ફુર્સત એ ઇશ્વરીય ભેટ છે. આ પળોને કુટુંબસાથે માણો કે સારી સોબતમાં ગાળો કે આ પળોમાં મનને પ્રફુલ્લિત કરે તેવું વાંચો કે દિલ ઝુમી ઉઠે તેવું સંગીત સાંભળો કે તમે હંમેશ જે કરવા ધારતા હતા પણ કરી નહોતા શકતા તે બધું જ કરો.
આપણી ફિલ્મનો વિષય કોઈ પણ હોય, ફિલ્મમાં યુગલ ગીતોને વણી લેવાતાં જ રહ્યાં છે. સ્વાભાવિક છે કે યુગલ ગીતોના
પ્રકારમાં પુરુષ-સ્ત્રી યુગલ ગીતોનો હિસ્સો ઘણો વધારે હોય. પરિણય, મિલન, વિરહ, પ્રેમભંગ, પ્રેમ દ્રોહ જેવાં કેટલાંય પાસાંઓને ચરિતાર્થ કરવામાં
પુરુષ-સ્ત્રી યુગલ ગીતો અહમ ભૂમિકા ભજવતાં રહ્યાં છે. તે સિવાય સહેલીઓ (કે
મિત્રો)અને / અથવા સાથીઓ સાથે ગવાતાં સ્ત્રી-સ્ત્રી યુગલ ગીતો અને પુરુષ-પુરુષ
યુગલ ગીતો પણ યુગલ ગીતોમાં ઘણો સિદ્ધ થઇ ચૂકેલ પ્રકાર બની રહ્યો છે. તે ઉપરાંત
ક્યારેક પુરુષ+પુરુષ+સ્ત્રી કે સ્ત્રી+સ્ત્રી+પુરુષ ત્રિપુટી ગીતો કે આમાંના કોઇ
પણ મિશ્રણ સાથેનાં ચતુકોષ્ણ ગીતો પણ બહુ સફળતાથી પ્રયોગ કરાતાં રહ્યાં છે.
૧૯૫૦નાં વર્ષ માટે આપણે પુરુષ-સ્ત્રી યુગલ ગીતો, સ્ત્રી-સ્ત્રી યુગલ ગીતો અને પુરુષ-પુરુષ યુગલ ગીતો એમ ત્રણેય પ્રકારનાં યુગલ
ગીતોની વાત કરી શકીશું એટલાં ગીતો એ દરેક પ્રકારમાં સાંભળવા મળશે.
પુરુષ-સ્ત્રી યુગલ ગીતો
આ પ્રકારનાં યુગલ ગીતોમાં આપણે પુરુષ ગાયકને
લઈને તેમની સાથે અન્ય ગાયિકાઓએ ગાયેલાં ગીતોની યાદી પ્રમાણે ગીતોનું વર્ગીકરણ
કરીશું.
‘Best songs of 1950: And the
winners are?માં એક બહુ જ
રસપ્રદ ઘટનાનો ઉલ્લેખ છે - ૧૯૫૦નાં વર્ષમાં રાજ કપુર માટે મુકેશ ઉપરાંત અન્ય
પાંચ ગાયકોએ ગીતો ગાયાં હતાં. અહીં આપણે યુગલ ગીતોને પણ આવરી લઈશું.
સચિન દેવ બર્મન એક સંગીતકારનાં રૂપમાં જેટલી સ્વાભાવિકતાથી કરૂણ કે ગંભીર ભાવનાં ગીતો બનાવી શકતા એટલી જ સ્વાભાવિકતાથી હળવાં, ચટપટાં અને રૉમેન્ટીક ગીતો પણ સર્જતા રહ્યા છે. તેમની શૈલીની આ બાજૂની બહુ જ નોંધપાત્ર ઝલક આપણને જોવા મળે છે તેમનાં યુગલ ગીતોમાં. તેમની સમગ્ર કારકીર્દી દરમ્યાન તેમણે પુરુષ ગાયકોનાં, બધું મળીને ૩૪૦ જેટલાં ગીતો રચ્યાં, જેમાંથી પુરુષ-સ્ત્રી યુગલ ગીતોની સંખ્યા ૧૩૧ જેટલી છે, પુરુષ-પુરુષ યુગલ ગીતોની સંખ્યા ૨૨ જેટલી છે. આમ તેમનાં યુગલ ગીતો અને પુરુષ સૉલો ગીતો -(૧૬૯ ગીતો- નો હિસ્સો લગભગ બરાબરનો જ રહ્યો છે એમ કહી શકાય. સચિન દેવ બર્મનનાં સ્ત્રી ગાયકોના સૉલો ગીતોના દૃષ્ટિકોણથી પુરુષ-સ્ત્રી યુગલ ગીતોની સંખ્યા (અને ગીતોના મૂડ તેમ જ ધૂન) પ્રમાણમાં અલગ ચિત્ર રજૂ કરે છે. પણ તેની વાત કોઈ યોગ્ય સમયે.
જે પુરુષ ગાયકો સાથે સૌથી તેમણે વધારે કામ કર્યું તેવા કિશોર કુમાર અને મોહમ્મદ રફી એમ બંને ગાયકો સાથે મળીને કુલ ૨૦૫ જેટલાં ગીતોની રચના કરી, જેમાં પણ પુરુષ -સ્ત્રી યુગલ ગીતો (૮૯) અને પુરુષ-પુરુષ યુગલ ગીતો (૧૧) મળીને યુગલ ગીતો અને સૉલો ગીતોનું પ્રમાણ લગભગ સરખું જ રહ્યું છે.
મોહમ્મદ રફી સાથે તેમણે કુલ્લ ૯૦ ગીતો રચ્યાં, જેમાંથી મોહમ્મદ રફીનાં ૪૫ સૉલો ગીતોની સરખામણીમાં પુરુષ-સ્ત્રી યુગલ ગીતો ૩૮ અને પુરુષ-પુરુષ યુગલ ગીતો ૩ અને ત્રિપુટી કે ત્રિપુટી + કે સમૂહ ગીતો જેવાં અન્ય ગીતો ૪ રચાયાં છે.
સચિન દેવ બર્મન - મોહમ્મદ રફીનાં પુરુષ-સ્ત્રી યુગલ ગીતોની આપણે પણ ચર્ચા ગીતા દત્ત, લતા મંગેશકર અને આશા ભોસલે એ ત્રણ ગાયિકાને કેન્દ્રમાં રાખીને કરીશું. આ ઉપરાંત ૧ ગીત ‘ મિયાં બીબી રાઝી’ (૧૯૬૦) માટે મોહમ્મદ રફી-કમલા સીસ્તના, અને ૧ ગીત 'બેનઝીર' (૧૯૬૪)માટે મોહમ્મદ રફી-સુમન કલ્યાણપુરના, યુગલ સ્વરોમાં રેકોર્ડ થયું છે. તો, તેમની ફિલ્મ 'સઝા'નું શમશાદ બેગમ સાથેનું રજૂ ન થયેલ એક યુગલ ગીત કોઈ રેકોર્ડ પર નથી લેવાયું.
સચિન દેવ બર્મનનાં સંગીત વિશ્વમાં ગીતા દત્તનો પ્રવેશ સહુથી પહેલો થયેલો જોવા માળે છે. ૧૯૪૭માં 'દો ભાઈ'માં તો સચિન દેવ બર્મન અને ગીતા દત્ત વાણિજ્યિક સફળતાનાં કિર્તિમાન પણ સ્થાપી ચૂક્યાં હતાં. પણ સચિન દેવ બર્મનનું મોહમ્મદ રફી સાથે ગીતા દત્તનું ‘ નૌજવાન’ (૧૯૫૧) માં તેમ જ મોહમ્મદ રફી સાથે લતા મંગેશકરસાથેનું પહેલું યુગલ ગીત 'એક નઝર' ( ૧૯૫૧)માં રજૂ થયેલ જોવા મળે છે. જ્યારે મોહમ્મદ રફી અને આશા ભોસલેનું પહેલું યુગલ ગીત તો છેક ૧૯૫૭માં ‘નૌ દો ગ્યારહ’માં સાંભળવા મળે છે.
પ્રેમી'બિચારો' બનીને 'ગરૂરમય ઠસ્સાદાર' પ્રેમિકાને મનાવી લેવા 'આકાશ પાતાળ એક કરતો હોય', અને વળી બંને જણાંને એ પળો ખુબ જ ગમતી હોય એવી પરિસ્થિતિઓ હિંદી ફિલ્મોમાં તો અવનવી રીતે સજાવવામાં અને રજૂ કરવામાં આવતી રહી જ છે. પ્રસ્તુત ગીતનાં દરેક અંગની ખૂબી તેમાં માધુર્ય છલાકવી દઈને આ યાદને ચિરસ્મરણીય બનાવી મૂકે છે.
ફરી એક અનોખો પ્રયોગ.. જાણે બહુ ખાનગીમાં કહેતી હોય તેવા ધીમા, અંતરંગ અવાજમાં મુખડાની શરૂઆત .. અને પછી મિલનની પરિતૃતિને સહેલાવતું મધુર સ્વરમાં ફેલાતું સંગીત....ગાયકોના સ્વર અને વાદ્યોના સૂરને નવા જ આયામ વડે મદહોશ વાતાવરણ ખડું કરતી એક અનોખી રચના
બતાઓ ક્યા કરૂંગી મૈં, જો ગ઼મકી રાત આ ગયી - એક કે બાદ એક (૧૯૬૦) - પર્દા પર કલાકારો ગીતકાર કૈફી આઝમી
વરસતા વરસાદની મજાનો આસ્વાદ કેમ માણવો તેની બારાખડી કોઈ પણ વયનાં બે પ્રેમીજનોને શીખવાડવા માટેનું ગીત.
આડવાત:
શૈલેન્દ્રને 'બરસાત' માટે એક ખાસ લાગણી હોય તે તો સમજી શકાય, પણ એ કવિ હૃદયને 'રિમઝિમ' માટે પણ એવી ચાહત હતી કે તેમણે પોતાના બંગલાનું નામ પણ 'રિમઝિમ' જ પાડ્યું હતું.
