વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : ડીસેમ્બર, ૨૦૧૯

સંગીતકાર સાથેની પહેલી ફિલ્મનું મોહમ્મદ રફીનું સૉલો ગીત : ૧૯૬૧

૨૦૧૬ના ડીસેમ્બર મહિનાથી આપણે મોહમ્મદ રફીના જન્મદીવસ [૨૪ ડીસેમ્બર, ૧૯૨૪] અને મૃત્યુતિથિની [૩૧ જુલાઇ, ૧૯૮૦] યાદમાં તેમનાં જૂદા જૂદા સંગીતકારો સાથે સૌથી પહેલ વહેલાં સૉલો ગીતોની શ્રેણી શરૂ કરી છે.

અત્યાર સુધીમાં આપણે

§ પ્રથમ પંચવર્ષીય સમયખંડ : ૧૯૪૪થી ૧૯૪૮

§ બીજો પંચવર્ષીય સમયખંડ : ૧૯૪૯થી ૧૯૫૪

§ ત્રીજો પંચવર્ષીય સમયખંડ : ૧૯૫૪-૧૯૫૮

ની વિગતે ચર્ચા કરી ચૂક્યાં છીએ.

આ વર્ષે ૧૯૫૯થી ૧૯૬૩ના ચોથા પંચવર્ષીય સમયખંડનાં ૧૯૫૯-૧૯૬૦નાં વર્ષનાં મોહમ્મદ રફીના સંગીતકાર સાથેનાં પહેલાં સૉલો ગીતની વાત આપણે જુલાઈ ૨૦૧૯ના અંકમાં કરી હતી. આજે હવે ૧૯૬૧નાં વર્ષની ચાત કરીશું. આ લેખમાં ફિલ્મોની નોંધનો ક્રમ તેમનાં નામના બારાખડીના ક્રમ અનુસાર રાખેલ છે.

જે સંગીતકાર આ પહેલાં જ મોહમ્મદ રફી માટે સૉલો ગીત રચી ચૂક્યાં છે તેમનાં પ્રસ્તુત વર્ષમાં લોકપ્રિય થયેલાં મોહમ્મદ રફીનાં સૉલો ગીતોની પણ નોંધ લેતાં રહ્યાં છીએ. આ વર્ષે પણ એ પ્રથા ચાલુ રાખી છે.

'૬૦ના દસકામાં ગીતોની લોકપ્રયતા અને તેનઈ ચાહકના મનમાં યાદ રહેવાની આવરદાનો અનુબંધ, '૫૦ના દાયકાની સરખામણીમાં, નબળો પડતો અનુભવાયો છે. આ માટે પ્રેક્ષકોના બદલતાં જતાં રસરૂચિ, સંગીતની મૂળભૂત બાંધણીમાં થતા જતા ઝડપી ફેરફારો, અમુક સફળ સંગીતકારોનો એક વર્ષમાં આવતો વિપુલ ફાલ અને ફિલ્મનિર્માણમાં નવી ટેક્નોલોજીના ઉમેરણ સાથે વધતા જતાં ખર્ચને કારણે ફિલ્મ નિર્માણનું મૂળતાઃ કળાને બદલે એક વ્યવસાય બનતાં જવું જેવાં અનેક પરિબળો કારંણભૂત ગણવામાં આવી રહ્યાં છે. મોહમ્મદ રફીનાં ૧૯૬૧નાં એ સમયે લોકપ્રિય થયેલાં ગીતોમાં પણ આવી શરૂઆત થતી જોવા મળે છે.

૧૯૬૧

૧૯૬૧નામ વર્ષમાં મોહમ્મદ રફીના ૭૧ સૉલો ગીતો રેકોર્ડ થયાં છે.

તે પૈકી જે ગીતો તે સમયે લોકપ્રિય થયાં હતાં તેની આપણે નોંધ લઈએ -

શંકર જયકિશન - આસ કા પંછી (ચાર દિનોંકી છુટ્ટી હૈ ઔર ઉનસે જાકે મિલના હૈ); બોય ફ્રેન્ડ (ધીરે ચલ.. અય ભીગી હવા, મુઝે અપણા યાર બના લો, સલામ આપકી મીઠી નઝરકો સલામ); જબ પ્યાર કિસીસે હોત અહૈ (જિયા જિયા હો કુછ બોલ દો, તેરી ઝુલ્ફોંસે જુદાઇ નહીં તો માંગી થી); જંગલી (ચાહે કોઈ મુઝે જંગલી કહે, આઈયા સુકુ સુકુ, અહેસાન તેરા હોગા મુઝ પર); સસુરાલ (તેરી પ્યારી પ્યારી સુરતકો, વલાહ યાર લૂટ ગયે હમ તો)| ચિત્રગુપ્ત - બડા આદમી (અખિયાં સંગ અખિયાં લાગે,અગર દિલ કીસી સે લગાયા ન હોતા)| સલીલ ચૌધરી - છાયા (યા કહ દે હમ ઈન્સાન નહી); કાબુલીવાલા (ઓ સબા કહેના મેરે દિલદાર કો); માયા (કોઈ સોનેકે દિલવાલા, સનમ તૂ ચલ દિયા રસ્તા મેરે બીના, ઝિંદગી હૈ ક્યા સુન મેરી જાન) | નૌશાદ - ગંગા જમુના (નૈન લડ જઈ હૈ)| રવિ - ઘરાના (હુસ્નવાલે તેરા જવાબ નહી) ; નઝરાના (બાજી કિસીને પ્યાર કી) | જયદેવ - હમ દોનો (મૈં ઝિંદગીકા સાથ નિભાતા ચલા ગયા, કભી ખુદ પે કભી હાલાત પે રોના આયા) | મદન મોહન - સંજોગ (દો ઘુંટ મૈને પી) |ગ઼ુલામ મોહમમ્દ - શમા (વોહ ઈસે સાદગી કહે યા દીવાનગી કહે)| ખય્યામ - શોલા ઔર શનબમ (જાને ક્યા ઢૂંઢતી રહેતી હૈ)

હવે આપણે આપણા મુખ્ય વિષય તરફ વળીએ. ૧૯૬૧નાં વર્ષમાં છ સંગીતકારોએ મોહમ્મદ રફીનું સૉલો ગીત સૌ પ્રથમ વાર બનાવ્યું છે. એ પૈકી ત્રણ સંગીતકારો એવા છે જે ખુબ પ્રતિભાશાળી હોવા છતાં કિસ્મતે તેમને વ્યાવસાયિક સફળતાથી દૂર રાખ્યા. એક સંગીતકારે ‘સંગીતકારના સહાયક સ્ફળ નથી થતા' એ વણલખ્યા નિયમને ખોટો પાડીને પોતાની આગવી, સફ્ળ, કેડી કંડારી, જ્યારે બે સંગીતકારો દક્ષિણની રીમેક ફિલ્મના સંગીતકારની હેસિયતથી અહીં રજૂ થાય છે.

એસ મદન

આ પ્રતિભાશાળી સંગીતકારને હિંદી ફિલ્મોમાં સફળતા ન મળી, પરંતુ પંજાબી ફિલ્મોમા તેમને યથોચિત માન મળ્યું. હિંદી ફિલ્મ સંગીતની વક્રતા છે કે એસ મદનમાં કેટલાંય પંજાબી ગીતની ધૂન હિંદી ફિલ્મોમાં ધરાર નકલ કરાઈ છે.

યે કૈસી દીવાર હૈ દુનિયા - બટવારા – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

ભાઈઓ વચ્ચે પડી ચૂકેલા બટવારાની વ્યથાને મોહમ્મદ રફી બેકગ્રાઉન્ડ ગીતમાં વ્યકત કરે છે.

પી નાગેશ્વર રાવ

તેલુગુ ફિલ્મના ક્ષેત્રે નાગેશ્વર રાવ બહુ જાણીતું નામ હતું.

નારાયણકી ઈસી મૂર્તિ સે હોગા ગોવિંદા - ભગવાન બાલાજી – ગીતકાર: સરસ્વતી કુમાર 'દીપક'

હિંદીમાં ડબ થયેલી / રીમેક થયેલી દક્ષિણ ભારતીય ફિલ્મમાં મોહમ્મદ રફીનું એક ગીત બેકગ્રાઉન્ડ ગીત તરીકે અચૂકપણે જોવા મળે !

રાહુલ દેવ બર્મન

રાહુલ દેવ બર્મન (જન્મ -૨૭ જુન ૧૯૨૯ । અવસાન - ૪ જાન્યુઆરી, ૧૯૯૪) જ્યારે હિંદી  ફિલ્મ સંગીત ક્ષેત્રે સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકે પોતાનું પગલું ભરી રહ્યા હતા ત્યારે હિંદી ફિલ્મ સંગીતનો 'સુઅવર્ણ કાળ' તેની મધ્યાને પહોંચી ચૂક્યો હતો. તેમના પિતા સચિન દેવ બર્મન સહિતના '૪૦ના દશકાના અંતમાં અને '૫૦ના દાયકાની શરૂઆતમાં જેમના પ્રવેશ પછી હિંદી ફિલ્મ સંગીતનો સુવર્ણ યુગ ખીલ્યો ગણાય છે એવા કેટલાય સંગીતકારોની પોતપોતાની શૈલીથી હવે કિશોરાવસ્થામાં પ્રવેશી રહેલ '૫૦ની પેઢીને સંગીતના એક નિશ્ચિત વાતાવરણમાં પળોટી ચૂકી હતી. આવાં ઊંચી ગુણવતાયુક્ત લોકપ્રિય ગીતોનાં પારિસ્થિતિક વાતાવરણમાં રાહુલ દેવ બર્મને બહુ ટુંક સમયમાં પોતાની ઓળખ કાયમ કરી લીધી.  લક્ષ્મીકાંત પ્યારેલાલ સાથે તેમણે પહેલાંની પેઢીના સંગીતકારોએ પેટાવેલી હિંદી ફિલ્મ સંગીતના સુવર્ણ યુગની મશાલ આગળ લઈ જવાની જવાબદારી પોતાના ખભે લઈ લીધી.

આમ ચુમ તામ ચુમ - છોટે નવાબ – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર

બાળ નવાબને માનસીક રીતે અણવિકસિત રાખીને રાજ્ય શાસનને પડાવી લેવાની દાનતના કાવાદવાને કારણે મહેમુદે ભજવેલ પાત્ર શારીરીક રીતે યુવાન થઈ ચુકવા છતાં પણ હજુ માનસીક સ્તરે બાળક જ છે. 'છોટે' રહી ગયેલા 'નવાબ'ની હાલતનો ચિતાર ગીતમાં સુપેરે ઉજાગર કરાયો છે.

ઈલાહી તુ સુન લે હમાલી દુઆ - છોટે નવાબ – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર

ફિલ્મનાં બીજાં રમતિયાળ ગીતોની સાથે મોહમ્મદ રફીના સ્વરનું આ પ્રસ્તુત ગીત અને લતા મંગેશકરના સ્વરનું ઘર આજા ઘિર આયે બદરવા પહેલી જ ફિલ્મથી આર ડી બર્મનનાં સંગીતનાં ઊંડાણ તરફ દિશાસંકેત કરે છે.

સી અર્જુન

સી અર્જુને તેમની કારકીર્દીની શરૂઆત બુલો સી રાનીના સહાયક તરીકે કરી હતી. સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકેની તેમની પહેલવહેલી ફિલ્મ,'રોડ નં ૩૦૩' (૧૯૬૦)તેમણે મોહમ્મદ રફીનાં ઉગલ ગીતોની રચના જરૂર કરી હતી, પણ મોહમ્મ્દ રફીના સ્વરમં તેમનું પહેલું સૉલો ગીત  આપણને  'મૈં ઔર મેરા ભાઈ' (૧૯૬૧)માં સાંપડે છે. તેમનું 'પુનર્મિલન (૧૯૬૪)નું મોહમ્મદ રફીનું સૉલો પાસ બૈઠો તબિયત બહલ જાયેગી રફીનાં ચિરસમરણીય ગીતોની પહેલી હરોળમાં સ્થાન પ્રાપ્ત કરી ચુક્યું છે. ધાર્મિક ફિલ્મ 'જય સંતોષી મા' (૧૯૭૫)- મૈં તો આરતી ઉતારૂં રે - ઉષા મંગેશકર-ની બેહિસાબ, અણધારી, સફળતામાં સી અર્જુનનાં સંગીતનું યોગદાન હિંદી ફિલ્મ સંગીતના ઈતિહાસનું એક ખાસ નોંધપાત્ર પ્રકરણ ગણાય છે.

હો ગોરી ઝુલ્મ કરે ઝુલ્ફ કા બીખર જાના - મૈં ઔર મેરા ભાઈ – ગીતકાર: જાન નિસ્સાર અખતર

મોહમ્મદ રફીની હવે બહુ જ જાણીતી બની ચૂકેલ શૈલીમાં આ રમતિયાળ ગીત ખીલી ઊઠે છે.

ઈન્સાન કિતને યુગ બીતે યુંહી રહા નાદાન - મૈં ઔર મેરા ભાઈ – ગીતકાર: જાન નિસ્સાર અખતર

ગીતના બોલ અને મોહમ્મદ રફીની ગીતની અદાયગી આ ગીત બેકગ્રાઉન્ડ ગીત હશે તે વિના મહેનત જાણ કરી રહે છે.

અરૂણ રાઘવન

મોહમ્મદ રફીનું એક જ ગીત રેકોર્ડ કરનારા ૪૮ સંગીતકારોની વિગત જોતાં તેમાં દક્ષિણની ફિલ્મોના રીમેકના પ્રકારનો ફાળો મોટો જણાય છે. અરૂણ રાઘવન એ ૪૮ સંગીતકારો પૈકી એક સંગીતકાર છે.

ચલી હૈ રાજભવનસે ... યુગ યુગ સે અન્યાય - મેરા સુહાગ – ગીતકાર: વિનોદ શર્મા

દક્ષિણ ભારતની રીમેક ફિલ્મોમાં મોહમ્મદ રફીને ફાળે આવતાં બેકગ્રાઉન્ડ ગીતનો ક્રમ જળવાઈ રહ્યો છે.

એસએલ મર્ચન્ટ, શ્રી રામ

દક્ષિણ ભારતની ફિલ્મોમાં એસ એલ મર્ચન્ટ અને શ્રી રામ બહુ જાણીતાં નામ ગણાય.

કૈસા હૈ શ્રાપ હાયે રે...હાયે રે ક઼િસ્મત - સતી રેણુકા – ગીતકાર: ભરત વ્યાસ

અપેક્ષા મુજબ આ ગીત પણ બેકગ્રાઉન્ડમાં ગવાતું ગીત જ છે.

પુત્રહીન કો પિતા...જનની જનની મહિમા હૈ - સતી રેણુકા – ગીતકાર: ભરત વ્યાસ  

ફિલ્મનૂં રફીને ફાળે આવેલું બીજું સૉલો પણ બેકગ્રાઉન્ડ ગીત છે.

ડી દિલીપ

દિલીપ ધોળકિયાએ હિંદી ફિલ્મોમાં સંગીતકાર / સહાયક તરીકે કામ કરવા માટે ડી દિલીપ તખલ્લુસનો પ્રયોગ કર્યો છે. હિંદી ફિલ્મ સંગીતની વક્રતાને પરિણામે ડી દિલીપ પહેલાં એસ એન ત્રિપાઠી , અને પછી ચિત્રગુપ્તના સહાયક તરીકે અને તે પછી લક્ષ્મીકાંત પ્યારેલાલના મુખ્ય એરેંજર તરીકે વધારે જાણીતા છે. હિંદી ફિલ્મોમાં તેમણે એસ એન ત્રિપાઠી જેવા સંગીતકારોનાં કેટલાંક  ગીતો પણ ગાયાં છે. તેમનાં પોતાનાં નિદર્શનમાં તેમણે એક જ ગીત, ખનકે કંગના ખન ખન રે, છમકે ઘુંઘરૂ છન છન રે (સૌગંધ, ૧૯૬૩)માં મોહમ્મદ રફી અને લતા મંગેશકર સાથે પોતાનો સુર પુરાવ્યો છે.

અપને લિયે જિયે તો જ઼માનેમેં ક્યા જિયે - સૌગંધ  - ગીતકાર પ્રેમ ધવન

આ ફિલ્મ પણ દક્ષિણની ફિલ્મની રીમેક જ છે, પરંતુ દિલીપ ધોળકિયાને સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકે કામ કરવાની પહેલવહેલી તક પણ આ ફિલ્મ દ્વારા જ મળે છે.

આ ગીત પણ અન્ય રીમેક ફિલ્મોનાં ગીતોની જેમ છે તો બેકગ્રાઉન્ડ ગીત જ, પણ તે ફિલ્માવાયું છે શિવાજી ગણેશન પર.

ખાસ નોંધ :

૧૯૬૩નાં વર્ષમાં દિલીપ ધોળકિયા એક ગુજરાતી ફિલ્મ, સત્યવાન સાવિત્રી,નું સંગીત નિર્દર્શન પણ સંભાળે છે. તેમાં મોહમ્મદ રફીનું સૉલો ગીત એટલું અદ્‍ભૂત છે કે જો તે હિંદી ફિલ્મમાં હોત તો જરૂર ખુબ વધારે વિશાળ સ્તરે લોકચાહના મેળવત.–

મીઠડી નજરૂં વાગી, એ ઝુકી ઝુકી શરમાય, મલકી હૈયું નચવી જાય - સત્યવાન સાવિત્રી - ગીતકાર ભાસ્કર વોરા

ગુજરાતી ફિલ્મમાં મોહમ્મદ રફીનાં આ પહેલાં સૉલોને અહી રજૂ કરવાની લાલચ રોકી શકાય તેમ નથી.

૧૯૬૧નાં વર્ષમા મોહમમદ રફીનાં આટલાં ગીતો ધ્યાનથી સાંભળવા માટે આજના અંકમાં આપણે વિરામ લઈશું. ચોથા પંચવર્ષીય  સમયખંડનાં બાકીનાં બે વર્ષ, ૧૯૬૨ અને ૧૯૬૩,ની વાત આપણે ૧૫ ડીસેમ્બરના રોજ કરીશું.

વતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.

૨૦૧૯નાં જાન્યુઆરી થી ડીસેમ્બર સુધીના 'વિસરાતી યાદો..સદા યાદ રહેતાં ગીતો'ના બારેય અંકને એક સાથે વાંચવા / ડાઉનલોડ કરવા માટે વિસરાતી યાદો..સદા યાદ રહેતાં ગીતો -૨૦૧૯ પર ક્લિક કરો.

વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : જુલાઈ, ૨૦૧૯

સંગીતકાર સાથે મોહમ્મદ રફીનું પહેલું સૉલો ગીત : ૧૯૫૯-૧૯૬૦

૨૦૧૬ના ડીસેમ્બર મહિનાથી આપણે મોહમ્મદ રફીના જન્મદીવસ [૨૪ ડીસેમ્બર, ૧૯૨૪] અને મૃત્યુતિથિની [૩૧ જુલાઇ, ૧૯૮૦] યાદમાં તેમણે જૂદા જૂદા સંગીતકારો સાથે તેમનાં સૌથી પહેલ વહેલાં સૉલો ગીતોને યાદ કરતી શ્રેણી શરૂ કરી છે. આ માટે ૧૯૪૪થી શરૂ થતી તેમની કારકીર્દીનાં વર્ષોને આપણે પાંચ પાંચ વર્ષના સમયખંડમાં વહેંચી નાખ્યા છે. અત્યાર સુધી આપણે ૧૯૪૪થી ૧૯૪૮ના પ્રથમ પંચવર્ષીય સમયખંડ, ૧૯૪૯થી ૧૯૫૪ના બીજા પંચવર્ષીય સમયખંડ અને ૧૯૫૪થી ૧૯૫૮ ના ત્રીજા પંચવર્ષીય સમયખંડના મળીને ૯૦ જેટલા સંગીતકારોએ રચેલાં મોહમ્મદ રફીનાં પહેલવહેલાં સોલો ગીતો સાંભળી ચૂક્યાં છીએ.
જો કે જેમ જેમ વર્ષો આગળ વધતાં ગયં તેમ તેમ આપણે એ જ સંગીતકારોએ પછીનાં વર્ષોમાં મોહમ્મદ રફીના સ્વરમાં ગવડાવેલ બહુ જાણીતાં, અને થોડાં ઓછાં જાણીતાં, પણ આજે પણ સાંભળવાં ગમે એવાં ગીતોની પણ નોંધ લેતા જવાનું શરૂ કરેલ છે. આવાં ગીતોની નોંધ લંબાઈ ન જાય એટલે ગીતના મુખડાના ત્રણ ચાર શબ્દોની જ નોંધ કરી છે, પણ મોટા ભાગના કિસ્સામાં એ આખાંગીતને આપણા મનમાં તાદશ કરી દેવા માટે એટલું જ પુરતું થઈ પડે છે. કેટલાંક ગીતો એવાં પણ છે કે યાદ આવી જવા છતાં ફરી એક વાર સંભળવાનું મન પણ થશે. મને થયું છે અને મેં એ ગીતોને ફરીથી સંભળવાની લ્હાણ લઈ પણ લીધી છે, આ લેખ વાંચતાં વાંચતાં તમે પણ એ લ્હાણ જરૂરથી લઈ લેજો.
મોહમદ રફીનાં સોલો ગીતોની આ સફરમાં આ વર્ષે આપણે ૧૯૫૯થી ૧૯૬૩નો ચોથો સમયખંડ આવરી લઈશું. આજના આપણા આ અંકમાં આપણે ૧૯૫૯ અને ૧૯૬૦ દરમ્યાન જૂદા જૂદા સંગીતકારોએ મોહમ્મદ રફી માટે રચેલાં પહેલ વહેલાં સોલો ગીત સાંભળીશું.
દસ્તાવેજીકરણની સરળતા માટે મેં ફિલ્મોને મેં કક્કાવારી મુજબ લીધેલ છે.

૧૯૫૯

૧૯૫૯નાં મોહમ્મદ રફીનાં યાદગાર ગીતો - સંગીતકાર – ફિલ્મ (ગીતના બોલ) ક્રમમાં -

ચિત્રગુપ્ત - બરખા (સુર બદલે બદલે કૈસે) / એન દત્તા - ધૂલ કા ફૂલ (તુ હિન્દુ બનેગા) / શંકર જયકિશન - છોટી બહેન (મૈં રીક્ષાવાલા), લવ મેરેજ (કહાં જા રહે થે), શરારત (અજબ હૈ દાસ્તાં તેરી) / વસંત દેસાઈ - ગૂંજ ઊઠી શહનાઇ (કહ દો કોઈ ન કરે) / એસ ડી બર્મન - ઈન્સાન જાગ ઊઠા (દેખો રે દેખો અજૂબા), કાગઝ કે ફૂલ (દેખી જમાનેકી)/ હંસ રાજ બહલ - સાવન (દેખો બિના સાવન)

૧૯૫૯માં તકનીકી દૃષ્ટિએ સાત (પણ ખરેખર તો છ) સંગીતકારો માટે મોહમ્મદ રફીએ પહેલવહેલું સોલો ગીત ગાયું. આ છમાંથી બે સંગીતકારોએ સારી એવી સફળતા પણ હાંસલ કરી છે.
કલ્યાણજી વીરજી શાહ
કલ્યાણજી વીરજી શાહે પોતાની સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકેની કામગીરી ૧૯૫૮ની ફિલ્મ 'સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત'થી કરી હતી. એ ફિલ્મમાં રફી / લતાનાં ત્રણ યુગલ ગીતો છે. પરંતુ તેમણે રચેલાં રફી સાથેનાં સોલો ગીત તો પહેલી વાર ૧૯૫૯નાં વર્ષમાં આવ્યાં.

બેદર્દ જ઼માના ક્યા જાને - બેદર્દ જ઼્માના ક્યા જાને – ગીતકાર: ભરત વ્યાસ
મોહમ્મદ રફીનો સ્વર બેક્ગ્રાઉન્ડમાં ગવાતાં ગીત માટે પ્રયોજાયો છે.

ઉપરવાલેને જલદીમેં લિખ દી મેરી તક઼દીર - ઘર ઘર કી બાત – ગીતકાર: ગુલશન બાવરા
આ સાવ અલગ જ મૂડનું ગીત છે.

કલ્યાણજી - આણંદજી

કલ્યાણજી વીરજી શાહે પો બો. નં ૯૯૯, ચંદ્રસેના જેવી બીજી ત્રણેક ફિલ્મોમાં એકલા હાથે કામ કર્યા પછી 'સટ્ટા બાઝાર'થી તેમના નાના ભાઈ આણંદજી તેમની સાથે જોડાયા. ભાઈઓની આ સંગીતકાર બેલડીએ પોતાની આગવી શૈલી પણ વિકસાવી અને ફિલ્મ સંગીતના જગતમાં સન્માન્ય સફળતા મેળવી. તેમણે બનાવેલાં અનેક ગીતો તો સદા યાદગાર ક્ક્ષાનાં પણ બની રહ્યાં.

સુનો ભાઈ આંકડે કે ધંધા એક દિન તેજી - સટ્ટા બાઝાર – ગીતકાર: ગુલશન બાવરા
જ્હોની વૉકરની શૈલીનૂ અદ્દલ ગીત.

ઉષા ખન્ના
ઉષા ખન્નાએ પણ હિંદી ફિલ્મ સંગીતના ક્ષેત્રે સ્વતંત્રપણે કામ કરવાની દીશાનું પહેલવહેલું કદમ આ વર્ષે લીધું. તેમની પહેલી જ ફિલ્મ 'દિલ દેખે દેખો' જેટલી સફળતા તેમની સમગ્ર કારકીર્દીમાં ટકી નહીં, પણ દીર્ઘ કારકીર્દીમાં તેમનું પોતાનું ખાસ સ્થાન બનાવી રાખવામાં તેઓ જરૂર સફળ રહ્યાં.
તેમની પહેલવહેલી ફિલ્મમાં તેમણે મોહમ્મદ રફીના સ્વરનો (શમ્મી કપૂરના પાર્શ્વ ગાયક તરીકે) એ સમયના અનુભવી ગણાતા સંગીતકારો જેટલી સહજતાથી પ્રયોગ કર્યો. ટાઈટલ ગીત 'દિલ દેકે દેખો, બોલો બોલો કુછ તો બોલો અને હમ ઔર તુમ ઔર યે સમા જેવાં સોલો ગીતોની સાથે મેધા રે બોલે છનન છનનની સાથે સાથે જ બડે હૈ દિલકે કાલે જેવું તોફાની યુગલ ગીત પણ તેમણે સફળતાથી રચી આપ્યું.

રાહી મિલ ગયે રાહોંમેં બાતેં હુઈ નિગાહોંમેં - દિલ દેકે દેખો – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી
ઓપીનય્યરની શૈલીમાં ઢળેલું, 'જીપમાં ગવાતાં ગીતના પ્રકાર'નાં ગીતના પૂર્વાલાપમાં વ્હીસલીંગ સાથે મોહમ્મદ રફીના મોજીલા આલાપને વણી લઈને ગીત પર ઉષા ખન્નાએ પોતાની છાપ મારી આપી છે.

ગજાનન કર્નાડ

જે કંઈ આછી પાતળી માહિતી મળે છે તેનાથી એટલું જાણી શકાય છે કે ગજાનન કર્નાડ એ સમયના લગભગ બધા જ સંગીતકારોનાં વાદ્યવૃંદમાં ગાયનને સંગત કરનાર વાયોલિનવાદક તરીકેનું અચૂક સ્થાન સંભાળતા હતા. ગુગલ પર થોડી વિગતે શોધખોળ કરતાં તેમણે ફિંદી ફિલ્મ્નાં ગીતોની વાયોલિન તર્જની રેકોર્ડ્સની લિંક મળી આવે છે.

યે સચ હૈ અય જહાંવાલો હમેં જીના નહીં આયા - કલ હમારા હૈ – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર
ફિલ્મમાં આશા ભોસલેના સ્વરમાં ગવાયેલું મુજરા શૈલીનું ગીત ઈરાદા કત્લ કા હૈ (ઐસે ન દેખો રસિયા) પણ ગજાન કર્નાડે સંગીતબધ્ધ કર્યું હોવાની નોંધ જોવા મળે છે. બીજાં બધાં ગીતો ચિત્રગુપ્તે સ્વરબધ્ધ કર્યાં છે.
પ્રસ્તુત ગીત તો મોહમ્મદ રફીના ચાહકો માટે એક બહુ યાદગાર નજરાણું બની રહે એ કક્ષાનું ગીત છે.

બિપિન દત્તા (દત્ત ?)
બાબુલ સાથે બિપિન દત્તાએ સંગીતકાર જોડી તરીકે હિંદી ફિલ્મોનાં કેટલાંક યાદગાર ગીતો સર્જ્યાં છે.તેઓએની બીજી એક મોટી ઓળખાણ તેમનાં મદન મોહનના સહાયક તરીકેની ભૂમિકાની છે. મળતી માહિતીના આધારે એવું કહી શકાય કે બિપિન દત્તાએ આ ફિલ્મમાં સ્વતંત્રપણે સંગીત આપ્યું છે. આ સિવાય તેમનાં નામે ડાયમન્ડ કિંગ (૧૯૬૧) અને બાગ઼ી શહજાદા (૧૯૬૪) એમ બીજી બે ફિલ્મો પણ બોલે છે.

યે બમ્બઈ શહર કા બડા નામ હૈ - ક્યા યે બમ્બઈ હૈ – ગીતકાર: નૂર દેવાસી
ફિલ્મમાં ગીત મારૂતિ પર ફિલ્માવાયું છે જે નિશી સાથે ફિલ્મનાં મુખ્ય પાત્રની ભૂમિકામાં છે. જોકે, ખરા અર્થમાં, આજે એ વાત મહત્ત્વની ન ગણવી જોઈએ.
મહત્ત્વનું તો છે આજથી અર્ધી સદી પહેલાનાં મુંબઈનાં દૃશ્યો અને ગીતના બોલમાં મુંબઈની જે ખાસીયતો વર્ણવી છે તેને માણવું.

નિર્મળ કુમાર
આ સંગીતકાર વિષે ખાસ કંઈ માહિતી નથી મળી શકી.

તેરી નઝરકી છબી ને ખોલા દિલકા તાલા - લાલ નિશાન – ગીતકાર: આનંદ બક્ષી
ગીતકાર અને ગાયક સિવાય આ ગીતની ફિલ્મ કે સંગીતકાર બન્ને અજાણ્યાં છે.

પ્રેમ
એમના વિષે પણ કંઈ ખાસ માહિતી નથી મળી શકી.

દુનિયા ચલા ચલીકા….દો દિનકી ઝિન્દગી હૈ ઈસ પર ન ફુલ પ્યારે - ઝિમ્બો કી બેટી – ગીતકાર: પ્રિતમ દહેલવી
હિંદી ફિલ્મોમાં એ સમયે સિંદબાદ અને ઝિમ્બોને આવરી લેતાં શીર્ષકો - … કા બેટા, … કી બેટી - પરની ફિલ્મો બનાવવાનું એક જબરૂ ચલણ ચાલી નીકળ્યું હતું.
જોકે મોહમ્મદ રફીએ તેમની આગવી શૈલીમાં આ બેકગ્રાઉન્ડ ગીતને પૂરી નિષ્ઠાથી ન્યાય આપ્યો છે.

૧૯૬૦

૧૦૯૬૦નાં વર્ષનાં મોહમ્મદ રફીનાં કેટલાંક યાદગાર, અને કેટલાંક પ્રમાણમાં ઓછાં જાણીતાં પણ ફરી ફરીને સાંભળવાં જરૂર ગમે એવાં, સોલો ગીતો -

એસ ડી બર્મન - બમ્બઈકા બાબુ (સાથી ન કોઈ મંઝિલ), કાલા બાઝાર (ઉપરવાલા જાન કે, ખોયા ખોયા ચાંદ) / રોશન - બાબર (તુમ્હેં એક બાર મુહબ્બતકા), બરસાતકી રાત (મૈને શાયદ પહેલે ભી, જિંદગી ભર નહીં ભૂલેગી, માયુસ તો હું વાદેસે) / રવિ - ચૌદહવીં કા ચાંદ - (ચૌદહવીંકા ચાંદ હો ), ઘુંઘટ (હાયે રે ઈન્સાનકી મજબુરિયાં) / કલ્યાણજી આણંદજી - છલીઆ (ગલી ગલી સિતા રોયે) / શંકર જયકિશન - દિલ અપના ઔર પ્રીત પરાઈ (જાને કહાં ગઈ), એક ફૂલ ચાર કાંટે (તીરછી નઝરસે ન દેખ) / ઉષા ખન્ના - હમ હિંદુસ્તાની (હમ જબ ચલે તો) / નૌશાદ - કોહિનૂર (મધુબનમેં રાધિકા), મુગ઼લ-એ-આઝમ (ઝિંદાબાદ, અય મોહબ્બત ઝિંદાબાદ)/ એસ એન ત્રિપાઠી - લાલ ક઼િલ્લા (લગતા નહીં હૈ, ન કિસીકી આંખકા)/ ચિત્રગુપ્ત - પતંગ (યે દુનિયા પતંગ).

જી એસ (ગુરુશરણ સિંધ) કોહલી

જી એસ કોહલી નિપુણ તબલાવાદક અને મ્યુઝિક અરેંજર હતા, તેને કારણે ઓ પી નય્યરના સહાયક તરીકે ઓ પી નય્યરનાં સંગીતને એક આગવી ઓળખ આપવામાં તેમનું મહત્ત્વનું યોગદાન રહ્યું. સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકે તેમણે કામ કરવાનું શરૂ કર્યું તે પછી પણ તેમણે ઓ પી નય્યરના સહાયક તરીકે કામ કરવાનું ચાલું રાખ્યું. તેમનાં સંગીતમાં પણ ઓ પી નય્યરની છાંટ દેખાતી રહી. તેમની પોતાની કારકીર્દી સફળતાની સફર શરૂ ન કરી શકી તે માટે આ એક બહુ નિર્ણાયક પરિબળ રહ્યું ગણી શકાય.

પ્યાર કી રાહ દિખા દુનિયા કો રોકે જો નફરતકી આંધી - લમ્બે હાથ – ગીતકાર: અન્જાન
દેશ પ્રેમનાં આ ગીતની બાંધણીમાં પણ જી એસ કોહલીની ક્ષમતા તરત જ દેખાઈ આવે છે.ફિલ્મમાં આ સિવાય મહેમૂદ પર ફિલ્માવાયેલાં બીજાં બે સોલો ગીત - અરે બસમેં નઝર ટકરાઈ અને સોને જૈસે પ્યારકો સમજ લિયા તામ્બા -માં તેમની સંભવિત રેન્જના પણ પુરાવા જોવા મળી શકે છે.

રામલાલ હીરા પન્ના
મળતી માહિતી અનુસાર આ સંગીતકાર એ જ વાંસળીવાદક અને શહનાઈવાદક છે જે એક સમયે પૂથ્વી થિયેટર્સમાં રામ ગાંગુલીની સાથે નાટકોનાં સંગીતની સજાવટનું કામ કરતા. હિંદી ફિલ્મ સંગીતની નિયતિની ચાલ એટલી વાંકી રહી શકે છે કે આવા પ્રતિભાવાન કલાકારને પોતાનું અસ્તિત્વ ટકાવવા માટે સી ગ્રેડની ફિલ્મોમાં સંઘર્ષ કરવો પડી રહ્યો છે.

આજ યહાં ક્યોં અંધકાર….તેરા મેરા અમર પ્યાર હૈ - માયા મછિન્દર - ગીતકાર પંડિત મધુર
ધાર્મિક ફિલ્મોનાં બેકગ્રાઉન્ડ ગીતમાં પણ મોહમ્મદ રફી એટલી જ સહજતાથી ખીલી રહી શકે છે.

ટી જી (તિરૂચિરાપલ્લી ગોવિંદરાજુલુ) લિગપ્પા
ટી જી લિગપ્પા તમિલ, કન્નડ અને તેલુગુ ફિલ્મોના બહુખ્યાત સંગીતકાર છે.

છોડ ચલે...રામ અયોધ્યા છોડ ચલે - રામાયણ - ગીતકાર સરસ્વતી કુમાર 'દીપક'
ફિલ્મ દક્ષિણ ભારતની ફિલ્મની રીમેક હોવી જોઈએ. મોહમ્મદ રફીને ફાળે તો બેકગ્રાઉન્ડ ગીત જ આવ્યું છે.

આજના અંકને સમાપ્ત કરતાં 'બરસાતકી રાત'માં રજૂ થયેલ એક નઝ્મ પઠન અહીં યાદ કરવાની લાલચ નથી રોકી શકાતી
ક્યા ગ઼મ હૈ જો અંધેરી રાતેં, કુછ શમ્મ-એ-તમન્ના તો સાથ હૈ

તમને પણ મારી જેમ રોશન /સાહિર દ્વારા થોડાં વર્ષો પછી રચાયેલાં એક ગીતની યાદ આવે છે ને!

૧૯૫૯-૧૯૬૩ના ચોથા પંચમવર્ષીય ખડનાં બાકીનાં ત્રણ વર્ષો - ૧૯૬૧, ૧૯૬૨ અને ૧૯૬૩-માટેનાં મોહમ્મદ રફીનાં હજૂ બીજા કેટલાક સંગીતકારો દ્વારા રચાયેલાં પહેલવહેલાં સોલો ગીતો આપણી શ્રેણીના ડીસેમ્બર, ૨૦૧૯ના અંકંમાં સાંભળીશું.

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.