ફુર્સત એ ઇશ્વરીય ભેટ છે. આ પળોને કુટુંબસાથે માણો કે સારી સોબતમાં ગાળો કે આ પળોમાં મનને પ્રફુલ્લિત કરે તેવું વાંચો કે દિલ ઝુમી ઉઠે તેવું સંગીત સાંભળો કે તમે હંમેશ જે કરવા ધારતા હતા પણ કરી નહોતા શકતા તે બધું જ કરો.
૧૯૪૬નાં વર્ષ માટેનાં સ્ત્રી
ગાયિકાઓનાં સૉલો ગીતોની હવે પછીની ચર્ચા આમ તો દસ્તાવેજીકરણનાં મહત્ત્વને ધ્યાનમાં
લઈને જ કરી રહ્યાં હોઈએ એવું લાગશે. થોડીક તકનીકી ભાષામાં વાત કરીએ તો એમ કહી શકાય
કે ગાયિકાઓ અને તેમનાં ગીતો, ૧૯૪૬નાં સ્ત્રી ગાયિકાઓનાં સૉલો
ગીતોની (સાંખ્યિકીશાસ્ત્રની પરિભાષાની) 'લાંબી પૂંછડી'નું એક શિષ્ટ ઉદહરણ જણાય છે.
મોટા ભાગનાં ગાયિકાઓની ગાયિકા
તરીકે કે અભિનેત્રી તરીકે પણ અમારી અને તે પછીની પેઢીને ઓળખ નહીં હોય. આ તો ભલું
થજો યુટ્યુબ પર આવાં અકલ્પ્ય ગીતો અપલોડ કરનાર મરજીવાઓનું કે આપણે આ ગીતોનું
અસ્તિત્વ પણ ખબર પડી શકી છે. એ પણ શક્ય છે કે મોટા ભાગનાં ગીતો એક કે બે વાર
સંભળવા પછી પણ કાનને ન સ્પર્શતાં હોય એમ અનુભવાય. વિન્ટેજ એરાનાં ગીતોની શોધમાં
ઊંડે સુધી ડુબકી મારીએ તો જે હાથ લાગે તે મોતી છે કે નહીં તે આપણને સમજવામાં તકલીફ
પડે તો તે આપણી સમજની મર્યાદા ન માનવી રહી !
શાન્તા આપ્ટેનાં સૉલો ગીતો
શાન્તા આપ્ટે આમ તો મરાઠી ફિલ્મોનાં એ સમયનાં બહુ જાણીતાં અભિનેત્રી-ગાયિકા
હતાં તેમણે કેટલીક હિંદી ફિલ્મો પણ એ સમયે કરી છે.
યુ ટ્યુબની ક્લિપમાં ગાયિકા તરીકે શમશાદ બેગમ જણાવાયાં છે. પરંતુ, હવે પછીનાં ગીતની ક્લિપમા આ જ ફિલ્મ માટે હિંદી ફિલ્મ ગીત કોષની જેમ
જ ગાયિકા તરીકે રાધારાનીનો જ ઉલ્લેખ છે. એટલે પ્રસ્તુત ગીત પણ તેમણે જ ગાયું હશે
એમ માનવું અયોગ્ય નથી જણાતું.
સપ્ટેમ્બર મહિનો જયકિશન (ડાહ્યાભાઈ પંચાલ) – જન્મ : ૪ નવેમ્બર ૧૯૨૯ – અવસાન: ૧૨ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૭૧-
અને હસરત જયપુરી (મૂળ નામ ઈક઼્બાલ હુસૈન) - જન્મ : ૧૫ એપ્રિલ, ૧૯૨૨ – અવસાન: ૧૭ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૯ -ની અવસાન તિથિઓનો મહિનો છે. ૧૯૪૯થી શરૂઆત થયેલ શંકર જયકિશનનાં ગીત-સંગીતની 'બરસાત'માં હસરત જયપુરી અને શૈલેન્દ્રના બોલ સૌ શ્રોતાઓને એક આહલાદક અનુભવમાં ભીજવતા રહ્યા. શૈલેન્દ્રના મૃત્યુ પછી આ આંનંદનો રંગપટ ઘણે અંશે ફીકો પડી ગયો એમ તેમના ચાહકોનો એક મોટો વર્ગ માને છે. સામાન્યતઃ ફિલ્મનાં ગીતો માટેની સીચ્યુએશન આ ચારે જણા ભેગા મળીને સાંભળે અને પછી સંગીતકારોમાંથી કે ગીતકારોમાંથી જેને એ સીચ્યુએશન માટે ગીત સ્ફુરતું હોય તે એ ગીતની રચના સંભાળી લે એવી વ્યવસ્થા જોવા મળતી.
જોકે એ સમયના 'જાણકારો'નો એક વર્ગ માનતો હતો કે ગીતની ધુન શંકરની છે કે જયકિશનની છે તે નક્કી કરવું હોય તો તેને ગીત શૈલેન્દ્રનું છે કે હસરત જયપુરીનું છે તે નજરથી જૂઓ - શૈલેન્દ્રનું ગીત હોય તો (મોટા ભાગે) ધુન શંકરની અને હસરત જયપુરીના બોલ હોય તો ગીતરચના જયકિશનની.
આપણને આ માન્યતાનાં સાચજૂઠ સાથે સંબંધ નથી. આપણે તો તેનો આધાર લઈને હસરત જયપુરી રચિત (શંકર)જયકિશનનાં વિસારે પડેલા ગીતોને દર સપ્ટેમબર મહિને આપણા આ મંચ પર યાદ કરવાનો ઉપક્રમ પ્રયોજ્યો છે. અત્યાર સુધી આપણે ૧૯૪૯-૧૯૫૪ અને ૧૯૫૫-૧૯૫૭નાં વર્ષોનાં કેટલાંક ગીતોને યાદ કરી ચૂક્યાં છીએ. આજે હસરત જયપુરી રચિત (શંકર)જયકિશનનાં ૧૯૫૮ અને ૧૯૫૯નાં વર્ષોનાં વિસારે પડેલા ગીતોને આપણે સાંભળીશું.
૧૯૫૮
૧૯૫૮નાં વર્ષમાં શંકર જયકિશને સ્વરબધ્ધ કરેલ બે ફિલ્મો જ પ્રદર્શિત થઈ હતી. એ ફિલ્મોનાં ગીતોમાં પણ હસરત જયપુરીને ફાળે આવેલાં ગીતોનું પ્રમાણ - 'બાગ઼ી સિપાહી'માં ત્રણ અને 'યહુદી'માં એક -સામાન્ય કરતાં થોડું ઓછું હોય તેમ જણાય. પણ યોગાનુયોગ એવો છે કે આ બધાં ગીતો માટે પાર્શ્વસ્વર લતા મંગેશકરનો છે.
શરાબ-એ-ઈશ્ક઼ કે આગે કડવે પાનીકા….મુસ્કુરાતી ઝિંદગીકો છોડ કે ન જા- બાગ઼ી સિપાહી (૧૯૫૮) – ગાયિકા: લતા મંગેશકર
ગીતનો પ્રારંભ એક અલગ શેરથી કરવાની હસરત જયપુરીની આગવી શૈલીથી ઉપાડ થતાં ગીતને (શંકર( જયકિશનની અનોખી વાદ્યસજ્જાની સર્જનાત્મકતા પૂર્વાલાપને નિખારે છે. ગીતની લયમાં થતા બદલાવની સાથે સાથે ગીતની ધુન ખાસ્સી મુશ્કેલ અનુભવાય છે.
પર્દા પર ગીત ભલે કોઈ અન્ય ગાયિકા ગાય છે, પણ એના ભાવ મુખ્ય અભિનેત્રી, મધુબાલા,નાં દિલમાંથી ઊઠે છે તે તો આપણને સમજાઈ જાય છે. લતા મંગેશકરે ગીતના ભાવમાં કરૂણ રસને ઘૂટ્યો છે.
ફિલ્મનું હસરત જયપુરીએ લખેલૂં એક માત્ર ગીત, અન્ય ગીતોની સરખામણીમાં કદાચ સૌથી ઓછું યાદ કરાતું ગીત કહી શકાય. ઢોલકના તાલને મધ્ય-પૂર્વનાં વાદ્યસંગીતમાં વણી લેવાયેલ છે. આ ગીત પણ શંકર જયકિશનનાં ગીતોનિ સરખામણીમાં થોડું ઓછું સુગેય જણાય છે.
૧૯૫૯
૧૯૫૯નાં વર્ષમાં શંકર જયકિશનની એ સમયની વર્ષની સરેરાશ જેટલી – સાત - ફિલ્મો છે. દરેક ફિલ્મમાં હસરત જયપુરીની સંખ્યા પણ ઘણી સપ્રમાણ છે. તેને કારણે ત્યારે, અને આજે પણ, વધારે જાણીતાં અને લોકપ્રિય ગીતોને છોડી દેવા છતાં પણ આપણી પાસે ગાયકો, વિષય અને રજૂઆતનાં વૈવિધ્યમાં જરા પણ ખોટ ન પડે એટલી વિપુલ સંખ્યામાં ગીતો મળી શક્યાં છે.
બન કે પંછી ગાયે પ્યારકા તરાના - અનાડી (૧૯૫૯) – ગાયિકા: લતાં મંગેશકર અને સાથીઓ
હીરો અને /અથવા હીરોઈન પોતાનાં મિત્રો સાથે પિકનિક માટે સાઈકલ પર નીકળી પડે એ સીચ્યુએશન એ સમયની ફિલ્મોમાં બહુ પ્રચલિત હતી. 'સાઈકલ પર ગવાતાં' ગીતોનો એક ખાસ પ્રકાર પણ એ કારણે ફૂલ્યો ફાલ્યો હતો. મોજમસ્તીભર્યાં આ ગીત ઉપરાંત નિર્ભેળ રોમાંસથી નીતરતું, હસરત જયપુરીનું યુગલ ગીત - વો ચાંદ ખીલા વો તારે હંસે- આજે પણ ચાહકોના હોઠો પર રમે છે.
ગાયક, ગીતકાર અને સંગીતકાર (અનુક્રમે મુકેશ, હસરત જયપુરી અને શંકર જયકિશન) એ દૃષ્ટિકોણથી જોઈએ તો કરૂણ ભાવનાં આ ગીતમાં કંઈ અસામાન્ય ન જોવા મળે. ગીતનું અસામાન્ય તત્ત્વ રહેમાન પરદા પર ગીત ગાય છે પણ એટલું અસામાન્ય કદાચ ન કહેવાય. ખરેખર અસામાન્ય તો ગીતની સીચ્યુએશન - નકારાત્મક ભૂમિકા ભજવી રહેલ પાત્રની પશ્ચાતાપની ભાવના - છે.
ઓ કલી અનારકી ના ઈતના સતાઓ, પ્યાર કરનેકી કોઈ રીત તો બતાઓ - છોટી બહેન (૧૯૫૯) – ગાયકો: મન્ના ડે અને આશા ભોસલે
મન્ના ડે અને આશા ભોસલેને યુગલ ગીત માટે એક કરવાં એ બાબત શંકર જયકિશનનાં સંગીતની બહુ ઓછી બનતી ઘટના છે, પણ ફિલ્મમાં નકારાત્મક ભૂમિકા ભજવતાં પાત્રોમાં રહેમાન અને શ્યામા આવું (ફિલ્મો માટે પરંપરાગત ઢાળમાં ફિલ્માવાયેલુ) સામાન્યત હીરો અને હીરોઈન જ ગાતાં હોય એ ગીત પરદા પર ગાય તે તો ખરેખર ભાગ્યે જ બનતી સીચ્યુએશન હશે. .
મૈં રંગીલા પ્યારકા રાહી દૂર મેરી મંઝિલ - છોટી બહેન (૧૯૫૯)- ગાયકો: સુબિર સેન અને લતા મંગેશકર
મહેમૂદ અને શોભા ખોટેની જોડીએ પર્દા પર ઘણાં સફળ ગીતો ગાયાં છે, પણ મહેમુદ માટે સુબિર સેનના સ્વરનો પ્રયોગ કરવાની હિમ્મત દાખવવા માટે (શંકર)જયકિશનને દાદ દેવી પડે !
'કન્હૈયા'માં હસરત જયપુરીને ફાળે બે ગીત જ આવ્યાં છે. પ્રસ્તુત કરૂણ ભાવનાં ગીતની સામે તેમણે બીજું ગીત - કન્હૈયા ઓ કન્હૈયા આજ આના ખ્વાબ મેં - મિલનની આશાઓને વાચા આપતા બોલમાં લખેલ છે અને (સંકર) જયકિશને તે સ્વપ્ન ગીતની શૈલીમાં, પ્રલંબિત પૂર્વાલાપ વાદ્યસજ્જા સાથે સ્વરબધ્ધ કરેલ છે.ગીતનો સંબંધ કન્હૈયા સાથે છે એટલે મુખ્ય વાદ્યરચના તેમ જ 'કાઉન્ટર મેલડી'નાં સહસંગીતમાં વાંસળીનો પ્રચુર માત્રામાં પ્રયોગ પણ કરી લીધો છે.
શંકર જયકિશન અને ગીતા દત્ત સાથે હોય એ એક બહુ વિરલ ઘટના કહી શકાય, તેમાં પોતાના પ્રિય વૉલ્ત્ઝ તાલમાં અંતરાની શરૂઆતમાં પોતાનાં પ્રિય તાલ વાદ્ય ઢોલકનો પ્રયોગ કરીને અંતમાં ફરીથી પાશ્ચાત્ય તાલવાદ્ય અપર આવી જવાનો વધારાનો પ્રયોગ પણ એટલો જ સહેલાઈથી વણી લેવાયો છે.
શેરીમાં ગીત ગાનાર ફિલ્મનાં મુખ્ય પાત્રના મનના ભાવને વ્યક્ત કરતું હોય એ તે સમયમાં ખાસ્સો પ્રચલિત ગીત પ્રકાર હતો. સંગીતકાર માટે પણ હાર્મોનિયમના સહજ ઉપયોગમાં અવનવા પ્રયોગો કરી બતાવવાનો પડકાર ઝીલી લેવામાં અનોખો આનંદ આવતો હશે તે તો આવાં દરેક ગીતમાં સહેલાઈથી ધ્યાન પર ચડે છે.
પ્રસ્તુત ફિલ્મમાં આટલું જ બીજું રમતિયાળ ગીત છે હો મોરા નાદાન બાલમા ન જાને દિલકી બાત. બન્ને ગીતના મૂળ ગત ભાવ સાવ અલગ છે જે બોલમાં બહુ માર્મિકપણે પ્રતિબિંબિત થાય છે. .
ફિલ્મોના સ્વાભાવિક ક્રમમાં આપણે હવે એવી રીતે આગળ વધીશું કે આપણા દરેક અંકને એ વિષય સંબંધિત મોહમ્મદ રફીનાં ગીતથી સમાપ્ત કરવાની આપણી પ્રથા પણ આપોઆપ જળવાઈ રહેશે.
શી ને ખેલા હી સે આજ ક્રિકેટ મેચ, એક નજ઼રમેં દિલ બેચારા હો ગયા એલબીડબ્લ્યુ - લવ મેરેજ (૧૯૫૯) – ગાયક: મોહમ્મદ રફી અને સાથીઓ
ક્રિકેટનું મેદાન, દેવ આનંદનું ક્રિકેટ રમવા માટેનાં પરંપરાગત પહેરવેશમાં હોવું, ક્યાંક ક્યાક ક્રિકેટના પારિભાષિક શબ્દોના સુચક પ્રયોગ - એ બધાંની આડમાં ગીતકાર અને સંગીતકારે પરિણય પહેલાં મીઠી છેડછાડનાં ગીતોના પ્રકારને બહુ અસરકારક રીતે રમી લીધો છે.
૧૯૪૬નાં વર્ષ માટે અન્ય ગાયિકાઓના સૉલો ગીતોના બીજા ભાગમાં હજુ ગાયિકા દીઠ ગીતોની સંખ્યા ઠીક ઠીક છે, પણ તેઓએ મહદ અંશે એક જ ફિલ્મનાં ગાયેલાં ગીતો જોવા મળે છે.
બીનાપાની મુખર્જીનાં સૉલો ગીતો
'દરબાન'
(સંગીતકાર ગુલશન સુફી)માં બિનાપાની
મુખર્જીનાં પાંચ અને 'રંગભૂમિ'
(સંગીતકાર પ્રેમનાથ)માં ૧ સૉલો ગીતો
છે, પરંતુ એક પણ ગીતનું ડિજિટલ વર્ઝન મળી શકયું નથી, જેને કારણે બિનાપાની મુખર્જીને 'અન્ય ગાયિકાઓ'માં સમાવવાની ફરજ પડી છે.
મૈં તો કરૂં પ્યાર, પિયા દૂર સે ભરમાએ - સફર – સંગીતકાર: સી રામચંદ્ર – ગીતકાર: જી એસ નેપાલી
સુશીલા રાની અહીં અભિનેત્રી-ગાયિકાની ભૂમિકામાં જોવા મળે છે.'ગ્વાલન'માં તો તેઓ મુખ્ય અભિનેત્રી છે, એટલે તેમના ફાળે
ફિલ્મમાં પાઅંચ સૉલો ગીત ભજવવાનાં / ગાવાનાં આવ્યાં છે, પરંતુ આપણને તે
પૈકી માત્ર બે ગીતોની જ ડિજિટલ લિંક મળી શકી છે.