હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વનો બ્લૉગૉત્સવ - ૧૦_૨૦૧૬

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વ -  ૧૦_૨૦૧૬ બ્લૉગૉત્સવ સંસ્કરણમાં આપનું સ્વાગત છે.

આજના આપણા બ્લૉગોત્સવના અંકની શરૂઆત આપણે Silhouetteસામયિકમાં સચિન દેવ બર્મનના ૧લી ઓક્ટોબર (૧૯૦૬)ની જન્મતિથિના ઉપલક્ષમાં રજૂ કરાયેલી પૉસ્ટ્સથી  કરીશું.

• ‘Deewana Mastana Hua Dil’ – Mesmerizing Music of SD Burman-Majrooh (Oct 1 Anniversary Special) માં આપણને પીયૂષ શર્મા એસ ડી બર્મન અને મજરૂહ સુલ્તાનપુરી ૨૦+૧ ગીતોની સફર કરાવે છે, જેમ કે

પગ ઠુમક ચલત બલખાયે, હાયે, સૈયાં કૈસે ધરૂં ધીર - સિતારોંસે આગે (૧૯૫૮) - લતા મંગેશકર

• When Kishore Protested and SD Burman Persisted: The Making of Dukhi Man Mere - કઈ રચના માટે કયા અવાજને વાપરવો તેની એસ ડી બર્મનને જાણ રહેતી. નેપથ્યમાંની એક મુલાકાતમાં મન્નાડે વર્ણવે છે કે કેમ કિશોર કુમારના કાલાવાલા છતં બર્મનદાએ તેની પાસે દુ:ખી મન મેરે ગવડાવ્યું જ. કિશોરકુમારની મૃત્યુ તિથિના ઉપલક્ષમાં પીયૂષ શર્મા એ કિસ્સાને યદ કરે છે.

• The Tender Musical Tête-à-tête in Chupke Se Mile (Genius of SD Burman) - આનંદ દેસાઈ અને અંતરા નંદા મોન્ડલ એક અતિ ઋજુ રોમાંચક ગીતની ઝીણી ઝીણી ખૂબીઓ ખોળે છે. આ ગીતને ગીત કહેવું કે પછી એક પડકાર કહેવો કે પછી કહેવો એક ખેલ કે પછી એક સંવાદ !

 

આટલા લેખો ઉપરાંત મોતી લાલવાણીએ એસ ડી બર્મનના પ્રયોગો વિષે બે ભાગમાં કરવા ધારેલા લેખનો પહેલો ભાગ રજૂ થયો છે, પરંતુ બીજો ભાગ પ્રકાશિત થયે આપણે બન્ને ભાગની એક સાથે જ વાંચીશું.

Hrishikesh Mukherjee: In a Humane Genre of His Own  - અંતરા નંદા મોન્ડલ  - હૃષિકેશ મુખર્જીની ફિલ્મોમાં જે એક અનોખો માનવ સ્પર્શ રહેતો તે ઉપરાંત તેમની ફિલ્મોનું સંગીત પણ દાયકાઓ સુધી યાદ કરાતું. મોટા ભાગનાં ગીતો તો આજે પણ યાદ કરાય છે. એસ ડી બર્મન હોય કે પછી હેમંત કુમાર કે શંકર જયકિશન કે સલીલ ચૌધરી કે વસંત દેસાઈ, આરડી બર્મન કે લક્ષ્મીકાંત પ્યારેલાલ, દરેક સંગીતકારે તેમની ફિલ્મોનાં ગીતોને ચિરસ્મરણીય બનાવવામાં તેમનો આગવો ફાળો આપ્યો હતો.

અહીં આપણે આ પહેલાં શોમા એ ચેટર્જીના હૃષિકેશ મુખર્જી સાથેની મુલાકાત પરથી કરેલ લેખ - Hrishikesh Mukherjee: Giving Cinema a New Definition - પણ તાજો કરી લેવાની તક ઝડપી લઈશું.

Tribute: Shailendra was the proverbial moth who got burned too quickly - ગીતકાર જે ગીતોનો વારસો મૂકી ગયા તે વિચાર કરતાં કરી મૂકવાની સાથે આંખમાં આંસુ પણ લાવી દે છે.

Films that are 50:

• ‘Teesri Kasam’ is a rich monochrome about love and loss  - ફણીશ્વર રેણુની વાર્તા પરથી બાસુ ભટ્ટાચાર્ય દિગ્દર્શિત અને શૈલેન્દ્ર દ્વરા નિર્મિત ફિલ્મમાં કળાકારોની પાત્રદાયગી તેમ જ ફિલ્મનાં ગીત સંગીત તો ચિરસ્મરણિય બની રહ્યાં છે.
• ‘Do Badan’ is an overlooked Raj Khosla tragedy - અન્યથા ક્રાઈમ અને સપેન્સ ફિલ્મો પરની હથોટી માટે જાણીતી દિગ્દર્શક રાજ ખોસલા સામાજિક અને રોમાસની કહાની પણ એટલી જ કુશળતાથી આપી શકે તેમ હતા તે મનોજ કુમાર - આશા પારેખનાં મુખ્ય પાત્રોવાળી આ પ્રેમકહાનીની સફળતાએ દેખાડી આપ્યું.

આજના અંકમાં આપણી પાસે કેટલાક કારકીર્દી શબ્દચિત્રો પણ છે -

Hema Malini - Karan Bali - એક વાર સ્ટાર-વેલ્યુ માટે નકારી કઢાયેલ હેમા માલિની અભિનયનાં ક્ષેત્રે સફળ તો રહ્યાં જ હતાં પણ તે સાથે સ્વામી (૧૯૭૭), શરારા (૧૯૮૪), આવારગી (૧૯૯૦) અને માર્ગ(૧૯૯૨, પણ રજૂ ન થયેલ) ફિલ્મોનાં નિર્માણ અને દિલ આસના હૈ (૧૯૯૧), ટેલ મી ઓ ખૂદા અને મોહિની (૧૯૯૪) જેવી ટીવી સિરિયલોનાં દિગ્દદર્શન પર પણ હાથ અજમાવ્યો છે.

Kersi Lord - Karan Bali કેરસી લૉર્ડના નામે ૧૯૭૩માં ભારતનું પહેલું સિન્થેસાઈઝર આયાત

કરવાનું બહુમાન ચડવા ઉપરાંત હમ દોનો (૧૯૬૧)માં સિગરૅટ લાઈટરનાં સંગીત જેવી અસર કરનારાં 'ગ્લોકેનસ્પીઅલ' જેવાં સંગીતવાદ્યોને પણ હિંદી ફિલ્મ સંગીતમાં દાખલ કરવાનું શ્રેય પણ છે. ‘આરાધના’ (૧૯૬૯)નાં રૂપ તેરા મસ્તાનાના કે ‘શર્મિલી’ (૧૯૭૧નાં)'ઓ મેરી શર્મિલી'ના એસ ડી બર્મનની અનોખી શૈલીને અનુરૂપ એવા એકોર્ડીયનના ટુકડા પણ તેમની જ કરતબ હતા. ‘તીસરી મંઝિલ’ (૧૯૬૬)માં કેસરી લોર્ડના હાથે આર ડી બર્મને ઇલેક્ટ્રોનિક ઓર્ગનનો પણ ઓ મેરે સોના રે સોનામાં પહલવહેલી વાર પ્રયોગ કર્યો હતો.લગભગ પાંચ દાયકાની કાર્કીર્દી  બાદ તેમણે ૨૦૦૦ની સાલમાં નિવૃતિ લીધી. ઓક્ટોબર, ૨૦૧૬માં તેઓએ આ દુનિયાને છેલી સલામ કરી.તેમના પિતા કાવસ અને ભાઈ બરજોર લોર્ડને પણ આવરી લેતી દસ્તાવેજી ફિલ્મ, The Human Factor(૨૦૧૨), રૂદ્રદીપ ભટ્ટાચાર્જી એ દિગ્દર્શિત કરેલ છે.

Leela Naidu: The Person Behind the Image પૉસ્ટના લેખકના શબ્દોમાં જ તેમનું મંતવ્ય - 'બે એક મહિના પહેલાં મને લીલા નાયડુની જેરી પિન્ટોએ લખેલી આત્મકથા - “Leela – a patchwork life” (Penguin India, 2010)- વાંચવા મળી. મને તે વાંચવાની જેટલી લાલચ થતી હતી એટલું જ એમ પણ લાગતું હતું કે એ વાંચવું બહુ ડહાપણનું કામ નહીં પરવડે.

મારા અનુભવે મેં જોયું છે કે ફિલ્મો સાથે સંકળાયેલી વ્યક્તિઓનાં જીવનને ફિલ્મના પર્દેજ જોવી સારી. તેમની અસલી જિંદગી વિષે જાણવાથી આપણી કલ્પનામૂર્તિ ભાંગી પડવાનો ભય રહે છે. ખેર, અંતો તો મારી લાલ્ચનો જ જય થયો. પુસ્તકને કારણે મારો પરદા પરની છબી પાછળનાં લીલા નાયડુ વિષેનો દૃષ્ટિકોણ જરૂરથી બદલી ગયો છે.'

અને હવે ગીત-સંગ્રહને લગતા અન્ય લેખો તરફ વળીએ-

This Indian Film Won The Highest Prize In Cannes In 1946, But Still Remains Forgotten -ગૌતમ ચિંતામણિ - કૅન્ન્સ ફિલ્મ સમારોહમાં સર્વોચ્ચ સ્થાન મળવા છતાં ચેતન આનંદનું ‘Neecha Nagar’ આજે મહદ અંશે ભૂલાવે પડી ગયું છે.

From Teesri Manzil to Yaadon Ki Baaraat, Nasir Husain's cinema is celebrated in a new

book - Rohini Nair - Firstpost સાથેના એક ઈન્ટરવ્યુમાં અક્ષય મનવાણી તેમનાં નવાં પુસ્તક Music, Masti, Modernity — The Cinema of Nasir Husainમાં નાસીર હુસૈનની ફિલ્મો, તેમનાં શમ્મી કપૂર, આશા પારેખ અને આર ડી બર્મન સાથેનાં કામની હિંદી ફિલ્મો પર પડેલી અમીટ છાપ વિષે કેમ લખવાનું પ્રયોજન થયું તેની વાત કહે છે.

Actors Prepare - From Ravan to Mahatma Gandhi  માં ભારત, ઈટલી અને અન્ય કેટલાક દેશોમાં નાટક શરૂ થતાં પહેલાં પોતાનો પાઠ ભજવવા માટે તૈયારી કરેલા કળાકરોના ફૉટોગ્રાફ્સ રજૂ કરાયા છે.

Redemption song: ‘Titli Udi’ by Sharda was a beginning and an end - Manish Gaekwad'૬૦ના દાયકામાં લતા-આશાની જોડીને એક ખરો પડકાર ફેંકવાનો પ્રયાસ થયો - શારદાની હિંદી ફિલ્મ કારકીર્દી વિષે બહુ સંતુલિત અને તેમ છતાં ચર્ચા કરવામાં આવી છે.

ખાસ નોંધ:

આ શ્રેણીના આ પહેલાનાં લેખો Stories in A Song પર મુલાકાત લેવાથી વાંચવા મળશે.

‘Jago Hua Savera’ dropped: ‘Mumbai has lost out on watching a classic that is still relevant’ - Anjum Taseer – ‘જાગો હુઆ સવેરા’માં પૂર્વ અને પશ્ચિમ પાકિસાતનાં શ્રેષ્ઠ કળાકારો ભારતનાં કળાકારો સાથે હાથ મિલાવે છે. ખૂબ જ કપરા સંજોગોમાં બનેલી આ ફિલ્મ ખોવાઈ ગઈ હતી, ફરી મળી અને હવે તેને રીસ્ટોર કરવામાં આવી છે.

Songs of Angana માં ઘરમાં દાખલ થતાં પહેલાં જે આંગણું રહેતું તેને યાદ કરતાં ગીતોની વાત કરે છે.મોટા ભાગે આકાસ સાથે સીધું જોડાણ કરાવે પણ ચારે બાજૂએ થી વરંડા કે રહેણાક ઓરડાઓઅથી આંગણું બંધ રહેતું. ઘરનં દરેક સભ્ય સમુહની કેટલી પ્રવૃતિઓ કે મોટા ભાગની વિધિઓ કે કૌટુંબીક પ્રસંગોની ઉજવણીના  પ્રસંગો આંગણાં જ થતાં.

સોંગ્સ ઑફ યૉરમાં આ પહેલાં અટારી પરનાં ગીતોની પણ આટલી જ રસપ્રદ પૉસ્ટ પ્રકાશિત થયેલ.

Vyjayantimala's Singing Debut for Composer Master Venu  - લક્ષ્મીપ્રિયા - પૉસ્ટનાં શીર્ષકમાં જે ગીતોનો ઉલેખ છે તે ગીતો છે - Dachinanu ravoi neekai અને Daricheraga rava priyuda . તદુપરાંત 'દેખનેમેં ભોલા હૈ'ના મૂળ સ્ત્રોત તરીકે પણ વેણુનો ઉલ્લેખ કરાયો છે. વહીદા રહેમાને તેમના ઘણા ઇન્ટરવ્યુમાં આ કિસ્સને ટાંક્યો છે. 'સોલવા સાલ'ના સેટ્સ પર તેઓને yeruvakaવાળાં ગીતની ધુન ગણગણાવતાં સાંભળીને એસ ડી બર્મનને તેમાં બહુ રસ પડ્યો. તેમણે જ્યારે જાણ્યું કે આ ધુન માસ્ટર વેણુની બનાવેલી છે ત્યારે તેમણે 'બંબઈ કા બાબુ'નાં દેખનેમેં ભોલા હૈ માટે એ વાપરવાની અનુમતિ માગી, વેણુજીએ પણ બહુ તરત હા પણ કહી હતી.

અને હવે મુલાકાત કરીએ અન્ય પ્રકાશનો પરની નિયમિત કોલમોની :

જન્મભૂમિ પ્રવાસીની રવિવારની 'મધુવન' પૂર્તિમાં શ્રીકાંત ગૌતમની 'રાગરંગ'  કોલમના ઓક્ટોબર, ૨૦૧૬ના લેખો:

• શૌર્ય અને સાત્ત્વિકતાનો સુભગ સમન્વય
• પરાયા પેંગડામાં પણ પાણીદાર
• અનેરા પરિપ્રેક્ષ્યમાં સિનેસુરાવલીઓનો ગુંજારવ
• સાહિર સર્જિત શુદ્ધ હિન્દીભાષી સિનેગીતો 
• સપરમા દહાડાનાં અનેકવિધ રૂપ

 'ગુજરાત સમાચાર'માં દર શુક્ર્વારે પ્રકાશિત થતી કોલમ 'સિને મેજિક'માં અજિત પોપટના ઓક્ટોબર, ૨૦૧૬ના લેખોમાં સોનિકઓમીનાં ગીતોની સફર ચાલુ રહી છે:

• સંગીતકાર સોનિક ઓેમીએ પેરોડીમાં અર્ધો ડઝન ગીતો હળવી શૈલીમાં બનાવેલાં
• ‘ધર્મા' આ સંગીતકારોની કદાચ છેલ્લી હિટ ફિલ્મ ગણી શકીએ

અને યુવા પેઢી માટેની મહિનાના છેલ્લા શુક્રવારની ખાસ પેશકશ 

એ ફિલ્મ એક ટ્રિલજીનો હિસ્સો હતી, સંગીતકારોની પહેલી ફિલ્મ બની...

 ઓક્ટોબર, ૨૦૧૬માં વેબ ગુર્જરીની 'ફિલ્મ ગીતની સફર'માં –

• જાણીતાં ગીતોનાં ઓછાં જાણીતાં કળાકારો (૭)
• પ્રેમી વિદાય
• હિંદી ફિલ્મોનાં ગીતોમાં ગરબા
• કિશોર કુમાર જયારે સુપર સ્ટારનો અવાજ બન્યા
• બંદિશ એક, રૂપ અનેક :(૨૪): મમો ચિત્તે નીતિ નૃત્યે કે જે નાચે
• હિંદી ફિલ્મોનાં ગીતોમાં દીવાળી

પ્રકાશિત થયેલ છે.

તે ઉપરાંત ભગવાન થાવરાણીની શ્રેણી 'હૈ સબસે મધુર વો ગીત'માં શૈલેન્દ્રનાં તુમ્હારે હૈં તુમસે દયા માંગતે હૈં … નો રસાસ્વાદ માણવા મળશે. રજનીકુમાર પંડ્યાએ 'જય સંતોષીમા'ની સુપરહિટ કહાનીની અંતરંગ વાતો અલગ અલગ બે તબક્કે કહી હતી.

'૧૯૪૯નાં ગીતો : ચર્ચાની એરણે' શ્રેણીમાં આપણે ૧૯૪૯નાં પુરુષ સૉલો ગીતો, લતા મંગેશકર સિવાયનાં અન્ય સ્ત્રી પાર્શ્વગાયિકાઓનાં સૉલો ગીતો અને લતા મંગેશકરનાં સૉલો ગીતો સાંભળી ચૂક્યાં છીએ. એ પછીથી આપણે ૧૯૪૯નાં યુગલ ગીતોને ચર્ચાની એરણે ને સાંભળી રહ્યાં છીએ. અત્યાર સુધી આપણે મોહમ્મદ રફીનાં લતા મંગેશકર, શમશાદ બેગમ અને સુરૈયા સાથેનાં યુગલ ગીતો  સાંભળી ચૂક્યાં છીએ.

આજના અંકની સમાપ્તિ કરતી વખતે મોહમ્મદ રફી પરની પોસ્ટ પર નજર કરીએ.

Rafi is Hindi Cinema’s greatest voice - Pankaj Vohra - સ્વતંત્રતા દિવસે જાહેર કરાયેલ સર્વેક્ષણનાં પરિણામોમાં લતા મંગેશકર, આશા ભોસલે, કિશોર કુમાર અને મુકેશ જેવા અન્ય લોકપ્રિય ગાયકોની સામે મોહમ્મદ રફી બહુ ચોખ્ખા વિજેતા તરીકે ઉભરી આવ્યા. રફી લતા મંગેશકર કરતાં ૧૨ પોઈન્ટ આગળ રહ્યા. જ્યારે કિશોર કુમાર રફી કરતાં પાંચ પોઈન્ટ પાછળ જોવા મળ્યા ! આશા અને મુકેશના પોઇન્ટ્સ લગભગ સરખા જ રહ્યા. એ બન્નેના પોઇન્ટ્સ પણ લતા મંગેશકર સાથે જોડવામાં આવે તો પણ રફીને મળેલા પોઇન્ટ્સ કરતાં ઓછા પડે….. મોહમ્મદ રફીની શૈલીની બીજી ધ્યાનાકર્ષક વાત એ રહી હતી કે  સ્ટુડિયોમાં તેઓએ જે અવાજમાં ગીત ગાયું હોય તે જ અંદાજમાં જાહેર કાર્યક્રમોમાં પણ એ ગીત તેઓ ગાઈ શકતા હતા…. તેમની આ લાક્ષણિકતા પણ તેમને અન્ય ગાયકો કરતાં એક મૂઠી ઊંચા દરજ્જામાં મૂકે છે.

આવતી કાલથી શરૂ થતું વિ.સં. ૨૦૭૩નું નવું વર્ષ આપ સૌને તેમ જ  આપનાં સૌ કુટુંબીજનોને સુખ, સમૃદ્ધિ અને સફળતા લાવે એવી શુભેચ્છાઓ સાથે …… હિંદી ફિલ્મના સુવર્ણકાળની યાદોના આ સંગ્રહને વધારે રસપ્રદ અને વૈવિધ્યસભર બનાવવામાં આપ સૌનાં સૂચનો આવકાર્ય છે........

હિંદી ફિલ્મોનાં ગીતોમાં દીવાળી

દર વર્ષે દીવાળીના દિવસો નજીક આવે ત્યારે દિવાળીના મૂડને રજૂ કરતાં ગીતોને શોધી શોધીને સાંભળવાં એ પણ મારે માટે ઉજવણીનો એક નિયમ જ બની ગયો છે. દર વખતે જૂદા જૂદા લેખો મળી જાય એટલે દિવાળીનાં ગીતોને એક જ જગ્યાએ સંગ્રહી લેવાનું જામતું નહીં. આ વખતે દિવાળી પરનાં ગીતો યાદ કરવા જતાં યાદ તો ત્રણ જ ગીત આવ્યાં -

લાખોં તારે આસમાન મેં..દેખ કે દુનિયાકી દિવાલી દિલ મેરા ચૂપચાપ જલા - હરિયાલી ઔર રાસ્તા (૧૯૬૨)- મુકેશ, લતા મંગેશકર- શંકર જયકિશન – શૈલેન્દ્ર

એક વો ભી દિવાલી થી, એક યે ભી દિવાલી હૈ, ઉજ઼ડા હુઆ ગુલશન હૈ, રોતા હુઆ માલી હૈ - નઝરાના (૧૯૬૧) - મુકેશ - રવિ - રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ

સાથે યાદ આવ્યું કે આ ગીતનું 'વો ભી દિવાલી'ની ઉજવણીને રજૂ કરતું એક બીજું વર્ઝન પણ છે :

મેલે હૈ દિવાલી કે રંગીન દિવાલી હૈ - લતા મંગેશકર

ત્રીજું ગીત છે 'ગાઈડ' (૧૯૬૫)નું, જે ગીતોનાં ફિલ્મીકરણમાટે બહુ જાણીતા એવા દિગ્દર્શક વિજય આનંદની એક વધુ બેમિસાલ કમાલ છે. ફિલ્મની નાયિકાની કારકીર્દીના આલેખની ઉપર જતી રેખાને સાંકળતા સ્ટેજ શૉના પહેલા જ અંતરામાં -  @8.25 - દીવાળીને વણી લીધી છે.

પિયા તોસે નૈના લાગે રે  નૈના લાગે રે - ગાઈડ (૧૯૬૫) - લતા મંગેશકર - એસ ડી બર્મન - શૈલેન્દ્ર 

આ ત્રણ ગીતોનું યાદ આવવું, કમસે કમ મારા કિસ્સામાં, આમ તો કંઈ નવાઈની વાત નથી. ત્રણે ગીત '૬૦ના દાયકાનાં છે, જે સમયની ફિલ્મો જોતાં જોતાં જૂની ફિલ્મો અને એ ફિલ્મોનાં ગીતો માટેનો રસ કેળવાયો હતો ! આજના લેખ પૂરતી મહત્ત્વની વાત એ છે કે આમ થવાથી આ સમય પહેલાંનાં દિવાળી ગીતોને એક જ સાથે સંગહી લેવાની મારી ઈચ્છાને હવે પૂરતું કારણ મળી ગયું.બસ, એ શોધખોળ કરતાં જે ગીતો મને મળ્યાં છે તે અહીં ફિલ્મનાં રજૂ થવાનાં વર્ષના ક્રમમાં આપની સમક્ષ સાદર રજૂ કર્યાં છે :

સૌથી પહેલી જ ફિલ્મ મળી જેનાં શીર્ષકમાં જ "દિવાલી" છે. ૧૯૪૦ની એ ફિલ્મનું સંગીત  ખેમચંદ પ્રકાશે નિર્દશિત કર્યું હતું, મોતીલાલ અને માધુરી તેમાં મુખ્ય ભૂમિકાઓમાં હતાં અને જયંત દેસઈ ફિલ્મના દિગ્દર્શક હતા એટલી માહિતી નેટ પર મળે છે. ઇન્ટરનેટના મરજીવાઓ ફિલ્મનાં ગીતો સુધી હજૂ પહોંચ્યા નથી જણાતા.

જો કે ૧૯૪૦નાં જ વર્ષનું એક બીજું ગીત પણ  મળી આવેલ છે -

આઈ હૈ હોલી આઈ હૈ દિવાલી - સંસ્કાર (૧૯૪૦)- જ્યોતિ, હરીશ - અશોક ઘોષ - કન્હૈયાલાલ

એ પછીના દશકમાં આપણને ગીતોનો બહુ સમૃદ્ધ ફાલ મળે છે -

દિવાલી ફિર આયી સજની - ખઝાનચી (૧૯૪૧) - શમશાદ બેગમ - ગુલામ હૈદર - વલી સાહબ

પંજાબનાં ઘરોમાં કોઈ પણ ઉત્સવની ઉજવણી સમયે ઢોલકના તાલના સંગાથે જે વાતાવરણ જોવા મળે તે આ ગીતમાં દૃશ્યમાન થાય છે

આયી દિવાલી આયી દિવાલી - રત્તન (૧૯૪૪) - જોહરાબાઈ અંબાલેવાલી - નૌશાદ - ડી એન મધોક

દિવાળીના દીવાઓની જ્યોત પર ફીદા થતાં પતંગીયાઓ અને બહાર ચાલી રહેલી દિવાળીની ઉજવણી પોતાના પ્રેમીજનના પ્રેમોલ્લાસની જ્યોતમાં ભળી ન જવાનો, કે ન તો ઉજવણીમાં તેનો સાથ હોવાનો, ગ઼મ નાયિકાના મનમાં ઘુંટે છે.

ઘર ઘર મેં દિવાલી હૈ, મેરે ઘરમેં અંધેરા - કિસ્મત (૧૯૪૩) - અમીરબાઈ કર્ણાટકી - અનિલ બિશ્વાસ - પ્રદીપ

પ્રજ્ઞાચક્ષુ હોવાને કારણે જ નાયિકાનાં જીવનમાં અંધારૂં છે એ ખેદ સિવાય પણ પોતાનાં જીવનમાં અનેક સમસ્યાઓના ફટાકડાઓ ફૂટતા રહેવાથી જિંદગીમાં ક્યાંય આશાનો ઉજાશ નથી કળાતો એવી ફરિયાદ પણ નાયિકા આ પ્રસંગે કરે છે

આયી દિવાલી દીપોંવાલી - મહારાણા પ્રતાપ (૧૯૪૬)- ખુર્શીદ, સાથીઓ - રામ ગાંગુલી - સ્વામી રામાનંદ

ગીતની ધુન, લય અને વાદ્યસજ્જામાંથી જ  દિવાળીની ઉજવણીનો આનંદ છલકે છે 

આયી દિવાલી દીપ જલા લા - પઘડી (૧૯૪૮) - સીતારા કાનપુરી, શમશાદ બેગમ - ગુલામ મોહમ્મદ - શકીલ બદાયુની

દિવાળીની ઉજવણીમાં આખું કુટુંબ હેલે ચડ્યું છે....

દિવાલી કી રાત પિયા ઘર આનેવાલે - અમર કહાની (૧૯૪૯) - સુરૈયા - હુસ્નલાલ ભગતરામ - રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ

પરંપરાગત રીતે ઘરનો પુરુષ વર્ગ આજિવિકા રળવા બહારગામ વસતો હોય, એટલે દિવાળીને ટાંકણે ઉત્સવની ઉજવણી એ સાથે આવીને કરે એવી આશામાં મીટ માંડેલી નાયિકાના મનના ભાવ અહીં રજૂ થાય છે 

આયી હૈ દિવાલી - શીશ મહલ (૧૯૫૦) - ગીતા દત્ત, શમશાદ બેગમ - વસંત દેસાઈ - નઝીમ પાનીપતી

મહેલ, રાજ દરબાર અને આખું નગર દિવાળીને આવકારે છે

શામ ઔર હુઈ ઔર દીપ જલે - બસેરા (૧૯૫૦) - મુબારક બેગમ, સુલોચના કદમ - એમ એ રૌફ ઉસ્માની - સરદાર ઈલ્હામ

એ જ સાંજ, એ જ દીપ પણ મનમાં ભાવ સાવ જ અલગ પેદા થાય. એક જ ગીતમાં બે સાવ અલગ મૂડ આવરી લેવાયા છે

જગમગતી દિવાલી કી રાત આ ગયી - સ્ટેજ (૧૯૫૧) - આશા ભોસલે - હુસ્નલાલ ભગતરામ - શર્શાર શૈલાની

ઉત્સવની ઉજવણીનો આનંદ ગીતમાં ઝગમગે છે 

યુટ્યુબ પર ગીતનું એક બીજું વર્ઝન જોવા મળે છે જેમાં ગાયક તરીકે લતા મંગેશકર જણાવાયાં છે (?)

દીપ જલે ઘર ઘર મેં આયી દિવાલી - ઘર ઘરમેં દિવાલી (૧૯૫૫) - લતા મંગેશકર, શમીન્દર - રોશન - પ્રેમ ધવન

શીર્ષકમાં 'દિવાળી'શબ્દપ્રયોગ થયો હોય એવી એક બીજી ફિલ્મ. ફિલ્મનાં બીજાં કેટલાંક ગીતો ઇન્ટરનેટ પર મળે છે, પણ આ ગીત હજૂ ઇન્ટરનેટની પહોંચમાં આવ્યું જણાતું નથી.

ઈસ રાત દિવાલી કૈસે - સબ સે બડા રૂપૈયા (૧૯૫૫) = મોહમ્મદ રફી, શમશાદ બેગમ, આશા ભોસલે – શૌકત દેહલવી - પી એલ સંતોષી

ઘરની અંદર દંપતિનાં મિલનની ઘડી અને બહાર દિવાળીની રાતની ઉજવણીનો કવ્વાલી શૈલીમાં સંગમ.. 

કેવો મજાનો યોગાનુયોગ છે કે દિવાળીનાં ગીત ધરાવતી બીજી એક ફિલ્મનાં પણ શીર્ષકમાં 'પૈસા' છે...

દીપ જલેંગે દિવાલી આયી - પૈસા (૧૯૫૭)- ગીતા દત્ત - રામ ગાંગુલી - નઝીર અકબરાબાદી

ઉત્સવની ઉજવણીના આનંદને ગીતા દત્ત તેમના અવાજનાં ઊંડાણ સુધી ઘુંટે છે

જહાં મેં આયી દિવાલી - તાજ (૧૯૫૬) - લતા મંગેશકર - હેમંત કુમાર - રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ

દિવાળીના દીવાઓના ઝગમગાટથી વિરહની જ્યોતથી દાઝી જવાની પીડા વધારે અસહ્ય બને છે 

કૈસે દિવાલી મનાયે હમ લાલા, અપના તો બારાહ મહિને દીવાલા -પૈગામ (૧૯૫૯) - મોહમ્મદ રફી - સી રામચંદ્ર - પ્રદીપ

શ્રમજીવી અને મધ્યમ વર્ગ માટે તો દિવાળીનું બોનસ મળે તો પણ ચાદર તો એક સંધો ત્યાં તેર તૂટે એ બારાહ મહિને દીવાલા  જ હાલત રહેવાની...

આયી અબ કે સાલ દિવાલી - હક઼ીક઼ત (૧૯૬૪) - લતા મંગેશકર - મદન મોહન - કૈફી આઝમી

ફરજ માટે હંમેશાં ખડે પગે રહેતાં લશ્કર માટે તો દિવાળીમાં પણ પોતાનાં નજ્દીકનાં લોકોથી અંતર તો સહન કરવું જ પડે, અને તેમાં પણ યુદ્ધ જેવી તંગ પરિસ્થિતિ ચાલતી હોય ત્યારે એક બાજૂ યુદ્ધની ભયાનકતાની ખાઈ અને બીજી બાજૂ પોતાનાંઓથી દૂર હોવાની પીડાની ખીણ જેવી દશા પણ ભોગવવી પડે...

દિવાલી આઈ રે ઘર ઘર દીપ જલે - લીડર (૧૯૬૪) - લતા મંગેશકર, મોહમ્મદ રફી, સાથીઓ - નૌશાદ - શકીલ બદાયુની

સ્ત્રી નૃત્યકારોના હાથમાં દીવા ને પુરૂષ નૃત્યકારોના હાથમાં મશાલ નગારાંની દાંડીની ચોટ પર સમાજના બન્ને વર્ગ માટે દિવાળીના અલગ અલગ સંદેશ કહી જાય છે.

અહીંથી આગળ મારી શોધ દરમ્યાન મને એવું જણાયું કે '૭૦ કે '૮૦ના દાયકામાં 'દિવાળી' ગીતો ફિલ્મોમાં મુકવાનું નહિવત થઈ ગયું છે, કેમકે મને છેક '૯૦ના દાયકાના અંતનાં કે તે પછીનાં ગીતો જ જોવા મળ્યાં.

ખેર. મારો રસ તો આમ પણ મને જે ગીતો યાદ આવ્યાં તે પહેલાંના ગીતો અને એ ગીતોના વિષય, ગાયકો, સંગીતકારો નાં વૈવિધ્ય બાબતોમાં જ રસ હતો, જે તો આટલાં ગીતોના દીપમાંથી ફૂટતા પ્રકાશનાં અનેકવિધ તરંગો એ જ સંતુષ્ટ કરી આપ્યો છે. એટલે આજના લેખમાટે અહીં જ વિરમતાં પહેલાં એક એવું ગૈરફિલ્મી ગીત જરૂર રજૂ કરીશ, જેનાં ગાયક,સંગીતકાર અને ગીતકારનાં સંયોજને આપણને કેટલાંક બેનમૂન ગૈર ફિલ્મી ગીતો આપ્યાં હતાં. એ પછીથી સંગીતકારને ફિલ્મી દુનિયા બહુ ફળી અને તેમનાં ફિલ્મનાં ગીતો જ એક સીમાચિહ્ન બની રહ્યાં- 

મૈં ઘીકા દિયા જલાઉં, ઘર આઓ - સી એચ આત્મા - ઓ પી નય્યર - સરોજ મોહિની નય્યર 

દિવાળીનું પર્વ આપણને સૌને જ્યોત સે જ્યોત જલાતે ચલો, પ્રેમકી ગંગા બહાતે ચલો (સંત જ્ઞાનેશ્વર, ૧૯૬૧)ની ભાવના પ્રજ્વળિત રાખવાની શક્તિ આપે એ પ્રાર્થના સાથે આપ સૌને દિવાળીનાં પર્વની ખુશીઓ મંગળમય રહો એ શુભેચ્છા....