેં - બીરાદરી (૧૯૬૮) - ગીતકારઃ પ્રેમ ધવન - સંગીતઃ ચિત્રગુપ્ત (૧૯૫૦) 

એસ એન ત્રિપાઠીના સહાયક રહ્યા પછી સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકેની ચિત્રગુપ્તની કારકિર્દી બી અને સી ગ્રેડની ફિલ્મોમાં જ પુરી થઈ જશે એમ લાગતું હતું. એવામાં ભાભી (૧૯૫૭) ની સફળતાએ ચિત્રગુપ્તના સંગીતની આડે પડેલું પાંદડું પણ ખસેડી નાખ્યું. એ પછી ચિત્રગુપ્ત સામાજિક ફિલ્મો માટે નિયમિત સંગીત આપતા થઈ ગયા અને સારી એવી સફળતા પણ અંકે કરી શક્યા. જોકે, દક્ષિણનાં નિર્માણ ગૃહો સિવાય તેમને અન્ય 'મોટાં' નિર્માણ ગૃહોના 'રેગ્યુલર',  'સફળ', સંગીતકારોની પંગતમાં જરા ઉતરતું સ્થાન મળ્યું ગણી શકાય. ચિત્રગુપ્તનાં લતા મંગેશકરનાં વધારે ગીતો લોકપ્રિયતા પામ્યાં, તો મોહમ્મદ રફીનાં પણ સારી એવી સંખ્યામાં ગીતો રફીનાં સદાબહાર ગીતોમાં સ્થાન પામ્યાં છે. 

ચિત્રગુપ્ત - મોહમ્મદ રફીનાં સદાબહાર સૉલો ગીતોમાં એવાં પણ ઘણાં ગીતો છે જે સંગીત, કે ગીત,ની ગુણવત્તા સિવાયનાં કારણોસર ઢંકાયેલાં રહ્યાં.

હવે પછી ૧૯૫૦ પછી પદાર્પણ કરેલા સંગીતકારોએ રચેલાં, પણ ઢંકાઈ ગયેલાં, રોમેન્ટીક મુડનાં કેટલાંક સૉલો ગીતોની વાત કરીશું.

મોહમ્મદ રફી – ૧૯૪૬ – ૧૯૮૦ :: ૩૫ વર્ષોઃ ૩૫ ગીતો – [ ૩ ] : ૧૯૬૮ થી ૧૯૮૦

 ૧૯૪૬ – ૧૯૮૦ :: ૩૫ વર્ષોઃ ૩૫ ગીતો :  વર્ષ ૧૯૫૭ - ૧૯૬૭થી આગળ

શિવનંદમ પાલમડાઈ

૧૯૬૮ - લિખે જો ખત તુઝે વો તેરી યાદમેં હજારો રંગ કે નઝારે બન ગયે - કન્યાદાન - શંકર જયકિશન - નીરજ - શશી કપૂર

શૈલેન્દ્રના નિધન પછીના વર્ષોનાં આ ગીતમાં હવે નીરજ ગીતકાર તરીકે આવી ગયા છે.

જોકે શંકર જયકિશનની હવે 'લાઉડ' થતી જણાતી શૈલીની સાથે મોહમ્મદ રફીની ઊંચા સ્વરમાં અદાયગી હજુ પણ મહદ અંશે કર્ણપ્રિય રહી છે.

૧૯૬૯ - તેરી આંખોંકે સિવા ઈસ દુનિયામેં રખા ક્યા હૈ - ચિરાગ - મદન મોહન - મજરૂહ સુલ્તાનપુરી - સુનીલ દત્ત

મદન મોહનની ધુનને મોહમ્મદ રફીએ પોતાની આગવી શૈલીમાં રજૂ કરી છે. 'ઈનમેં મેરે આનેવાલે' કે 'આંખોં કે' સમયે અલગ જ લહેકો 'ર..ખ્ખા' અને 'ક્યા હૈ ' વચ્ચે થોડું અંતર જેવી હરક્તો રફીની આગવી પહેચાન બની ચુક્યાં હતાં.

 
૧૯૭૦ - તુમ સે કહું એક બાત પરોંસે હલકી હલકી - દસ્તક - મદન મોહન - મજરૂહ સુલ્તાનપુરી - સંજીવ કુમાર

પ્રેમીકાના છેક હોઠ પાસે લાવીને બોલાતા ગીતના શબ્દો બહાર વરસાદની ઝરમરની અસરને વધારે આત્મીય અને માદક બનાવી રહે છે.

આવો જ યાદગાર પ્રયોગ મદન મોહને 'હીર રાંઝા' (૧૯૭૦)નાં રફી - લતાનાં યુગલ ગીત મેરી દુનિયામેં તુમ આયે' (ગીતકારઃ કૈફી આઝમી) માં પણ કર્યો છે.

૧૯૭૧ - યે જો ચિલમન હૈ દુશ્મન હૈ હમારી - મેહબુબ કી મેંહદી - લક્ષ્મીકાન્ત પ્યારેલાલ - આનંદ બક્ષી - રાજેશ ખન્ના

'આરાધના' પછી પણ રાજેશ ખન્ના માટે રફીએ ગાયેલાં આ ગીતમાં રફીએ જે કુમાશથી ગીતની રજૂઆત કરી છે તે રફીના જ નહીં પણ રાજેશ ખન્નાના ચાહકોને પણ એટલી જ પસંદ પડી હતી.

જોકે સંગીતકારોએ એક ગીત - મેરે દીવાનેપન કી દવા નહીં - કિશોર કુમાર પાસે, તેમને અનુરૂપ શૈલીમાં, પણ ગવડાવવું પડ્યું છે.

૧૯૭૨ - એક ના એક દિન કહાની બનેગી તુ મેરે સપનોંકી રાની બનેગી - લક્ષ્મીકાન્ત પ્યારેલાલ - આનંદ બક્ષી - રાજેન્દ્ર કુમાર

જયકિશનનાં અવસાન પછી રાજેન્દ્ર કુમાર માટે ગવાયેલાં ગીતોની શંકર જયકિશનની આગવી હથોટીનો વારસો જાણે લક્ષ્મીકાન્ત પ્યારેલાલ જાળવી રહ્યા છે !

 
૧૯૭૩ - તુમ જો મિલ ગયે હો તો યે યે લગતા હૈ કે જહાં મિલ ગયા હૈ - મદન મોહન - કૈફી આઝમી - નવીન નિશ્ચલ

બદલતી જતી લય, દરેક લયમાં પરદા પરની સીચ્યુએશનને જીવંત કરતી ગાયકી જેવા મદન મોહને કરેલા અદ્‍ભૂત પ્રયોગોને મોહમ્મદ રફીએ એટલા જ અનોખા અંદાજમાં રજુ કરેલ છે.

https://www.youtube.com/watch?v=7cQaLY4sUDo

૧૯૭૪ - તેરી ગલીયોંમેં ન રખેંગે કદમ - હવસ - ઉષા ખન્ના - સાવન કુમાર - અનિલ ધવન

ઉષા ખન્ના તેમની કારકિર્દીની ૧૯૫૯ થી કરેલી શરૂઆતથી મોહમ્મદ રફી પાસે ઘણાં યાદગાર ગીતો ગવડાવ્યાં છે. મહેમઉદ જેમાં હીરો છે એવી ફિલ્મ, લગભગ 'બી' ક્લાસની ફિલ્મ શબનમ (૧૯૬૪)માં પણ તેમણે રફીના સ્વરમાં મૈને રખા હૈ મોહબ્બત અપને અફસાને કા નામ અને યે તેરી સાદગી યે તેરા બાંકપન જેવાં યાદગાર ગીતો આપ્યાં છે.

 
૧૯૭૫ - દૂર રહે કર ન કરો બાત કરીબ આ જાઓ - અમાનત - રવિ - સાહિર લુધિયાનવી - મનોજ કુમાર

મનોજ કુમાર જ્યારે મહેન્દ્ર કપૂર કે મુકેશના જ સ્વરોમાં ગીત ગાતા એવા બદલી ગયેલા સમયમાં પણ રવિ, તેમના સાહિર લુધિયાનવી સાથેના સુવર્ણ કાળને છાજે એવી રચના મોહમ્મદ રફીના સ્વરમાં રજૂ કરે છે.

૧૯૭૬ - બરબાદ - એ - મોહબ્બત કી દુઆ સાથ લે જા, ટૂટા હુઆ ઈકરાર - એ - વફા સાથ લે જા - લૈના મજ઼નુ - મદન મોહન - સાહિર લુધિયાનવી - ઋષિ કપૂર

મદન મોહન (૧૯૨૪), સાહિર લુધિયાનવી (૧૯ર૧) અને મોહમ્મદ રફી (૧૯૨૪) ઋષિ કપૂરથી ખ્ખાસી એક આખી પેઢી આગળના છે. પણ તેમનાં સંગીતને ઉમરની આવી દિવાલો નડતી નથી !

 ૧૯૭૭ - કહીં એક માસુમ નાજ઼ુક સી લડકી બહુત ખુબસુરત મગર સાંવલી સી ... મુઝે આપને ખ્વાબોં કી બાહોંમેં પાકર કભી નિંદમેં તો મુસ્કરાતી તો હોગી - શંકર હુસ્સૈન - ખય્યામ - કમાલ અમરોહી - કંવલજીત

ઉમદા શરાબ જેમ જૂનો થાય તેમ વધુ મુલાયમ બને અને વધુ અસરકારક બને એમ જ ખય્યામ તેમની બીજી ઇનિંગ્સમાં એમની જ ઉમરના શ્રોતાઓને પણ પોતાની ઉમર ભુલાવી દે એવી રચના સર્જે છે !

૧૯૭૮ - હમમેં હૈ ક્યા કે હમેં કોઈ હસીના ચાહે ... સિર્ફ જજ઼બાત હૈ જજ઼બાતમેં ક્યા રખા હૈ - નવાબ શૈખ - સી અર્જુન - સાહિર લુધિયાનવી - પરિક્ષિત સાહની

આ આખી શ્રેણીમાં આ એક ગીત એવું છે જેની ફિલ્મ અને ગીત કદાચ સાવ અજાણ્યાં કહી શકાય. જોકે સંગીતકાર, ગીતકાર, ગાયક અને અબિનેતા બહુ જાણીતા છે. સી અર્જુન જેવા પ્રતિભાશાળી સંગીતકાર અને સાહિર જેવા શાયરની રચના હોવાને કારણે આ ગીત હવે લુપ્ત થતાં જતાં માધુર્યમાં મીઠી વીરડી સમાન લાગે છે.

મોહમ્મદ રફીનો સ્વર કેટલો યુવાન લાગે છે !

૧૯૭૯ - ખુશ્બુ હું મૈં ફૂલ નહીં હું જો મુર્જાઉંગા...જબ જબ મૌસમ લહેરાયેગા મૈં આ જાઉંગા - શાયદ - માનસ મુખર્જી - નિદા ફાઝલી - નસીરૂદ્દીન શાહ

આ ગીતના સંગીતકાર ખરા અર્થમાં નવી પેઢીના કહી શકાય. જોકે માનસ મુખર્જીની પ્રતિભાની પુરી ઓળખ થાય તે પહેલાંતો, ૪૩ વર્ષની વયે, તેઓ આ દુનિયા છોડી ગયા. તેમનાં સંતાનો, શાન અને સાગરિકાને શ્રોતાઓની નવી પેઢીએ ગાયકો તરીકે બહુ નવાજ્યાં.

આ ગીતના બીજા જૉડીયા ભાગમાં મોહમ્મદ રફીની સાથે સાગરિકા પણ સાથ આપે છે.

અહીં મુકેલ લિંક વડે બન્ને ભાગને ઑડીયો સ્વરૂપે સાંભળી શકાય છે.

 
૧૯૮૦ - મૈંને પૂછા ચાંદ સે કે દેખા હૈ મેરે યાર સા હસીન, ચાંદને કહા ચાંદનીકી કસમ નહીં નહીં નહીં - અબ્દુલ્લાહ - આર ડી બર્મન - આનંદ બક્ષી - સંજય ખાન

મોહમ્મદ રફી સાથે આર ડી બર્મનનું આ છેલ્લું ગીત કહી શકાય. આર ડી અને રફીના વ્યવસાયિક સંબંધો વિશે જે પણ કંઇ કહેવાતું રહ્યું છે તે દરેક વાતને આ બન્નેએ જે ગીતો આપ્યાં છે તે સાવ તથ્યવિહિન સાબિત કરતાં હોય તેવું લાગે.

 

વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : ૯મું સંસ્કરણ - જૂન ૨૦૨૪

 મદન મોહન અને મોહમ્મદ રફીનાં સોલો ગીતો દ્વારા બેવડી જન્મ શતાબ્દી ઉજવણી: વર્ષ ૧૯૫૦ થી ૧૯૫૬

મદન મોહન (મૂળ નામ: મદન મોહન કોહલી) - જન્મ ૨૫ જૂન ૧૯૨૪ (બગદાદ બ્રિટિશ ઈરાક઼) । અવસાનઃ ૧૪ જુલાઈ, ૧૯૭૫ (મુંબઈ, મહારાષ્ટ્ર) – નું  હિંદી ફિલ્મોમાં સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકે પદાર્પણ આંખેં ૧૯૫૦) થી થયું. તેમાં એમણે એક ગીત મોહમ્મદ રફી પાસે પણ ગવડાવ્યું, જે સંગીતકાર અને પાર્શ્વગાયક તરીકેના બન્ને વચ્ચેના સંબંધોની પાયાની પહેલી ઈંટ બની રહ્યું.

મદન મોહન પ્રકૃતિદત્ત સંગીતકાર હતા.પણ ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીને તેમની સાથે અકળ રીતે મેળ જ ન પડ્યો. એક બહુ જ જાણીતું ઉદાહરણ લઈએ. ૧૯૬૦ના દાયકામાં મદન મોહને મોહમ્મદ રફીના સ્વરમાં એવાં દસ ગીત રેકોર્ડ કર્યાં જે ક્યારેય રીલીઝ ન થવા પામ્યાં. તેમાંનું કૈસે કટેગી ઝિંદગી તેરે બગૈર (ગીતકારઃ રાજા મહેંદી અલી ખાન ૧૯૬૪) તો મદન મોહનનાં જ કે  રફીનાં શ્રેષ્ઠ ગીતોમાં નહીં પણ હિંદી ફિલ્મના ઇતિહાસનાં શ્રૅષ્ઠ ગીતોમાં ગણાય છે. હર સપના એક દિન (ગીતકારઃ અજ્ઞાત, ૧૯૬૫) અને ક઼દમોંમેં તેરે અય સનમ (ગીતકારઃ પ્રેમ ધવન, ૧૯૬૭) તો મદન મોહનનાં કે રફીનાં ગીતોની યાદીમાં પણ ઉલ્લેખ નથી પામ્યાં. 

જોકે, આ માધ્યમ પર આપણો એક માત્ર ઉદ્દેશ્ય વિસરાતી યાદોમાં સદા યાદ રહ્યાં હોય એવાં ગીતોની યાદ તાજી કરવાનો જ રહ્યો છે. વળી, આ વર્ષ મોહમ્મદ રફીની જન્મ શતાબ્દીનું પણ છે. એટલે મદન મોહને રચેલાં મોહમદ રફીનાં વિસરાતી યાદોમાં યાદ રહે એવાં ગીતોની યાદ તાજી કરવાના ઉપક્રમથી વધારે બીજું સારૂં શું શોધવા જવું? 

આપણી આ નવી શ્રેણીમાં આપણે મદન મોહન રચિત મોહમ્મદ રફીનાં ગીતો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીશું. આપણી પાસે આવાં સોલો ગીતોની સંખ્યા લગભગ ૧૦૦થી થોડી વધુ છે, અને પહેલાં ઉલ્લેખ કર્યો છે તેવાં રીલીઝ ન થયેલાં ગીતો સિવાયનાં બીજાં છએક ગીતો પણ છે.

આજના આ શ્રેણીના પહેલા મણકાની શરૂઆત આપણે મદન મોહન રચિત મોહમ્મદ રફીનાં સ્વરનાં ૧૯૫૦ થી ૧૯૫૬નાં સોલો ગીતોથી કરીશું. વિસરાતી યાદો હેઠળ ઢંકાઈ ગયેલાં આ ગીતોમાંથી આપણે બસ્તી બસ્તી પરબત પરબત ગાતા જાયે બનજારા લેકે દિલ કા એક તારા (રેલ્વે પ્લેટફોર્મ, ૧૯૫૮ – ગીતકાર: સાહિર લુધિયાનવી) બહાર કાઢી લીધું છે કેમકે મદન મોહન - મોહમ્મદ રફીનું આ સૌ પ્રથમ બેહદ સફળ થયેલું ગીત છે.

હમ ઇશ્ક઼ મેં બરબાદ હં બરબાદ રહેંગે, દિલ રોયેંગે તેરે લિયે, આંસુ ન બહાયેંગે - આંખેં (૧૯૫૦) ગીતકારઃ રાજા મહેંદી અલી ખાન 

મદન મોહનની સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકે પહેલવહેલી ફિલ્મ છે, એટલે ગાયકોની પસંદગી બાબતે તેઓ પ્રયોગ કરે એ સમજી શકાય એવું છે.

જેમકે ફિલ્મમાંના બે કરૂણ ભાવનાં પુરુષ સ્વરનાં ગીતોમાંથી એક ગીત - પ્રીત લગાકે મૈને યે ફલ પાયાપ્રીત લગાકે મૈને યે ફલ પાયા મુકેશના સ્વરમાં છે અને મુકેશની ગાયકીને બરાબર અનુરૂપ બન્યું પણ છે. આ ગીતમાં પ્રેમની અસફળતાની કંઈક અંશે મીઠી ફરિયાદનો ભાવ છે.

પ્રતુત ગીત સમયે નાયક હવે શારીરિક રીતે પણ દયનીય કહી શકાય એવી સ્થિતિમાં મુકાઈ ગયેલ છે. તેથી હવે તે હવે ભગ્ન-હૃદય છે અને ગીતમાં ભાવ નિરાશાનો છે. મદન મોહને આ ગીત માટે મોહમ્મદ રફીને પસંદ કર્યા અને તેમની ગાયકીને અનુરૂપ ગીત બનાવ્યં છે. 

આડવાતઃ

આ મણકામાં મદન મોહન અને રાજેન્દ્ર ક્ર્ષ્ણ સયોજનના ગીતો વધારે જોવા મળે છે. આગળ જતાં જેમ જોઈશું તેમ આ સંયોજને હિંદી ફિલ્મોનાં કેટલાંક બેનમુન ગીતો આપ્યાં પણ છે. તે જ રીતે મદન મોહનને રાજા મહેંદી અલી ખાનનાં સંયોજનમાં પણ કેટલીય સર્વકાલિન શ્રેષ્ઠ રચનાઓ મળી છે. 

૧૯૧૫૧માં મદન મોહનની બીજી બે સ્વતંત્ર ફિલ્મો - અદા અને મદહોશ - અને સી રામચંદ્ર જોડે ગીતોની વહેંચણી સાથેની ‘શબીસ્તાન’ આવી. અદા અને મદહોશમાં મદન મોહને તલત મહમુદને સફળતાથી અજમાવ્યા. ૧૯૫૨ની 'આશિયાના'માં પણ મદન મોહને તલત મહમુદને જ મુખ્ય ગાયક તરીકે લીધા. તલત  મહમુદની સાથે પણ મદન મોહનનું સંયોજન હિદી ફિલ્મ સંગીતનું એક બહુ સફળ અને મહત્ત્વનું પાનું ગણાય છે.

જબ લડકા કહે હા ઔર લડકી કહે ના તો સમજો કે પ્યાર હો ગયા - અન્જામ (૧૯૫૨) - ગીતકારઃ ક઼મર જલાલાબાદી 

આ ફિલ્મમાં મદન મોહને ચચ્ચાર સ્ત્રી ગાયિકાઓને અજમાવી છે, પણ પુરુષ ગાયક એક માત્ર મોહમ્મદ રફી જ છે !

પ્રસ્તુત ગીત સાવ હળવું રોમેન્ટીક ગીત છે.

દુનિયા યે દુનિયા તુફાન મેલ અરે નહી ભૈયા દુનિયા પાગલોંકા બાઝાર સમજે ના - ચાચા ચૌધરી (૧૯૫૩) - ગીતકારઃ રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ 

એક ચોક્કસ સીચ્યુએશન ફિલ્મના કેન્દ્રવર્તી ભાવને રજુ કરતી હોય અને તેને લગતાં એક સરખા મુખડાના આધાર પરનાં અલગ લગ ગીતૉ બનાવવાં એ કસોટીમાં મદન મોહન પહેલી વાર મુકાય છે, અને સફળતાથી પાર પણ પડે છે.

ફિલ્મમાં ગીત ત્રણ વાર આવે છે. બે વાર વિવિધ ગાયકોના સ્વરમાંબે વાર વિવિધગાયકોના સ્વરમાં પાગલખાનાનાં જીવનનો ચિતાર રજુ થાય છે.  ત્રીજી વાર કરૂણ ભાવનાં સોલો ગીત દ્વારા તથાકથિત પાગલને પણ પોતાના મનોભાવ હોય છે એ દર્શાવાયું છે. 

ગોરી કી અખીયાં .... નઝર મિલા લે ઓ દિલરૂબા ન કર બહાને .....  છલક રહા હૈ ખુમાર આંખોંસે  નઝર મિલા લે ઓ દિલરૂબા - ધુન (૧૯૫૩) - ગીતકાર પી એલ સંતોષી 

મદન મોહનનાં નસીબની વક્ર બલિહારી કેવી છે કે ફિલ્મમાં એ સમયની સૌથી સફળ જોડી - રાજ કપૂર અને નરગીસ - છે, પણ ફિલ્મ અને ગીત બન્ને કોઈને પણ યાદ નહીં હોય !

ખેર, જો ગીતની વિડીયો ક્લિપ જોવા મળત તો જોવા મળત કે મોહમ્મદ રફીના સ્વરને રાજ કપૂરે પરદા પર કેમ અભિનિત કરેલ છે. 

દુનિયા કે સારે ગમો સે બેગાના મૈં હું મસ્તાના મૈં હું મસ્તાના - મસ્તાના (૧૯૫૪) - ગીતકારઃ રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ  

ફિલ્મના નાયક બેફિકર મુફલિસ તરીકે જોવા મળે છે. ગીતમાં પણ તેઓ પોતાની બેફિક્રીને હળવાશથી લે છે, પણ રહી રહીને  એ દશા માટે થોડી નિરાશા પણ ઝલકી જતી અનુભવાય  છે.

મોહમ્મદ રફીએ પણ આ બન્ને ભાવને બહુ સહજ રીતે સંતુલિત કરીને ગીતના ભાવને રજુ કરેલ છે.

મત ભુલ અરે ઇન્સાન તેરી નેકી-વાદી ઉસસે નહી છીપી સબ દેખ રહા ભગવાન - મસ્તાના (૧૯૫૪) - ગીતકારઃ રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ  

જ્યારે ફિલ્મના નાયક કે નાયિકાને દિલાસાની કે પ્રેરણાની જરૂર હોય ત્યારે કોઈ સાધુ કે ભિક્ષુક એ મુજબની ગીત ગાતો આવી પહોચે એવું એ સમયની ફિલ્મોમાં બહુ સામાન્યપણે જોવા મળતું. 

પ્રસ્તુત ગીતમાં એવા કપરા સમયમાં આવી પડેલ નીગાર સુલ્તાનાને ભિક્ષુક સંદેશો કહે છે કે સરાં કામ ક્યારે પણ નિષ્ફળ નથી રહેતાં, ઈશ્વરના દરબારમાં બધું જ નોંધાય છે. 

અપના હૈ ફિર ભી અપના બઢકર ગલે લગા લે અછ્છા હૈ યા બુરા અપના ઉસે બના લે - ભાઈ ભાઈ (૧૯૫૬) - ગીતકારઃ રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ  

અહીં પણ ગીતમાં ફિલ્મની વાર્તાને અનુરૂપ પ્રેરણારૂપ સંદેશ છે. બસ, આ વખતે ગીત બેક્ગ્રાઉન્ડમાં છે અને એક સજ્જન દેખાતા ભાઈને લાઈન ઉતરી ગયેલા દેખાતા બીજા ભાઇને અપનાવી લેવાનો સંદેશ કહેવાયો છે. 

તુ આગે તેરે પીછે ..... કબ તક તુ અપને આપ કો ભગવાન સે છુપાયેગા, તેરા લિખા એક દિન તેરે સામને આયેગા  - ફિફટી ફિફટી (૧૯૫૬) - ગીતકારઃ રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ 

અહીં સદેશ આપતાં બેકગ્રાઉન્ડ ગીતને ભજન શૈલીમાં સજાવાયું છે.

 

યે ભૂલ ભૂલે સે કભી હમ  તેરી તમન્ના કર બૈઠે, પછતાતા હૈ યે દિલ અબ રહ રહ કર ક્યા કરના થા ઔર ક્યા કર બૈઠે - ફિફટી ફિફટી (૧૯૫૬) - ગીતકારઃ રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ 

ગીતનો ઉપાડ હાર્મોનિયમના સુરની એવી શૈલીથી થાય છે છે કે ગીત શેરીમાં ગવાતું હશે એ વિશે કોઈ શંકા જ ન રહે. હિંદી ફિલ્મોમાં શેરી ગીતો, મુજરા ગીતો વગેરે જેવાં ગીતોને વાસ્તવમાં જે રીતે હાર્મોનિયમની રજુઆત દ્વારા આગવી ઓળખ મળે છે તેને અદ્દલો અદ્દલ રજુ કરાતી રહી છે.

ગરીબોં કા પસીના બહ રહા હૈ યે પાની બહતે બહતે કહ રહા હૈ કભી વો દિન આયેગા - નયા આદમી (૧૯૫૬) - ગીતકારઃ રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ 

ફિલમાં એન ટી રામા રાવ, અંજલી દેવી, જમુના જેવાં કલાકારો દેખાય છે એતળે મૂળ તેલુગુમાં બનેલી ફિલ્મનું આ ડબીંગ કરેલું સંસ્કરણ હશે એવું સમજાય છે. મદન મોહને રચેલાં ચાર ગીતો સિવાય બીજાં ગીતોનાં હિંદી સંકરણ પણ તેલુ સંસ્કરણના સંગીતકાર વિશ્વનથન રામમૂર્તિએ રચેલાં છે. 

પ્રસ્તુત ગીત બેકગ્રાઉન્ડમાં ગવાય છે.

યોગાનુયોગ આવું જ એક બીજું ગીત - જો ભી ચાહે માંગ લે ભગવાનકે ભંડાર સેજો ભી ચાહે માંગ લે ભગવાનકે ભંડાર સે વિશ્વનાથન રામમૂર્તિએ રચેલું છે.

આજના મણકામાં મદન મોહને રચેલાં શરૂ શરૂના મોહમ્મદ રફીનાં થોડાં ઓછાં સાંભળેલાં ગીતોને બરાબર યાદ કરી શકાય એટલે હવે પછીના અંક સુધીનો વિરામ લઈશું.

---

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.