મન્ના ડેનાં હાસ્યરસપ્રધાન ગીતો - મેહમૂદ [ ૩ ]

મન્ના ડેનાં મેહમૂદ માટે ગવાયેલાં ગીતોની સાંકળના પહેલા મણકામાં આપણે મેહમૂદની કારકીર્દીના સીતારાને ચડતો જોયો હતો. બીજા ભાગમાં એ સીતારો તેની પૂર્ણ કળાએ પહોંચી ચૂક્યો હતો. હવે આ ત્રીજા ભાગમાં બીજા ભાગમાં ૧૯૬૬થી અટકેલ પ્રવાહ આગળ વધે છે. આ ભાગમાં જેમ જેમ આગળ વધતાં જઈશું તેમ તેમ મેહમૂદની કારકીર્દીનો સીતારાની અસ્તાચળ ભણી સફરની શરૂઆતનાં મંડાણ કળાવા લાગે છે. મન્ના ડેની હિંદી ફિલ્મનાં ગીતોની કારકીર્દી માટે આપણે '૬૦ના દાયકાના અંતની સીમારેખા નક્કી કરી છે, એટલે તેમનાં ગીતોમાં પણ, તેમના સ્વરને પૂરતો ન્યાય આપી ન શકે તેવાં, પ્રમાણમાં  સામાન્ય ગીતો કહી શકાય તેવાં ગીતો સાંભળવાની આપણે તૈયારી કરવી રહી.

અલ્લાહ જાને મૈં હૂં કૌન ક્યા હૈ મેરા નામ - પતિ પત્ની (૧૯૬૬) – સંગીતકાર:  આર ડી બર્મન – ગીતકાર:  આનંદ બક્ષી 

પતિ પત્ની મહેમૂદનાં નિર્માણ ગૃહ મુમતાઝ પ્રોડકસન્સ દ્વારા નિર્મિત ફિલ્મ હતી. આર ડી બર્મનની કારકીર્દીની એ પાંચમી ફિલ્મ હતી. મહેમૂદનાં કૉમેડી ટાયલાંની હવે નિશ્ચિત થતી જતી શેલીમાં આ ગીતની બાંધણી થઈ છે. જોકે મન્ના ડે તેમના સ્વરની ખૂબીઓ વડે ગીતને સાંભળવા લાયક બનાવવામાં સફળ થતા જણાય છે.

મેરી પત્ની મુઝે સતાતી હૈ - - પતિ પત્ની (૧૯૬૬) - સુરેન્દ્ર અને ખુદ જ્હોની વૉકર સાથે – સંગીતકાર: આર ડી બર્મન – ગીતકાર: આનંદ બક્ષી

ઓમ પ્રકાશ, મેહમૂદ અને જ્હોની વૉકર સાથે ગીત ગાતા હોય તેવી બહુ અનોખી સિચ્યુએશન અહીં જોવા મળે છે. સુરેન્દ્ર (જેમના વિષે કંઈ અન્ય માહિતી નથી) ઓમ પ્રકાશ માટે  અને જ્હોની વૉકર પોતા માટે જ સ્વર આપે છે, જે પણ એક આગવી ઘટના કહી શકાય.

કૈસે દેખા હૈ મુઝે જી ઓ તા તા થીયો તા તા થિયો - પતિ પત્ની (૧૯૬૬) - આશા ભોસલે સાથે – સંગીતકાર: આર ડી બર્મન – ગીતકાર: આનંદ બક્ષી 

હિંદી ફિલ્મનાં છેડછાડનાં ગીતો બાદ પણ પ્રેમ અચુક પરિણમતો હોય છે, તેમાં આટલી કૉમેડી ભળી હોય તો પણ. 

નિર તા તા - ચંદન કા પાલના (૧૯૬૭) - મોહમ્મદ રફી સાથે – સંગીતકાર: આર ડી બર્મન – ગીતકાર: આનંદ બક્ષી

આ ગીત પણ શાસ્ત્રીય સંગીતની ગાયન શૈલીની પૅરોડી છે. મોહમ્મદ રફી સંન્નિષ્ઠ પધ્ધતિથી શાસ્ત્રીય ગાયન શીખવાડવા મથતા (પર્દા પર) સંગીત શિક્ષક (ધુમલ) અને બંગાળી ઉચ્ચારો સાથે પોતાના સ્વાભાવિક અડઘણપણાંને વળગી રહેતા મન્ના ડે શિષ્ય તરીકે (પર્દા પર મેહમૂદ)ની જુગલબંધી છે.

બાત કરતે હો બાત કરના નહીં આતા - ચંદન કા પાલના (૧૯૬૭) - આશા ભોસલે સાથે - સંગીતકાર આર ડી બર્મન – ગીતકાર: આનંદ બક્ષી

આશા ભોસલે (પર્દા પર મુમતાઝ) આધુનિક યુવતી અદામાં પોતાના સુર છેડે છે તો સામે મન્ના ડે (પર્દા પર મેહમૂદ)પોતાની દેશી બંગાળી ઢબમાં ચલાવ્યે રાખે છે. જોકે તેને કારણે તેમના પ્રેમમાં કંઈ ઓછપ આવી જણાતી નથી.

આઓ આઓ સાંવરિયા - પડોસન (૧૯૬૮) - સંગીતકાર આર ડી બર્મન - ગીતકાર મજરૂહ સુલ્તાનપુરી 

'પડોસન' એવી ફિલ્મ હતી જેમાં સુનીલ દત્ત અને સાયરા બાનુ જેવાં મોટાં ગજાનાં ગણાય એવાં હીરો અને હીરોઈન હોવા છતા, સુનીલ દત્તના નૌટંકી ગાયક મિત્રના પાત્રમાં કિશોર કુમાર અને તમિળ સંગીત શિક્ષકના પાત્રમાં મેહમૂદ ફિલ્મનાં કથાવસ્તુના કેન્દ્રમાં રહે છે. ગીતની બાંધણી અનુસાર, મન્ના ડે કર્ણાટકી શૈલીની ગાયકીને જાળવીને મેહમૂદની  તમિળ લઢણમાં બોલાતી હિંદીની અદાઓસાથે કદમ મેળવી રહે છે.

એક ચતુર નાર બડી હોશીયાર - પડોસન (૧૯૬૮) - કિશોર કુમાર સાથે  - સંગીતકાર આર ડી બર્મન - ગીતકાર મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

પ્રસ્તુત ગીતનો પ્રેરણાસ્રોત સરસ્વતી દેવીએ રચેલ કવિ પ્રદીપની ફિલ્મ ઝૂલા (૧૯૪૧)ની રચના છે જેને અશોક કુમારે પર્દા પર અને પર્દા પાછળ જીવંત કર્યું  હતું.

એમ પણ કહી શકાય કે 'બસંત બહાર' (૧૯૫૬)નાં શાસ્ત્રીય ગીત કેતકી ગુલાબ જુઈ ચંપક બન ફૂલેમાં (સંગીતકાર શંકર જયકિશન - ગીતકાર શૈલેન્દ્ર) પંડિત ભીમસેન જોષી સામે થયેલા ફિલ્મી વિજયનું પ્રાયશ્ચિત અહીં મન્ના ડે કિશોર કુમારનાં ટાયલાંઓ સામે હારી જઈને કરી રહ્યા છે.

મુથુ કોડી કવારી હડા - દો ફૂલ (૧૯૭૩) - આશા ભોસલે સાથે - સંગીતકાર આર ડી બર્મન – ગીતકાર: આનંદ બક્ષી

ગીત આમ તો મૂળ તમિળ આવૃતિ પરથી જ પ્રેરિત છે. તેમાં પણ મુખડાના શરૂઆતના શબ્દો તો પૂરેપુરા મૂળ ગીતના જ છે, જેનો અર્થ છે - મને ચુમી લે.

હવે મેહમૂદ કૉમેડી ભાવ પેદા કરવા વધારેને વધારે સ્થુળ ટાયલાંનો સહારો લેતા ભળાય છે. જોક એ અહીં પણ સંગીતકાર, અને વધારે તો મન્ના ડે, શાસ્ત્રીય અને પ્રાદેશિક લઢ્ણને જાળવી રાખવામાં મહદ અંશે સફળતા મેળવી છે.

મન્ના ડેનાં મહેમૂદનાં ગીતોની આર ડી બર્મનની આ રચનાઓ સાથે આજના અંકને સમાપ્ત કરીશું. હવે પછીના અંકમાં '૫૦ના દાયકામાં પદાર્પણ કરેલા બે સંગીતકારો અને '૬૦ના દાયકામાં પદાર્પણ કરેલા એક સંગીતકાર દ્વારા રચિત મન્ના ડે એ મેહમૂદ માટે ગાયેલાં ગીતો સાથે આ સાંકળ પૂરી કરીશું.

મન્ના ડેનાં હાસ્યરસપ્રધાન ગીતો - મેહમૂદ [ ૨ ]

૨૦૧૩માં પ્રકાશિત થયેલ મેહમૂદની યાદની ટપાલ ટિકિટ

મન્ના ડેનાં હાસ્યપ્રધાન ગીતોના પહેલા મણકામાં આપણે મન્નાડેના પ્લેબેક સ્વરને નજરમાં રાખીને મેહમૂદના કારકીર્દીના શરૂઆતના તબક્કામાં પર્દા પર મહેમૂદ અને પર્દા પાછળ મન્ના ડેના વિકસતા અનોખા સંબંધ સાથે પરિચય કર્યો હતો. એસ ડી બર્મને ૧૯૬૦માં હટો કાહે કો જૂઠી બનાઓ બતીયાં ની રચના કરીને મેહમૂદના અભિનયને મન્નાડેના સ્વરની શાસ્ત્રીય શૈલીમાં ગવાતાં હાસ્યપ્રધાન ગીતોનૉ અનોખી ઓળખ જરૂર આપી હતી. પરંતુ, '૬૦ના દાયકાનાં શરૂઆતનાં જ વર્ષોમાં મેહમૂદે હાસ્ય કલાકાર તરીકે પોતાનું સ્થાન બનાવ્યું ત્યાં સુધી મન્ના ડેની તેમના પરદા પાછળના સ્વર તરીકે નિશ્ચિત ઓળખ હજૂ પ્રસ્થાપિત નહોતી થઈ.

આજના અંકમાં આપણે જોઈશું કે ૧૯૬૪માં આ બન્નેના વ્યાવ્સાયિક સંબંધનો જે ચોક્કસ આકાર જામવા લાગ્યો હતો તે ૧૯૬૫ અને ૧૯૬૬નાં વર્ષમાં વૃક્ષ તરીકે સારો એવો ફાલવા  લાગ્યો હતો. આજે આપણે તેનાં અલગ અલગ માળીઓએ ઉતારેલાં રસદાર ફળોનો સ્વાદ માણીશું.

જોકે, યોગાનુયોગ એવો છે કે આજના અંકની ટોકરીમાં જે પહેલું ફળ છે તે એ સંગીતકારે મન્ના ડેનાં અત્યાર સુધી સર્જેલાં હાસ્ય રસના અને અન્ય વિવિધ પ્રકારના રચેલાં ગીતોમાં કદાચ સૌથી નબળું કહી શકાય તે કક્ષાનું છે.

કૈસી ઝુલ્મી બનાયી તૈને નારી કે મારા ગયા બ્રહ્મચારી - ચિત્રલેખા (૯૧૬૪) – સંગીતકાર: રોશબ – ગીતકાર: સાહિર લુધ્યાનવી

રોશને આ પહેલાં રચેલાં મન્નાડેનાં બે હાસ્યરસ પ્રધાન ગીતો (જેની વિગતે વાત આપણે હવે પછીના મણકાઓમાં કરીશું)- લાગા ચુનરીમેં દાગ અને ફૂલ ગેંદવા ના મારો-ને એક વાર ગણતરીમાં ન પણ લઈએ, તો 'ચિત્રલેખા'નાં રોશબ -સાહિરની જોડીએ રચેલાં બીજાં ગીતોના પ્રમાણમાં પણ આ ગીત બહુ જ નબળું લાગશે.

હાયે રે મૈં તો પ્રેમ દિવાના મેરા દર્દ ન જાને કોઈ - બેદાગ (૧૯૬૫) -સંગીતકાર: રોશન – ગીતકાર: શકીલ બદાયુની

રોશન ફરીથી એકદમ ચુસ્ત, શાસ્ત્રીય શૈલીમાં હળવાં ગીતની કર્ણપ્રિય રચનાના ધોરીમાર્ગ પર આવી ગયા છે. અહીં શકીલ બદાયુનીએ મીરાબાઈનાં જાણીતાં ભજન એ રી મૈં તો પ્રેમ દિવાનીના મુખડાની પેરોડી રચીને ગીતને શબ્દ દેહ આપ્યો છે. મીરાબાઈનાં ભજન પરથી રોશને આ પહેલાં રચેલ નૌબહાર (૧૯૫૨)ની ચિરસમરણીય રચનાનાં તેજને ગ્રહણ ન લાગે એટલી તો પ્રસ્તુત ગીતની કક્ષા જરૂર રહી છે.

જાને ન દૂંગા, ન જાને દૂંગા - દાદીમા (૧૯૬૬) - આશા ભોસલે સાથે – સંગીતકાર: રોશન – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

હિંદી ફિલ્મ સંગીતમાં સામાન્યતઃ રોમાંસના ભાવ સાથે વધુ ચલણમાં જોવા મળતી ઘોડાગાડીના ટપ્પાની ધુનમાં રોશને મહેમૂદની અદાકારીઓની ભંગીઓને શાસ્ત્રીય શૈલીની હળવાશ સાથે વણી લીધી છે. એક સમયે હીરોઈનની ભૂમિકાઓ ભજવતી અને પછીથી વૅમ્પની ભૂમિકાઓને સુપ્રેરે નિભાવતી થયેલ શશીકલા અહીં મહેમૂદ સાથે હાસ્ય રસમાં પ્રેમાલાપની છેડછાડની અનોખી ભૂમિકામાં જોવા મળે છે.

રેહને કો ઘર દો = બીવી ઔર મકાન (૧૯૬૬) – સંગીતકાર: હેમંત કુમાર – ગીતકાર: ગુલઝાર

હેમંત કુમારની ફિલ્મ નિર્માણ સંસ્થા ગીતાંજલી આર્ટ્સ દ્વારા નિર્મિત અને હૃષિકેશ મુખરજી દ્વારા દિગ્દર્શીત 'બીવી ઔર મકાન' પાંચ ગધાપચીસીમાં મસ્ત 'પાંડવોની વાત છે. આ પાંચે જણાએ નક્કી કર્યું છે કે જ્યાં સુધી પાંચે પાંચ નોકરી-ધંધે નહીં લાગે ત્યાં સુધી તેમનું ગઠબંધન અકબંધ રહેશે. અહીં મેહમૂદ તેમની હવે જાણીતી આગવી શૈલીમાં, ગ્રામીણ ખુમારના યુવકની અદામાં રહેવા માટેના એક રૂમની તલાશમાં નીકળી પડેલ છે.

દુનિયા મેં દો સયાને, એક જ઼ૂઠ હૈ એક સચ  = બીવી ઔર મકાન (૧૯૬૬) – હેમંત કુમાર અને જયંત મુખર્જી સાથે - સંગીતકાર: હેમંત કુમાર – ગીતકાર: ગુલઝાર

હળવાશના ભાવને હેમંત કુમારે ઝડપી તાલમાં બહુ સ્રળતાથી વણી લીધેલ છે.

હમારે હાલ પે રહેમ કરો કે હમસે ઔર નહીં સહા જાતા = બીવી ઔર મકાન (૧૯૬૬) – મુકેશ અને હેમંત કુમાર સાથે - સંગીતકાર: હેમંત કુમાર – ગીતકાર: ગુલઝાર

'પાંડવો'પૈકી બે જણા સ્ત્રીવેશમાં રહેવા પડવું છે તેના બળાપા કઢે છે. મેહમૂદ તેમને શાસ્રીય ઢળમાં સ્ત્રીત્વની આનબાનની સમજ આપીને મનાવે છે. 

અનહોની તો બાત હો ગયી - બીવી ઔર મકાન (૧૯૬૬) – જોગીંદર, મુકેશ અને હેમંત કુમાર સાથે - સંગીતકાર: હેમંત કુમાર – ગીતકાર: ગુલઝાર

એક 'પાંડવ' કામદેવનાં તીરનો શિકાર બન્યો છે. બીજા બે સાથીદારો ઉત્તેજિત થઈને તેને પાછો વાળવાની કોશીશ કરે છે . ચોથો સાથી ધીરજથી ગીતમય સંવાદ વડે સમજાવે છે. હેમંત કુમાર અને ગુલઝારે આખી પરિસ્થિતિને સાવ નવા અંદાજમાં પેશ કરી છે.

દેખી  અનાડી તેરી પ્રીત રે - બીરાદરી (૧૯૬૬)  - સંગીતકાર: ચિત્રગુપ્ત – ગીતકાર: પ્રેમ ધવન

અન્યથા સામાન્ય નીવડેલ ફિલ્મમાં સામાન્ય રીતે ફિલ્માવાયેલ ગીતોની પરિસ્થિતિઓના હુમલા સામે પ્રેક્ષકના રસ સ્વરૂપ કિલ્લાને જાળવી રાખવાનું કામ ચિત્રગુપ્ત જેવા સંગીતકારોને ફાવી જતું હોય છે. મન્ના ડે પણ હળવાં ગીતોને માટે ખાસ વિકસાવેલી ગાયન શૈલીથી આ કાર્યમાં ખભે ખભો મેળવીને સાથ પૂરાવે છે.

તુમ જો હો સો ખુદા તો નહીં હો - બીરાદરી (૧૯૬૬) - મોહમ્મદ રફી સાથે - સંગીતકાર: ચિત્રગુપ્ત – ગીતકાર: પ્રેમ ધવન

પર્દા પર શશી કપૂર, મેહમૂદ અને કન્હૈયાલાલ એમ ત્રણ અભિનેતાઓને મોહમ્મદ રફી અને મન્ના ડે એમ બે ગાયકોનો સ્વર આપીને કરકસરયુકત પ્રયોગ આદરાયો છે. ગીતને ધ્યાનથી જોઈશું તો ખ્યાલ આવી જાય છે કે ત્રણેય અભિનેતાઓ માટે બન્ને ગાયકો વારાફરતી સ્વર પૂરો પાડે છે.

બેટા જમુરે એક બાત કહેગા, હાંજી, ક્યા જ઼ૂઠ કહેગા, નાં..જી - બીરાદરી (૧૯૬૬) - મોહમ્મદ રફી સાથે - સંગીતકાર: ચિત્રગુપ્ત – ગીતકાર: પ્રેમ ધવન

હિંદી ફિલ્મોમાં મદારી અને મર્કટના શેરી ખેલ પર ઘણાં ગીતો બનેલાં છે. ગીતમાં પર્દા પરના તેમજ પર્દા સામેના પ્રેક્ષકો મટે પાછૉ સંદેશ પણ વણી લેવાયો હોય !

અરારા અરારા રંગ દો સભી કો  ઈસ રગમેં - બીરાદરી (૧૯૬૬)- મોહમ્મદ રફી, સુમન કલ્યાણપુર સાથે - સંગીતકાર: ચિત્રગુપ્ત – ગીતકાર: પ્રેમ ધવન

આમ તો આ સમુહ ગીત હાસ્પયપ્રધાન ગીતની શ્રેણીમાં ન મુકાય કેમકે તે હોળીના તહેવારની ઉજવણીનું ગીત છે. પરંતુ, પરંપરાગત રીતે હોળી ઠઠ્ઠા મશ્કરીના રંગોની ઝપેટે ચડાવવાનો પણ તહેવાર બની રહેતો હોય છે. અહીં પણ હોળીના રંગે ચડાવવા માટે 'અકડુ' પ્રાણને નિશાને લેવાયેલ છે.

જોડી હમારી જામેગા કૈસે જાની - ઔલાદ (૧૯૬૮) - આશા ભોસલે સાથે – સંગીતકાર: ચિત્રગુપ્ત – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

હાસ્ય કલાકારોને એક ગીત તો ફાળવવું જ પડે એવી હિંદી ફિલ્મોની મસાલા ફોર્મ્યુલામાં મોટે ભાગે પરાણે પણ ગીત મુકાતું હોય છે. આવી ધર્મસંકટ જેવી પળોનાં વ્યાવસાયિક ભયસ્થાનો સાથે  સંગીતકાર, ગીતકાર અને ગાયકોએ કામ પાર પાડવાની કળા શીખ્યે જ છૂટકો થતો હોય છે. ચિત્રગુપ્ત, મજરૂહ સુલ્તાનપુરી, મન્ના ડે અને આશા ભોસલેની કાબેલીયતે ફિલ્મ જોનારા પ્રેક્ષકોને આ ગીત પુરતી આ ઘડીઓ સહ્ય બનાવી આપી હશે !

૧૯૬૬નાં વર્ષમાં મન્ના ડે - મહેમૂદની જોડીનાં હાસ્પ્યપ્રધાન ગીતો હજૂ પણ બાકી છે. એ ફાલને હવે આવતા મણકામાં ન્યાય આપીશું.

મન્ના ડેનાં હાસ્યરસપ્રધાન ગીતો - મેહમૂદ [૧]

તેમની આગવી શૈલી અને ભૂલ્યો ન ભુલાય તેવો સ્વર, મન્ના ડેને '૫૦ના દાયકાના ચાર મુખ્ય ગાયકો -

મોહમ્મ્દ રફી, મુકેશ, તલત મહમૂદ અને કિશોર કુમારના ચતુષ્કોણને પુરુષ ગાયકોના પંચ પરમેશ્વરનું બિરુદ બક્ષવાથી અલગ તારવી રહેતાં હતાં. ગાયક તરીકેની તેમની સર્વતોમુખીતા તેમને ઉચ્ચ સ્થાન અપાવી રહેતી રહી છે. માનવ જીવનની અનેકવિધ લાગણીઓને તેમના સ્વરમાં વાચા મળતી. અતિ ગંભીર ભાવનાં ગીતોથી માંડીને હલકાં ફુલકાં રમુજી ગીતો પર તેમની એકસરખી ફાવટ રહેતી. '૫૦ના દાયકાનાં તેમનાં એવાં અનેક ગીતો આજે પણ એટલી જ ઉત્કટતાથી યાદ કરાય છે.

મન્ના ડેની જન્મ શતાબ્દી નિમિત્તે આપણે શરૂ કરેલી આ પહેલાંની લેખ શ્રેણીના પહેલા અધ્યાય, 'પ્રથમ હરોળના અભિનેતાઓ માટેનાં મન્નાડેનાં ગીતો',માં આપણે તેમણે ગાયેલાં, મુખ્ય પુરુષ કલાકારો માટેનાં, અનેક પ્રકારના અલગ અલગ ભાવનાં ગીતો યાદ કર્યાં હતાં. '૫૦ના દાયકાનાં વર્ષો વિતવાની સાથે હિંદી ફિલ્મોનું કલેવર બદલાવા લાગ્યું. તે સાથે હવે મન્ના ડેનાં ફાળે રોમેન્ટીક ગીતો ઓછાં ફાળવાતાં થવા લાગ્યાં હતાં. એટલે ધીમે ધીમે બીજા કોઈ ગાયકો ગાવાનું જોખમ ન ખેડે તેવાં, મોટા ભાગે ચરિત્ર બૂમિકાઓ બ્જવતા કલાકારો પર ફિલ્માવાયેલાં, 'અઘરાં' ગીતો ગાવા તરફ, મન્ના ડેએ પોતાનું ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું.

શાસ્ત્રીય ગાયકીનાં મૂળ પર વિકસેલ તેમની ગાયન શૈલી બીજાં દરેક પ્રકારનાં ગીતોની માંગ માટે બહુ આસાનીથી અનુકુલન સાધી લેતી હતી. ખયાલ અને ઠુમરીથી માંડીને રમતિયાળ રોમેન્ટીક ગીતો કે પાશ્ચાત્ય ધુનો પરનાં ફાસ્ટ ગીતો, કે પરંપરાગત લોક ગીતોથી ભજન કે કીર્તન કે સ્તવનો, કે બંગાળની રવિન્દ્ર સંગીત શૈલીથી માંડીને અન્ય ભાષાઓની આગવી ગાયન શૈલીઓ પર તેમનું એકસરખું પ્રભુતવ બની રહેતું. આમ તેમના અવાજની આ ખાસીયતે તેમને શાસ્ત્રીય ગાયકીના ઢાળમાં ઢળેલાં હાસ્યપ્રધાન ગીતો ગાવા માટે અગ્રીમ પસંદ તરીકે સંગીતકારોને દેખાયા.

'૬૦ના દાયકાની શરૂઆતનો સમય મેહમૂદની પણ હાસ્ય કલાકાર તરીકેની કારકીર્દીના પ્રારંભનો સમય હતો. એટલે હાસ્ય કલાકાર તરીકે પોતાનું આગવું સ્થાન ઊભું કરવામાં મન્ના ડેના આગવા સ્વરની ભૂમિકા સહજ પણે જ વણાઈ ગઈ.

મેહમૂદ

મેહમૂદ (જન્મ ૨૯-૯-૧૯૩૨ - અવસાન ૨૩-૭-૨૦૦૪) '૪૦ના દાયકાના નૃત્યકાર સ્ટાર મુમતાઝ અલીના સૌથી મોટા પુત્ર હતા. અભિન્ય, નૃત્ય, ગાયન જેવી વિવિધ કળાઓમાં તેમની નિપુણતા જાણે વારસાગત હતી. જોકે હિંદી ફિલ્મના ઈતિહાસમાં મેહમૂદની ઓળખ એવા હાસ્ય કલાકાર તરીકેની રહેશે જેમણે હાસ્ય કલાકારોની ઓળખને માનભર્યાં, મહત્ત્વનાં,સારૂં રળતાં સ્થાન સુધીની ઊંચાઈએ પહોંચાડી આપ્યું. એ જ્યારે સસ્તી વેવલાઈ કે આંસુ સારતા લાગણીવેડા પર ન ઉતરી આવ્યા હોય ત્યારે માત્ર ચહેરાના ભાવોની શારીરીક અંગભંગીઓથી અને અણીને સમયે સંવાદની લઢણ દ્વારા પણ તે હાસ્યની છોળૉ સર્જી શકતા હતા. 

દો બીઘા જમીન, ૧૯૫૩ (પાન વેંચવા વાળૉ); નાસ્તીક, ૧૯૫૪; પ્યાસા, ૧૯૫૭ (હીરોનો લાલચુ ભાઈ); સી આઈ ડી, ૧૯૬૦ (કેમેરામેન) કે કાગઝ કે ફૂલ (૧૯૫૯) જેવી ફિલ્મોને ધ્યાનથી જોઈશું તો તેમની કારકીર્દીના પ્રારંભના વર્ષોમાં મેહમૂદના ભાગે આવેલા નાના પાત્રમાં તેમની અભિનયક્ષમતાની ઝલક દેખાશે. છોટી બહેન (૧૯૫૯)માં તેમની ભુમિકા માટે મેહમૂદ શ્રેષ્ડ સહાયક અભિનેતાના પારિતોષિક માટેની પેનલ સુધી પહોંચી ગયા.

[૧]

મન્ના ડે અને મેહમૂદના સંગાથનું પહેલું પગલું એક સાવ અજાણ ફિલ્મનાં અજાણ ગીત દ્વારા પડ્યું.

છોડ અયોધ્યા કે મહલ - સતી પરીક્ષા (૧૯૫૭) – સંગીતકાર: સન્મુખ બાબુ – ગીતકાર: સરસ્વતી કુમાર 'દીપક'

ફિલ્મમાં મુખ્ય પુરુષ અભિનેતા તરીકે કોઈ દલજીતનું નામ છે. મેહમૂદનાં પાત્રનું ફિલ્મમાં અગત્ય કેટલું હશે તે તો ખબર નથી પડતી, પણ મેહમૂદનું નામ ક્રેડીટ્સમાં જોવા મળે છે.

૧૯૫૯ / ૧૯૬૦ પછી મેહમૂદને મુખ્ય પુરુષ પાત્રોની ભૂમિકાઓ પણ મળેલી જોવા મળે છે. એવી એક પ્રમુખ ભૂમિકામાં તેમના પર એક યુગલ ગીત ફિલ્માવાયું હતું.

પ્યાર ભરી યે ઘટાયેં, રાગ મિલનકે સુનાએ - ક઼ૈદી નં ૯૧૧ (૧૯૫૯) - લતા મંગેશકર સાથે – સંગીતકાર: દત્તા રામ – ગીતકાર: હસરત જયપુરી 

મેહમૂદની જોડી અહીં નંદા સાથે બનેલી જોવા મળે છે !

તે પછી 'પ્યાસે પંછી' (૧૯૬૧)માં પણ તે હીરોના પાત્રમાં હતા.

બાબુ બોલ કૈસા રોકા હમને ઢુંઢા કૈસા મૌકા - પ્યાસે પંછી (૧૯૬૧) - ગીતા દત્ત સાથે – સંગીતકાર: કલ્યાણજી આણંદજી – ગીતકાર: ક઼મર જલાલાબાદી 

હિંદી ફિલ્મોમાં છેડછાડ પ્રકારનાં ગીતો તરીકે ઓળખાતા પ્રકારનું આ ગીત છે, ફરક એટલો છે કે અહીં હીરોઈન (અમીતા) હીરો (મેહમૂદ)ની ખીંચાઈ કરે છે. મેહમૂદના ચહેરા પર 'નિર્દોષ ભોળપણ'ના ભાવ સરાહનીયપણે જોવા મળે છે.

ગીતની ખાસ નોંધપાત્ર બાબત એ છે કે હીરોઈનની 'મસ્તીખોરી'ના ભાવને સ્વરમાં રજૂ કરવા માટે કલ્યાણજી આનંદજીએ ગીતા દત્તના અવાજને પસંદ કર્યો છે.

૧૯૬૧માં જ મેહમૂદે પોતાનાં નિર્માણ બૅનર હેઠળ પહેલવહેલી ફિલ્મ 'છોટે નવાબ' બનાવી. આર ડી બર્મનને સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકે તેમણે સૌ પહેલી તક આ ફિલ્મમાં આપી. ફિલ્મમાં મહેમૂદે પર્દા પર ગાયેલાં ગીતો માટે સ્વર મોહમ્મદ રફીનો હતો.

એ પછી ૧૯૬૫માં મેહમૂદે 'ભૂત બંગલા'નું નિર્માણ કર્યું. 'ભૂત બંગલા' એક હાસ્યપ્રધાન હોરર ફિલ્મ હતી. તેમાં પણ સંગીત ફરી એક વાર આર ડી બર્મનનું હતું. આ વખતે આર ડી બર્મને મેહમૂદ માટે બે ગીતમાં મન્ના ડે અને બે ગીતમાં કિશોર કુમારના સ્વરનો પ્રયોગ કરવાની હિંમત કરી હતી.

આઓ ટ્વિસ્ટ કરેં - ભૂત બંગલા (૧૯૬૫)- સંગીતકાર: આર ડી બર્મન – ગીતકાર: હસરત જયપુરી

આ ગીત ચબી ચેકરનાં ૧૯૬૧નાં હિટ 'Let's Twist Again' પરથી પ્રેરિત છે. ફિલ્મમાં યુવા સંગીતની એક હરિફાઈમાં તનુજા દ્વારા પેશ કરાયેલ એક શાસ્ત્રીય ઢાળનાં ગીત ઓ મેરે પ્યાર આ જા પછી આ ગીત એવાં ગીતો હવે આજની પેઢીને ન ગમે એવી મજાક સ્વરૂપે રજૂ કરાયું હતું. (આડકતરી રીતે, જૂની પેઢીના સંગીતકારોને પણ ઈશારો છે?  )

ખેર, ગીત પોતે પશ્ચિમની ધુન પર બની રહેલાં ગીતોમાં નવી તરાહ કંડારતું હતું.

મન્ના ડે એ પણ ગીતમાંના યૌવન થનગનાટને વાચા આપવામાં કોઈ કસર નથી છોડી. 'જા..ગ ઊઠા.. હૈ મૌસમ' ને તેમણે જે રીતે રમતું કરે છે તેમાં ફિલ્મમાં કિશોર કુમારનાં બે ગીતો - એક સવાલ હૈ તુમ સે યે મેરા અને જા..ગો સોનેવાલો' -માટે પડકાર રૂપ હરિફાઈનો માનદંડ તેમણે સ્થાપી મૂક્યો છે.

પ્યાર કરતા જા દિલ કહેતા હૈ, કાંટોમેં ભી ફૂલ ખીલા - ભૂત બંગલા (૧૯૬૫)- સંગીતકાર: આર ડી બર્મન – ગીતકાર: હસરત જયપુરી

યુવા મસ્તીથી છલકતાં ગીતમાં મન્ના ડે ફરી એક વાર પોતાની શૈલીથી નીખરી રહે છે. ગીતનાં પૂર્વાલાપમાં અને પ્યાર કરતા જા પંક્તિ પુરી કરતી વખતે તેમણે યોડેલીંગનાં પણ નવાં કીર્તિમાન સ્પાપી દીધાં છે.

પર્દા પર ગીતને અભિનિત કરતી વખતે મેહમૂદ પોતાની અંદર રહેલા કોમેડીયનને છુપાવી નથી શક્યા!

સમાંતરે, મેહમૂદની કારકીર્દી કોમેડી ભૂમિકાની કેડી પર ધમ્ધમાટ આગળ વધી રહી હતી. સસુરાલ (૧૯૬૨), રાખી (૧૯૬૩), દિલ તેરા દીવાના (૧૯૬૩) જેવી ફિલ્મોમાં તેમની કોમેડી ભૂમિકાઓ મહત્ત્વનાં સ્થાન પર રહેવા લાગી હતી. તેમના માટે દરેક ફિલ્મમાં એક ગીત પણ જરૂર મુકાવા લાગ્યું હતું, જો કે હજુ એ ગીતો મુકેશ કે મોહમ્મદ રફી જ ગાતા હતા. હાસ્યરસપ્રધાન ગીતો માટે મેહમૂદ અને મન્ના ડેનો સંગાથ કરવાનું શ્રેય મંઝિલ (૧૯૬૦)માં એસ ડી બર્મનને ફાળે જાય છે.

હટો કાહે કો જૂઠી બનાઓ બતીયાં - મંઝિલ (૧૯૬૦) - સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન - ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાન્પુરી

ઉસ્તાદ ફૈયાઝ ખાં સાહેબે ગાયેલ મૂળ ભૈરવી ઠુમરી અરે બતીયાં બનાઓ ચલો કાહે કો જૂઠીનું એસ ડી બર્મને બહુ જ સન્નિષ્ઠ સ્તરનું પેરોડી સ્વરૂપ અહીં કલ્પ્યું છે, જેને સ્વરદેહ આપવા માટે મન્ના ડે સિવાય બીજી કોઈ પસંદગી શક્ય જ ન હોઈ શકે !

ગીતને પરદા પર અભિનિત કરતી વખતે મેહમૂદે પણ પોતાની ચહેરાની અંગભંગિઓને અદ્‍ભૂત કળાત્મક નિખાર આપ્યો છે.

એ પછી ફરી એક વાર એસ ડી બર્મનને મેહમૂદ માટે હાસ્યપ્રધાન ગીતો રચવાની તક 'ઝીદ્દી' (૧૯૬૪)માં મળી. જેમાં તેમણે 'મઝિલ'ની કેડીની નજાકત જાળવી રાખી.

પ્યારકી આગમેં તનબદન જલ ગયા - ઝીદ્દી (૧૯૬૪) – સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન – ગીતકાર: હસરત જયપુરી  

કોમેડી ગીતને શાસ્ત્રીય સંગીતના ઢાળમાં રજૂ કરવાની પ્રથાનાં પોતે જ સ્થાપિત કરેલાં ઊંચાં માનકને એસ ડી બર્મન મહદ અંશે જાળવી રહે છે.

મૈં તેરે પ્યારમેં ક્યા ક્યા ન બના દિલબર - ઝીદ્દી (૧૯૬૪) - ગીતા દત્ત સાથે – સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન – ગીતકાર: હસરત જયપુરી

અહીં એસ ડી બર્મને હવે યુગલ ગીતના રોમેન્ટીક ભાવને કોમેડીના રંગમાં મઢી લીધું છે. બહુ ઘણાં વર્ષો બાદ ગીતા દત્તના સ્વરનો પણ આબાદ પ્રયોગ કરી લેવામાં તેમની સંગીતકાર તરીકેની અનોખી સુઝ પણ ગીતને અલગ આયામ બક્ષી આપે છે..

મન્ના ડે -મહેમૂદના હાસ્યપ્રધાન ગીતોના સંગાથની વર્ષવાર તવારીખ પર આગળ વધતાં પહેલાં પછીનાં વર્ષ સુધીનો કૂદકો મારીને એસ ડી બર્મનનાં રચેલાં આ જોડી માટેનાં છેલ્લાં ગીતની - સખેદ- નોંધ લઈને આજના અંકને પૂરો કરીએ..

આયા મૈં લાયા ચલતા ફીરતા હૉટલ - નયા ઝમાના (૧૯૭૧) – સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન – ગીતકાર: આનંદ બક્ષી 

હાસ્યપ્રધાન ગીતોને જે ઊંચાઈ પર લઈ જવામાં એસ ડી બર્મનનો સિંહ ફાળો હતો તેમના હાથે જ ગીતના પ્રકારને છેક સાતમા પાતાળની ઊંડાઈ સુધી પહોંચાડવામાં એસ ડી બર્મન ભાગ ભજવે છે એ વાતે ખરેખર દુઃખ થાય.

જોકે હજૂ આગળ જતાં જોશું તેમ હાસ્યપ્રધાન ગીતોના પ્રકારને જે જે સંગીતકારોએ સન્માનીય સ્થાન અપાવ્યું એ જ સંગીતકારોએ પોતાનાં જ ધોરણ કરતાં અનેકગણાં નીમ્ન સ્તરનાં ગીતો પણ આપ્યાં છે.

હાસ્યપ્રધાન ગીતોની વાતમાં આટલી દુઃખદ રાગીણીના સુરને અહીં જ વિરામ આપીને હવે પછીના અંકમાં ફરીથી આપણે આપણી મૂળ સફર ચાલુ રાખીશું.