વલીભાઈ મુસા – સંબંધોનું પારખું વ્યક્તિત્ત્વ

 

૨૦૧૩ના વર્ષની આ વાત હશે. વેબ ગુર્જરી સાથે જોડાયે મને હજુ થોડા મહિના જ થયા હતા. એક દિવસ જુગલકિશોરભાઈ વ્યાસે મને કહ્યું કે તેમના એક મિત્ર વલીભાઈ મુસાએ કેટલાક સાહિત્યકારોનું પોતાને ત્યાં એક મિલન ગોઠવ્યું છે, તમે પણ આવો. સાહિત્ય સાથેનો મારો સંબંધ એક વાચકથી વિશેષ નહીં, એટલે મારો પહેલો પ્રતિભાવ તો ચોખ્ખી ના જ કહેવાનો હતો. પરંતું જુગલકિશોરભાઈના પ્રેમભર્યા આગ્રહે મને પલાળી નાખ્યો  અને મેં, આખરે, સાથે જવાની હા પાડી.

એમનાં આમંત્રણને સ્વીકારવામાં અનુભવેલ ભારે અચકાટની મારી વાત મેં વલીભાઈને પણ પહેલી જ મુલાકાત વખતે કહી.  તેઓએ મારી કેફિયત બહુ જ શાંતિથી સાંભળી અને પછી તેમનાં ટ્રેડમાર્ક કહી શકાય એવાં મર્માળુ સ્મિત સાથે મને બીજાં આમંત્રિતોની સાથે વાતોમાં ભેળવી દીધો. તે પછી તો જ્યારે જ્યારે વલીભાઈ આવાં મિલનો ગોઠવે ત્યારે મને પણ અચૂક બોલાવે જ. પણ બહુ અપવાદરૂપ કિસ્સાઓ સિવાય મેં તેમને ખરાબ ન લાગે તેવાં બહાનાં કાઢીને ના જ કહી. મારાં આવાં વર્તન છતાં તેમણે ક્યારે પણ આમંત્રણ આપવાનું બંધ ન જ કર્યું.  

એ પછી તો વેબ ગુર્જરીનાં સંપાદન મંડળમાં ઘણાં વર્ષો સાથે રહેવાની અને કામ કરવાની તક મળી. પરંતુ વલીભાઈ મારી તાસીર બરાબર સમજી ગયા હતા, એટલે જૂજ અપવાદ રૂપ કિસ્સાઓ સિવાય તેમણે મારી સાથેનો વ્યવહાર નિયમિતપણે ચાલતી ઇ-મેલને આપલેથી જ ચલાવ્યો.

આટલું જ લખીને અટકી જઈએ તો એમ જણાય કે અમારો સંબંધ માત્ર ઔપચારિક સ્તરે જ રહી ગયો હશે. સામાન્યપણે મારા ઇ-મેલમાં હું તો ખપ પુરતી વાત સાવ જ ટુંકેથી કરવાવાળો રહ્યો. એટલે, વાત જો મારા પક્ષની જ હોત તો કદાચ એમ થયું પણ હોત. પણ સામે પક્ષે તો વલીભાઈ હતા ! તેમણે એ સબંધમાં એક એવી અનોખી ઉષ્માની અનુભૂતિ મેળવી રાખી હતી કે એકબીજાના સીધા સાદા ઇ-મેલમાં પણ તે ભાવ દેખાયા વિના ન રહે.

આજે હવે જ્યારે વલીભાઈની નશ્વર હાજરી નથી રહી ત્યારે પાછળ વળીને જોતાં તેમનાં વ્યક્તિત્વનું  આ અનોખું પાસું મારી સામે ઊભરી આવે છે. વલીભાઈ સંબંધ રાખવાવાળા હતા, પણ તે સાથે તેઓ સંબંધોના પારખુ પણ હતા. કોઈ પણ સંબંધને એ સામેવાળી વ્યક્તિના પ્રતિસાદ અને વ્યવહારની સીમામાં બહુ સરળતાથી ગોઠવી શકતા. મને લાગે છે કે જે સંબંધ રાખવા જેવા નથી એવી તેમને  સ્પષ્ટ સમજ પણ થઈ ગયા પછી પણ એ સંબંધને તોડી નાખવા કરતાં ધીમે ધીમે આપમેળે ઘટવા દઈને એક સ્વાભાવિક ક્રમમાં તેઓ બંધ થઈ જવા દેતા હશે. 

આમ કહું છું ત્યારે એ પણ યાદ આવે છે કે તેઓ પોતાને જે વાત સાચી લાગે છે તે સામેવાળાને તડને ફડની રીતે ન કહેતા. પણ તેઓ જે કહેવા માગે છે તેનો ભાવ તેમની શૈલી અને શબ્દોમાં સાવ અછતો પણ ના રહેતો. બહુ થોડા સમયમાં જ વેબ ગુર્જરીના મારા જેવા જ સ્વભાવવાળા અન્ય  મિત્રોને તેમનાં આ વ્યક્તિત્વના આ પાસાંની સમજ તો પડી ગઈ હતી. પણ મારી જેમ એ સમયે એમને પણ લાગતું કે વલીભાઈ તેમનું મંતવ્ય, તેમની લાગણી, વધુ પડતી નરમ રીતે કહી રહ્યા છે. જોકે પછી તો એવા ઘણા પ્રસંગો બન્યા જ્યારે તેમની આવી દેખાતી નરમાશ પાછળની  તેમની વિચારસરણીની સ્પષ્ટતાને તેઓ બહુ જ સરળતાથી વ્યવહારમાં પણ મૂકી શકતા જોવા મળ્યા.

માનવ જીવનમાં સંબંધ બાંધવા, કેળવવા અને જરૂર પડ્યે કમાડને ધીરેથી ઠેલો દઈને તેને તેના સ્વાભાવિક અંત ભણી જવા દેવાની વલીભાઈની પરખ અને આવડતની કળા શીખી શકવાની જે તક મળી છે તે, પ્રમાણમાં બહુ મર્યાદિત કહી શકાય એવા,  અમારા સંબંધની અવિસ્મરણીય યાદ છે. 

૧૯૬૬-૧૯૭૧ : કેવાં હતાં એ ઘટનાસભર પાંચ વર્ષો …. - પ્રેક્ટિકલ્સ : વર્કશોપ [૨]

એન્જિનિયરિંગના વિદ્યાર્થી માટેની વર્કશોપની આવશ્યકતાના આદર્શો અને વાસ્તવિકતાઓ

વિજ્ઞાન કે એન્જિનિયરિંગ કે મૅડીસિન જેવા વ્યાવસાયિક  અભ્યાસક્રમોમાં 'પ્રેક્ટિકલ્સ' દ્વારા વિદ્યાર્થી 'થિયરી'માં જે ભણે તેને પ્રાયોગિક રીતે સિદ્ધ કરવા શું અને કેમ કરવું જોઈએ તે શીખે છે.  'ડ્રોઇંગ' ' 'સર્વેયિંગ' જેવા 'પ્રેક્ટિકલ્સ' એન્જિનિયરિંગના અભ્યાસ દરમ્યાન પણ મહદ અંશે આ જરૂરિયાત પુરી કરવાની સાથે વિદ્યાર્થીને વ્યાવહારિક જગતની નજદીક લઈ જવાની ભૂમિકા પણ ભજવે છે.  પરંતુ 'વર્કશોપ્સ' આ ઉદ્દેશ્યને સિદ્ધ કરવાની સાથે સાથે વિદ્યાર્થીને થિયરીમાં શીખેલ 'વિજ્ઞાન'નાં જ્ઞાનને વાસ્તવિક જગતમાં અમલમાં મુકવા માટે હાથ વડે કામ કરી શકવાની 'કળા'ના અનુભવને  'આવડત'માં કેમ ઉતારવો તે શીખવાડવાની, અને તેને આત્મસાત કરવાની, આવશ્યકતાને પુરી કરવા માટે પ્રયોજાયેલ છે. પરંતુ અભ્યાસક્રમને જે રીતે આલેખવામાં આવે છે કે તેનો અમલ કરવામાં આવે છે, તેમાં ક્યાંક એવી મહત્ત્વની કડી ખૂટે છે કે અન્ય પ્રેક્ટીકલ્સની જેમ વિદ્યાર્થીઓ, અને કંઈક અંશે શિક્ષકો, 'આ પણ એક 'કામ' છે જેને ફરજિયાત પુૠં કરવાનું છે' એવા મનોભાવથી જોતા  જણાય છે. તેમાં વળી, જેમણે એન્જિયરિંગમાં દાખલ થવા પહેલાં હાથના ઉપયોગથી કંઈ જ 'બનાવ્યું' નથી એવા મારા જેવાઓને તો 'આવડત' અને 'મનોભાવની કેળવણી' તો ભેંસ આગળ ભાગવત જ પરવડે. આટલું ઓછું હોય તેમ, સાચી યા ખોટી રીતે ઘર કરેલી માન્યતા કે 'આપણે તો 'એન્જિનિયર' છીએ, હાથ તેલગ્રીસથી મેલા કરવા એ તો કારીગરનું કામ છે' આ મનોભાવ પરિસ્થિતિમાં ઈંધણ પુરીને આગ ભડકાવવાનું કામ કરે છે.

આ બધી સાંયોગિક ચર્ચાઓને કારણે ધ્યાન ખસેડ્યા સિવાય વિદ્યાર્થીને હાથ વડે કામ કરવાની કળાની આવડત શીખવા માટે અને ઉત્પાદન પ્રક્રિયામાં વ્યવહારમાં વપરાતી અલગ અલગ કાર્યપદ્ધતિઓ અને તેને આનુષાંગિક યંત્રો અને ઉપકરણોથી પરિચિત થવા માટે વર્કશોપ્સ એક આદર્શ સ્થળ અને તક છે એ વિશે બેમત ન હોઈ શકે તેનો તો સ્વીકાર કરવો જ રહ્યો.. 

એ સમયે એલડીમાં વર્કશ્પ્સ તરીકે સુથારી, ફિટિંગ, મશીન શોપ અને લુહારી જેવી 'શોપ્સ' હતી. વિદ્યાર્થીઓએ, તેમને આપવામાં આવેલ કાચા માલમાંથી આ શોપ્સનાં કાર્યક્ષેત્રમાં આવતા વિવિધ 'જોબ' બનાવવાના રહેતા. જેમણે કોઇ પણ ઉપકરણને હાથમાં જ પહેલી વાર પકડ્યું હોય એવ મારા જેવા વિદ્યાર્થોને તો દરેક જોબ એક નવી અજમાયશ અને તેમાંથી નિપજતી ભૂલોની પરંપરા હતો. એ દરેક 'જોબ' શા માટે બનાવવો જોઈએ અને કેમ કરીને બનાવવો જોઈએ તેની જે કંઈ અને જેવી સમજણ અપાતી હશે તે સમજવું એ પણ શરૂઆતમાંતો અમારા માટે એક અજમાયશ જ નીવડતી હતી. 

વર્કશોપ્સના ઈંન્સ્ટ્રકટરો મોટા ભાગે આઈટીઆઈ પાસ કરેલ બહુ અનુભવી કારીગરો રહેતા.  ઘણા કિસ્સાઓમાં તો તેઓ તેમનાં અન્ય કુટુંબીજનો સાથે સુથારી કામ જેવા પોતપોતાના વ્યવાસાયો પણ કરતા હતા. એક તો સરકારી નોકરીની સુરક્ષા અને બીજી બાજુ હવે પગારમાં થતા વાર્ષિક વધારા સિવાય અન્ય કોઈ પ્રગતિની ખાસ શક્યતાઓ નહીં એટલે કદાચ એ લોકોને અમારા જેવા શિખાઉઓને દર વર્ષે કક્કો શીખડાવવામાં બહુ રસ નહીં હોય. તેમાં પાછું લગભગ બધા જ વિદ્યાર્થીનો પ્રેક્ટિક્લ્સ તરફનો નિરસ અભિગમ તેમનાં આ માનસને ઘુંટવામાં વધારે ભાગ ભજવતો હોય એમ બની શકે !  એવી પણ એમ માન્યતા જતી કે કારીગર જ હોવા છતાં ભવિષ્યના એન્જિનિયરો પર બૉસગીરી કરવાની તક પણ તેમને આ સિવાય ક્યારે મળે ? જોકે મને પોતાને આવું ખાસ લાગ્યં  નહોતું એ વાત પણ એટલી જ સાચી હતી.  એવી પણ અફવાઓ સાંભળવા મળતી કે જૉબ 'પાસ કરાવી લેવો' હોય તો ખાનગીમાં તેમની પાસે જ બનાવડાવી લેવાની 'દક્ષિણા'નો વ્યવહાર પણ કરી શકાય તેમ હતું !  મેં તો એમ પણ જોયું હતું કે જો અમે લોકો બહુ જ સાચી લગનથી તેમની પાસે શીખવા જતા તો અમને તેઓ ખુબ જ મદદ પણ કરતા. આ બધામાં સાચું ખોટું શું તે જાણવામાં ન તો મને ત્યારે રસ હતો કે ન તો આજે છે. પરંતુ, કોઈ પણ સંસ્થામાં સત્તાની સાઠમારી કે આડા વ્યવહારોનાં દુષણો કેમ કામ કરવા લાગી જતાં હોઈ શકે એ સમજવામાં આ વાતનું મહત્ત્વ આજે સમજાય છે. એકંદરે જોતાં, એ લોકોના વ્યવહારોની સબળી નબળી બધી બાજુઓને ધ્યાનમાં લીધા પછી પણ અમને વર્કશોપ્સની "કળા" શીખવવામાં  તેમનાં યોગદાનનાં મહત્ત્વને માન તો આપવું ઘટે. 

મને એમ પણ ખાસ યાદ નથી આવતું કે કોઈ પણ જૉબ પુરો કરવા માટે અમને અમુક ચોક્કસ સમય મર્યાદા પહેલેથી જણાવાતી કે નહીં. પણ હા, ક્યાં તો ઈંસ્ટ્રક્ટરો દ્વારા સુચવાતી કે ક્યાં તો વિદ્યાર્થીઓએ પોતાના મનથી નક્કી કરેલ  એક અવૈધ સમય માર્યાદા રહેતી એવું જરૂર યાદ આવે છે.  ખેર, એટલું તો સ્પષ્ટ જ છે કે કંઈ શીખવા કરતાં જેટલો જલ્દી બને તેટલો જૉબ પુરો કરી નાખવાની દાનત અમારા પર વધારે હાવી રહેતી. તો સામે અમારી બહુ વધારે પડતી ઉતાવળને ઈંસ્ટ્રક્ટરો તરફથી ઉત્તેજન ન મળતું એમ પણ યાદ આવે છે.  ઉતાવળ કરવામાં અમે જે કંઈ શીખવું જોઈએ એ નથી શીખતા એવો ભાવ આવાં માનસ પાછળ હશે કે કેમ તે તો ચોક્કસપણે નથી ખબર, પણ બહુ જલ્દી કરીએ તો કંઈક ને કંઈક ભુલ બતાવીને કામ ફરીથી કરવું પડતું એટલું યાદ છે. પરિણામે, અમે લોકો પણ અંદાજ બાંધી લેતા  કે ક્યારે જોબ બતાવવા જશું તો બહુ ભુલો કાઢ્યા સિવાય જોબ પાસ થઈ જશે ! હા, આજે પાછળ વળીને જોતાં એમ લાગે છે કે  ઘણી બાબતોમાં તેઓ અમને પાછા કાઢતા તે એ જૉબની આવશ્યકતાનાં હાર્દને સમજવા માટે ખરેખર જરૂરી પણ હતું.

આજે મારે એ પણ સ્વીકારવું છે કે જોબ પાસ કરાવવાની એ અવૈધ સમય મર્યાદાને કારણે મને વર્કશોપ્સનાના ઘણા ક્લાસમાંથી ગુટલી મારવાની આદત પડી ગઈ હતી.  અમારા જેવા પાછળ પડી ગયેલાઓ મટે છેલ્લે છેલ્લે વધારાના વર્ગો ગોઠવાતા. તે સમયે સમય ઓછો હોય એટલે જૉબને પાસ કરવામાં બહુ ખટખટ ન થતી, એટલે એ વ્યવસ્થા ઘણાઓને વધારે અનુકૂળ રહેતી. કામમાં બહુ સંપૂર્ણતાના આગ્રહને બદલે ખપ પુરતું બરાબર થાય એટલો સમય આપીને કામ જલદી પુરૂં કરી લેવાની જ મને તો ટેવ હતી એટલે સમયનો ઓછો બગાડ થતો હોવાથી મને પણ આ વ્યવસ્થા ગોઠી ગઈ હતી. 

વર્કશોપ્સમાં જે જૉબ કરાડવવામાં આવતા તે જે પ્રકારનાં 'જોઈંટ્સ' હતા અને તેના જુદા જુદા ઉપયોગો માટે તેમાં 'લિમિટ્સ કે ફિટ્સ'ની કેટલી આવશ્યકતા કેમ હોવી જોઈએ એ બધું તો જ્યારે થિયરીમાં ભણવામાં આવ્યું ત્યારે વર્કશોપમાં તે કેમ સિદ્ધ કરવું એ સમજવાનું હતું એ વાતનું મહત્ત્વ સમજાયું.

સમય અને ઉમરની સાથે આવતી સમજબુદ્ધિના પ્રતાપે આજે હવે એ બધી હસ્તકળાઓ શીખવાનું કૉલેજ પછી કેટલું મહત્ત્વનું નીવડી શકે તે  સમજાય છે.  એ સમયે ભલે ધ્યાન પર નહોતું આવ્યું પણ વર્કશોપ્સના એ અનુભવોને કારણે ઓછાં લોકપ્રિય જણાતાં કૌશલ્યોનું પણ ઉત્પાદન પ્રક્રિયામાં, તેમજ સંસ્થાના સમગ્ર તંત્રના સરળતાથી  કામ કરતાં રહેવામાં, અગત્ય શું છે તે તો મગજમાં જરૂર નોંધાઈ ગયું હતું. કોઈ પણ કામ સફળતાથી સિદ્ધ કરવા માટે માત્ર બુદ્ધિ નહીં પણ હાથની કારીગીરી અને મહેનત પણ કેટલાં જરૂરી છે તે પણ સમજાયું તો હતું જ.  એ સમયે અપ્રત્ય્ક્ષ લાગ્તી આ સમજને કારણે વ્યક્તિગત વિકાસમાં તો મદદ મળી જ છે, પણ સમાજના સંતુલિત વિકાસ માટે ઉત્પાદન પ્રક્રિયા સાથે સંકળાયેલ સમગ્ર સાંકળની દરેક ક્ડીની આવશ્યકતા અંગેના અભિગમને વિકસાવવામાં પણ તેનું ઘણું  યોગદાન રહ્યું છે તેનો પણ આજે સ્વીકાર કરૂં છું. 

આ સમજનો મને સીધો ફાયદો મારી પછીની સક્રિય કારકિર્દીમાં મળ્યો.  બન્ને પક્ષે માન પણ સચવાય, આપસી વિશ્વાસ મજબુત બને અને છતાં બન્ને પક્ષની સબળી બાજુઓનો ગુણાકાર જ કેમ થાય એ રીતે કારીગરો, ફોરમેન અને પહેલી હરોળના સુપરવાઈઝરો સાથે વ્યવહાર કેમ  રાખવો એ વિશે મને સારી ફાવટ આવી ગઈ હતી. 

તે ઉપરાંત, આગળ જતાં જ્યારે જ્યારે મને મશિનિંગ, ફોર્જિંગ, કાસ્ટીંગ, હોટ અને કોલ્ડ ફોર્મિંગ કે મેટ્રોલોજી જેવી ઉત્પાદન પ્રક્રિયાઓ સાથે કામ પડ્યું ત્યારે કૉલેજ દરમ્યાન અધુરી રહી ગયેલી તડપને પુરી કરવાની એ દરેક તક મેં બહુ જ લગનથી ઝડપી લીધી.  પરિણામે મને એ આ પ્રક્રિયાઓ વિશે ઘણું વધારે જાણવાનું પણ મળ્યું. તેનો સીધો ફાયદો એ થયો કે મારી સક્રિય કારકિર્દી દરમ્યાન મને સોંપવામાં આવેલ પ્રક્રિયાની સાંકળ અને તેમાંથી નીપજતાં પરિણામો સાથે કામ લેવાની મારી જવાબદારીઓનું વહન હું ઘણી સારી રીતે કરી શક્યો. 

આજે હવે પશ્ચાદ દૃષ્ટિ કરતાં એ સમયનાં કૉલેજના અભ્યાસક્રમનાં માળખાં અને મારી પોતાની મર્યાદાઓની સાથે એલડીના સમગ્રપણે રહેલા અનુભવ અને જીવનમાં યોગદાન સાથે વર્કશોપ્સ અને ત્યાંનાં વાતાવરણની અસરનાં મિશ્રણની  એક વ્યાવસાયિક તરીકેના મારાં માનસનાં ઘડતરરૂપે  મારાં જીવનમાં ઘણું અદકેરૂં મહત્ત્વ રહ્યું એવી સ્પષ્ટ લાગણી અનુભવાય છે. 

દિલીપ વ્યાસે વર્કશોપની મમળાવેલી તેમની યાદોમાંથી સાભાર.

વર્કશોપ્સના અનાપેક્ષિત આડપેદાશો સમા ફાયદોઓની યાદો વિશે હવે પછી

૧૯૬૬-૧૯૭૧ : કેવાં હતાં એ ઘટનાસભર પાંચ વર્ષો …. - પ્રેક્ટિકલ્સ : વર્કશોપ [૧]

 

એન્જિયરિંગ અભ્યાસક્રમમાં વર્કશોપની વ્યાવહારિક આવશ્યકતા સમજવા છતાં મારા માટે અભ્યાસ દરમ્યાન જ નહીં, પણ સક્રિય કારકિર્દી દરમ્યાન ઘણા લાંબા સમય સુધી વર્કશોપ એક અકળ કોયડો જ રહ્યો છે.  એન્જિયરિંગના દાખલ થવાના સમય સુધી આ વિષયની પ્રાથમિકતાઓથી મહદ અંશે અજાણ જેવા મારા વર્કશોપ માટે જરૂરી સાધનો ખરીદવા જતી વખતે 'ફાઈલ', 'કાનસ' જેવા શબ્દો જ ભેંસ આગળ ભાગવત સમાન હોય ત્યાં મશીન સોપ માટેનાં કટિંગ ટુલ જેવાં સાધનો પણ ખરીદવાં એ લાકડીના ટેક અવગર ખોડંગાતે ખોડંગાતે પરવ્ત ચડવા જેટલું અશક્ય જણાતું હતું. સાદહનોની યાદી હાથમાં આવી ત્યારે એટલી ખબર પડી ગઈ હતી કે આ બધું પાનકોર નાકા પાસે આવેલ હાર્ડવેર બજારમાં 'સહેલાઈ'થી મળી જશે.  પરંતુ ત્યાં પછી વેપારીઓના સાવ પ્રાથમિક સવાલોના જવાબ આપતી વખતે પણ મારાં મોંના જે હાવભાવ હશે તે જોતાંવેંત જ એ વેપારીઓ સમજી ગયા હશે કે આ ભાઈ તો 'નવો નિશાળીયો' છે. એટલે એમના અનુભવના આધારે જ એમણે મને મારા જેવા માટે યોગ્ય સાધનો પસંદ કરી આપ્યાં.

એન્જિયનિયરિંગનું .... વિશિષ્ટ પ્રતિક ...... 

એલ ડી એન્જિયરિંગ કૉલેજની અંદર અને બહાર, શિક્ષણ સાથે સંકળાયેલ કોઈ પણ વ્યક્તિ સમુહ માટે, એન્જિયરિંગ અભ્યાસક્રમનું કદાચ સૌથી વધારે સહેલાઈથી નજરે ચડતું પ્રતિક વર્કશોપ્સ હશે.* 

એલડીના વિશાળ કેમ્પસના બરાબર મધયમાં આવેલ વર્કશોપ કારખાનાંઓનાં ખુબ જાણીતાં પ્રકારનાં મકાનો જેવું છે. બાજુમાં આવેલ ડ્રોઈંગ હૉલનાં મકાનની ભવ્યતાપણ વર્કશોપના મકાનની આભાને ઝાંખી નથી પાડી શકતી.  એ દિવસોમાં વર્કશોપ્સના આગળના ભાગમાં સુથારી, ફિટ્ટીંગ અને મશીન શોપ્સ આવેલ હતાં. સ્વાભાવિક કારણોસર સ્મિધી શોપ અલગથી, પાછળના, ભાગમાં આવેલ હતી.*

વર્કશોપ્સમાં વિદ્યાર્થીની હાજરીને અન્ય વિદ્યાર્થીઓથી અલગ તારી આપવાનું એક માત્ર શ્રેય ઘાટા વાદળી

રંગના 'બોઇલર સ્યુટ'ને ફાળે રહે છે. વર્ષની શરૂઆતમાં બહુ સારી રીતે ધોવાયેલ, ઈસ્ત્રી-બીસ્ત્રી થયેલ બોઈલર સ્યુટ વર્કશોપમાં વટથી દાખલ થાય. પછી વર્ષ દરમ્યાન વપરાશને કારણે જેમ જેમ તેના મેશ તેલ અને પરસેવાઓના રંગોનાં આવરણો ચડતાં જાય તેમ આવો ઘટ્ટ વાદળી રંગ પણ ઘનઘોર વાદળની પાછળ સંતાઈ જતા સૂર્યની જેમ ઓજપ પામવા લાગે. એટલે કદાચ, દરેક પિરિયડ પછી તેને મળતી લોકરની કેદમાં સંતાઈ રહેવું તેને પણ ગમતું હશે ! આવો 'મેલો અને ગંધાતો' બોઈલર સ્યુટ પહેરીને વર્કશોપ્સનાં કામોમાં અમારામાંના મોટા ભાગનાનું ધ્યાન ન ચોંટતું એ હવે સમજી શકાય છે.:)  

આવો સ્યુટ પહેરીને અમે કામ કેમ કરી શકતા તેનાં કરતાં પણ આવા સ્યુટને વર્ષને અંતે ધોવડાવવા માટે ઘરે અમે કેમ લઈ જતા હશું તે પણ એક કોય્ડૉ જ લહી શકાય. અમારા જેવા પ્રમાણમાં નજદીક રહેતા અને સાઈકલ પર કૉલેજ આવતા જતા વિદ્યાર્થીઓ તો ઓછા ટ્રાફિકના સમયનો લાભ લઈને કદાચ બધાંની નજરોથી - અને નાકથી - છુપાવીને તે કપડાં ધોવાની ચોકડી સુધી પહોંચાડી દેતા, પણ  ખાસે દૂર રહેતા મિત્રો તેને જાહેર સલામતી અને સુખાકારીના ભંગના ગુનામાં આવ્યા સિવાય તેને ઘરે શી રીતે પહૉંચાડી શકતા હશે? અને જે મિત્રો બસમાં આવતા એ લોકોની આ બોઇલર સ્યુટને છુપાવીને લઈ જવાની હિંમતને, અને આવડતને, તો આજે પણ સલામ કરવાનું મન થાય છે !!

આજુબાજુની સાયન્સ અને આર્ટ્સ કોલેજોના વિદ્યાર્થીઓ એલડીના વિદ્યાર્થીઓને હળવી  મજાકમાં 'હથોડા' તરીકે - જાહેરમાં પણ !- સંભોધતા. આમ સ્મિધી શોપમાં વટથી ભલભલા ઘાટ ઘડી શકતો ૪ - રતલી હથોડો એલડીના વિદ્યાર્થીઓની પણ 'ભારી ઃ)' મજાક બની ગયો હતો. કોલેજમાં ફુલફટાક થઈને આવતા એ વિદ્યાર્થીઓ માટે અમારો પેલો ઘટ્ટ વાદળી બોઈલર સ્યુટ આ 'હથોડા'ની છાપને વધારે ઘેરી બનાવવામાં, અજાણ્યે પણ, મદદરૂપ બનતો !*   

અન્ય કૉલેજોના વિદ્યાર્થીઓમાટે એલડીના વિદ્યાર્થીઓની 'હથોડા'ની છાપ આ માત્ર સ્થુળ સાધનો જ પુરતી મર્યાદિત નહોતી. એ દિવસોમાં વિદ્યાર્થીઓમાં થોડી શરમ અને થોડો લિહાજ લાવી શકતી મનાતી 'વિદ્યાર્થીઓની'ની ગેરહાજરીને કારણે એલડીના વિદ્યાર્થીઓ વધારે બરછટ બની જાય છે એવો પણ અર્થ આ મજાકિયા નામકરણની પાછળ અભિપ્રેત હોવાનું પણ મનાતું. જોકે અમે લોકો તેમની આવી આ બધી 'હરકતો 'ને માટે 'દ્રાક્ષ ખાટી છે' વાળી ઇર્ષ્યાને કારણભૂત માનીને આ નામને ગર્વ-ચંદ્રક તરીકે પણ સ્વીકારી લેતા !

*દિલીપ વ્યાસે વર્કશોપની મમળાવેલી તેમની યાદોમાંથી સાભાર.

એન્જિનિયરિંગનાં વિદ્યાર્થી માટેની વર્કશોપની આવશ્યકતાના આદર્શો અને વાસ્તવિકતાઓની યાદો હવે પછી 

સલીમ દુર્રાની : સ્ટાર, યાર, કલાકાર!

૧૯૬૦ના દાયકામાં જ્યારે હજુ અમારા જેવા ઘણાં કિશોરો માટે રેડીયો કોમેંટ્રી સાંભળવી એ એટલું સહેલું નહોતું, ત્યારે પણ સલીમ દુર્રાની જેવા કેટલાય ક્રિકેટરોએ એમની આગવી, આક્રમ્ક, શૈલી વડે અમારાં મન પર એક અજબ ભુરકી નાખી હતી.

એવા અનોખી શ્રેણીની પેઢીના એ ક્રિકેટરનાં અન્ય પાસાં સુશ્રી કાજ્લ ઓઝા વૈદ્યના 'દિવ્ય ભાસ્કર'ની રવિવારીય પૂર્તિ, 'રસરંગ'માં તેમની નિયમિત કોલમ 'માપ સ્પેસમ'ના તારીખ  ૯ - ૪ - ૨૦૨૩ના લેખમાં તેમનાં વ્યક્તિતવનાં બીજાં પણ પાસાંઓ આપણી સમક્ષ ખુલે છે. 

 

સુશ્રી કાજલ ઓઝા વૈદ્ય તેમ જ દિવ્ય ભાસ્કર માટે ખાસ આભારની લાગણી સાથે એ લેખ રજુ કરેલ છે.

કાજલ ઓઝા વૈદ્ય

ભારતીય ક્રિકેટ વિશે બનેલી બહુચર્ચિત અને લોકપ્રિય ફિલ્મ ‘83’માં એક જગ્યાએ સુનીલ ગાવસ્કર એના

તસવીર : ઇંટરનેટના સૌજન્યથી

‘અંકલ’ ક્રિકેટરનો ઉલ્લેખ કરે છે, એ કહે છે કે, ‘એક ઐસા ક્રિકેટર થા જો દર્શકો કી ડિમાન્ડ પે છક્કે લગાતે થે. સ્ટેડિયમ મેં જીસ કૌને સે ડિમાન્ડ આતી, વો ઉસ તરફ છક્કે માર સકતે થે.’ 

આ ક્રિકેટર એટલે બીજું કોઈ નહીં, પરંતુ ટૂંકી કારકિર્દીમાં જેણે ભારતને ટેસ્ટ ક્રિકેટમાં અદ્્ભુત સફળતા અપાવી એવા સલીમ અઝીઝ દુર્રાની. પહેલાંના જમાનામાં ચાર સેક્શનમાં પેવેલિયન વહેંચી દેવાતું અને ક્રિકેટના ચાહકો જે દિશામાંથી ‘વી વોન્ટ સિક્સર’ની બૂમો પાડે એ દિશામાં સિક્સર ફટકારવાની સલીમ દુર્રાનીની કળા, આજ સુધી ભારતીય ક્રિકેટમાં ફરી કોઈએ જોઈ નથી. ઇંગ્લેન્ડના સ્પિનર નોર્મન ગિફોર્ડના એક બોલ પર સલીમભાઈએ મિડવિકેટ પર ઓન ડિમાન્ડ સિક્સર ફટકારી દીધી. બોલર તેમની પાસે આવ્યો અને કહ્યું દુરી (દુર્રાની) તું આ રીતે ક્રોસ બેટ રમી શકે નહીં. સલીમભાઈએ કહ્યું, ‘મારી સામે ડિમાન્ડ હતી અને મારે પ્રેક્ષકોની ડિમાન્ડ તો પૂરી કરવી જ પડે. અમારે માંડ ૨૦ રનની જરૂર છે, જા બોલ શોધ અને બોલિંગ કર.’ અંતે ભારતે મેચ જીતી લીધી.

મૂળ અફઘાનિસ્તાનમાં જન્મેલા. સલીમ દુર્રાની ખૂબ દેખાવડા, ભૂરી આંખોવાળા અને સ્ટાઈલિશ વસ્ત્રો માટે જાણીતા હતા. એ જન્મ્યા ત્યારે એમના પિતા અબ્દુલ અઝીઝ દુર્રાનીએ તાજા જન્મેલા બાળકની આંખો સામે લાલ રંગનો બોલ ઘૂમાવીને ભવિષ્યવાણી કરી હતી, ‘મારે ઘરે એક સ્ટાર ક્રિકેટર જન્મ્યો છે.’ સલીમ દુર્રાની એમના પરિવાર સાથે ત્રણ વર્ષની ઉંમરે અફઘાનિસ્તાન છોડીને જામનગર આવી ગયા. ભારત-પાકિસ્તાનના ભાગલા થયા ત્યારે એમના પિતાએ પાકિસ્તાન જવાનું પસંદ કર્યું જ્યારે સલીમ દુર્રાની, એમની માતા અને મામાઓ જામનગર રોકાઈ ગયા. સલીમ દુર્રાનીના પિતા પાકિસ્તાન માટે ક્રિકેટ રમ્યા અને પછીથી એમણે અનેક તેજસ્વી ક્રિકેટર્સને ટ્રેઈન કર્યા જેમાં હનીફ મોહંમદ, વકાર હસન, ઈસરાર અલી, ખાલીદ વઝીર જેવાં નામો પાકિસ્તાનની ટેસ્ટ ક્રિકેટમાં આજે પણ આદરથી લેવાય છે.

સલીમ દુર્રાની સૌથી પહેલાં અર્જુન એવોર્ડ વિનર ભારતીય ક્રિકેટર હતા. એવોર્ડ જાહેર થયો ત્યારે એ વેસ્ટ ઈન્ડિઝના પ્રવાસ પર હતા. પાછા આવ્યા પછી કોઈને યાદ જ ન આવ્યું કે એવોર્ડનો સમારંભ કરવાનો છે! ટેસ્ટ ક્રિકેટમાંથી રિટાયર્ડ થયા પછી, એવોર્ડની જાહેરાતના સાડા ચાર દાયકા પછી એમને એક સમારંભમાં એ એવોર્ડ એનાયત કરવામાં આવ્યો! સલીમભાઈએ કોઈ દિવસ એ એવોર્ડ યાદ કરાવવાની તસદી લીધી નહીં.

 

સલીમ દુર્રાનીએ કારકિર્દીનો પ્રારંભ ઓસ્ટ્રેલિયા સામે જાન્યુઆરી ૧૯૬૦થી કર્યો તે વખતે દસમા ક્રમે રમવા આવ્યા હતા. એ જમાનામાં સુપરફાસ્ટ બોલર રે લિન્ડવોલના પહેલા જ બોલે તેમણે એક રન લઈ લીધો. ધૂંઆધાર લેફ્ટી બેસ્ટમેન અને છ ફૂટની ઊંચાઈ સાથે શાનદાર ઓલરાઉન્ડર તરીકે સલીમ દુર્રાની ભારત તરફથી ૨૯ ટેસ્ટ રમ્યા હતા, જેમાં તેમણે એક સદી અને સાત અડધી સદીની મદદથી ૧૨૦૨ રન બનાવ્યા હતા. આ સાથે ૭૫ વિકેટ પણ ઝડપી હતી.

૧૯૭૧માં ભારતીય ક્રિકેટ ટીમે વેસ્ટ ઇન્ડિઝના પ્રવાસમાં કેરેબિયન્સ સામે ટેસ્ટ અને ત્યાર બાદ સિરીઝ જીતીને ઇતિહાસ રચ્યો હતો. અજિત વાડેકરની એ સફળતા, સુનીલ ગાવસ્કરની એ પ્રથમ ટેસ્ટ આ તમામ બાબતો સૌને યાદ હશે પરંતુ પોર્ટ ઓફ સ્પેન ખાતેની માર્ચ ૧૯૭૧ની એ ટેસ્ટમાં ચોથા દિવસની સવારનો એક કિસ્સો ભાગ્યે જ કોઈને યાદ હશે. બન્યું એવું કે વેસ્ટ ઇન્ડિઝની ટીમે એક વિકેટે ૧૫૦ રનના સ્કોરથી તેનો બીજો દાવ આગળ ધપાવ્યો હતો અને રોય ફ્રેડરિક્સ અને ચાર્લી ડેવિસ મજબૂતીથી રમી રહ્યા હતા. પ્રસન્ના, બિશનસિંઘ બેદી અને વેંકટરાઘવન જેવા ત્રણ ત્રણ સ્પિનર વિકેટ ખેરવી શકતા ન હતા. ક્લાઇવ લોઇડ જામી ગયો હતો. એવામાં ડ્રિન્ક્સ આવ્યું અને ભારતના એક સ્પિનરે (કામચલાઉ) અચાનક જ કેપ્ટન અજિત વાડેકર પાસેથી બોલ આંચકી લીધો. તેણે પડકાર ફેંક્યો કે તારા આ કહેવાતા મહાન સ્પિનર પાસે લોઇડને આઉટ કરવાની તાકાત નથી. ડ્રિન્ક્સ પછીની ઓવરમાં એ બોલરે લોઇડને આઉટ કર્યો અને તરત જ મહાન ગેરી સોબર્સને પેવેલિયન ભેગા કરી દીધા. એમાંય સોબર્સને તો ક્લીન બોલ્ડ કરી દીધા. બસ, ત્યાર બાદ તેણે કેપ્ટનને બોલ પરત આપીને કહી દીધું હવે તારા સ્પિનર્સ પાસે બોલિંગ કરાવ. આ બે વિકેટે મેચનું પાસું પલટી નાખ્યું અને પછી જે કંઈ બન્યું તે ઇતિહાસ છે. ભારતે સાત વિકેટથી મેચ જીતી લીધી અને સિરીઝ પણ અંકે કરી લીધી. આ બોલર એટલે ભારતીય ક્રિકેટના સૌથી લોકપ્રિય એવા સલીમ દુર્રાની.

જીવનભર અપરિણીત રહેલા સલીમ દુર્રાની મીડિયાની નજરમાં એક ‘પ્લે બોય’ હતા. એ એટલા દેખાવડા હતા કે જ્યાં જતા ત્યાં છોકરીઓ એમની પાછળ પાગલ થતી. આજે વિરાટ કોહલી, વિનોદ કાંબલી, સુનીલ ગાવસ્કર, સચીન તેંડુલકર, સૌરવ ગાંગુલી જેવા ક્રિકેટર્સ જાહેરાતમાં કામ કરે છે, પરંતુ સલીમ દુર્રાનીએ ૧૯૭૩માં પરવીન બાબી સાથે હીરો તરીકે એક ફિલ્મ કરી હતી, ‘ચરિત્ર’. એ ફિલ્મ માટે એમને અઢાર હજાર રૂપિયા મળ્યા હતા. મિત્રોએ પાર્ટી માગી ત્યારે સલીમ દુર્રાનીએ કહ્યું હતું, ‘એ ફિલ્મમાંથી મળેલા પૈસા તો મેં પરવીન બાબી પાછળ ઉડાવી દીધા!’

એમના દિલદારીના અનેક કિસ્સા જાણીતા છે. શિયાળાની રાત્રે એક વૃદ્ધ ભિખારીને રાજસ્થાન ક્રિકેટરનું સત્તાવાર સ્વેટર એમણે ઉતારી આપેલું તો એકવાર ટ્રેનની મુસાફરી દરમિયાન નવાસવા આવેલા સુનીલ ગાવાસ્કરે એમણે પોતાનો બ્લેન્કેટ અને કોટ આપીને આખી રાત ઠંડીમાં વિતાવી હતી… એ દિવસથી સુનીલ ગાવસ્કર એમને ‘અંકલ’ કહેતા થયા. ૧૯૬૦માં ભારતીય પસંદગીકાર લાલા અમરનાથની સૂચનાથી કેટલાક યુવાન ક્રિકેટરોને ભારતીય ટીમની સાથે રાખવામાં આવ્યા હતા જેથી તેમને ટેસ્ટ ક્રિકેટનો અનુભવ મળી રહે. બીજે દિવસે લાલા અમરનાથે સલીમને બોલાવીને કહ્યું કે, જશુ પટેલ બીમાર હોવાથી આ ટેસ્ટમાં તારે રમવાનું છે. સૌના આશ્ચર્ય વચ્ચે રણજી પ્રારંભે સદી ફટકારનારા આ ઓલરાઉન્ડરને દસમા ક્રમે બેટિંગમાં મોકલાયા હતા. એમની લોકપ્રિયતાનો સૌથી રસપ્રદ કિસ્સો એ છે કે, એમને જ્યારે કાનપુર મેચમાં પડતા મૂકાયા ત્યારે સ્ટેડિયમની બહાર લોકો પોસ્ટર લઈને ઊભા હતા, ‘નો દુર્રાની, નો ટેસ્ટ’…

૮૮ વર્ષની ઉંમરે જામનગરમાં એમના ભાઈ જહાંગીર દુર્રાનીના ઘેર એમનું અવસાન થયું છે, ભારતીય ટેસ્ટ ક્રિકેટનું એક ડેશિંગ, હેન્ડસમ, સ્ટાઈલિશ પાત્ર ઈતિહાસ બની ગયું

---

સુશ્રી કાજલ ઓઝા વૈદ્યનો સંપર્ક kaajalozavaidya@gmail.com વીજાણુ સરનામે થઈ શકે છે

૧૯૬૬-૧૯૭૧ : કેવાં હતાં એ ઘટનાસભર પાંચ વર્ષો …. - પ્રેક્ટિકલ્સ : એંજિનીયરિંગ ડ્રોઈંગ [૨]

 

યાદગીરીઓનાં પડોમાં કોતરાઈ ગયેલી પ્રાયોગિક એન્જિનયરિંગ ડ્રોઈંગ સાથે પરોક્ષ રીતે સંકળાયેલી કેટલીક અવનવી યાદો 

એન્જિનિયરિંગ ડ્રોઇંગના પ્રેક્ટીકલ્સનું નામ પડતાં જ સૌ પ્રથમ તો માનસ પટ પર એ માટેના વિશાળ હૉલનું ચિત્ર ખડું થઈ જાય. એ ચિત્રમાં ડ્રોઈંગ બોર્ડ મુકવાનાં વિશાળકાય ટેબલોની વ્યવસ્થિત ગોઠવાયેલી હારો મુકીએ, કે આખી બેચના બધા જ વિદ્યાર્થૈઓને તેમાં કામ કરતા જોઈએ કે એ એક સાથે બધાંનાં બોર્ડ ટેબલની અંદર મુકતી વખતે થતા કે બહાર કાઢતી વખતે થતા અવાજો તેમાં ભરીએ કે પછી બધાજ વિદ્યાર્થીઓ લગભગ એક સાથે હૉલમાં દાખલ થાય કે બહાર નીકળે ત્યારે તેમના પાદચાપના અવાજો પણ ભરીએ તો પણ ખુબ જ લાંબા ને ખુબ જ ઉંચા એ હૉલની ખાલી જગ્યા ખાલી ખાલી જ લાગ્યા કરે.

આવી બીજી એક યાદને દિલીપ વ્યાસ આ શબ્દોમાં વર્ણવે છે - "એલ ડી એન્જિયરિંગના મારા દિવસોને યાદ કરતાં વેંત જે ચિત્ર મારા મનમાં દોરાઈ જાય છે તે મસમોટાં ડ્રોઇંગ બોર્ડ અને તેની સાથે ડ્રોઈંગ ક્લિપ્સથી ચોંટાડેલ ટી-સ્કેવરને જમણી બગલમાં આખા લબાયેલા જમણા હાથથી પકડી અને ડાબા હાથથી સઈકલના હેંડલ બારને પક્ડી સાઇકલની દિશા સાચવતાં સાચવતાં કરેલી બોર્ડને કોલેજ લઈ જવાની કે કોલેજ થી પાછા લઈ આવવાની એ સાઈકલ સવારીઓનું છે. આજે વિચારતાં હજુ પણ નવાઈ લાગે છે કે આજે મારે જો એમ કરવાનું આવે તો સો  ડગલાં પણ મારાથી  માંડ સાઇકલ ચલાવી શકાય તો એ જમાનામાં એ કામ કેમ આટલી સરળતાથી કરી શકાયું હશે !"

જોકે અમારે તો એલ કોલોનીનાં અમારાં ઘરોથી થોડાક જ કિલોમીટરના અંતરે આવેલી કોલેજ સુધી આવી હેરતભરી સાઈકલ સવારી કરવાની હતી. વળી એ સમયમાં આખા રસ્તે ખાસ ટ્રાફિક પણ ન રહેતો. તેની સામે ખીચોખીચ ભરેલ એએમટીએસની બસોમાં કે ભરચક ટ્રાફિકવાળા રસ્તાઓ પરથી દૂર દુરથી સાઈકલ પર અમારા સહપાઠીઓ આવડાં ડ્રોઈંગ બોર્ડને કેમ લઈ આવતા હશે તે તો મને ન તો તે સમયે કે ન તો આજે સમજાય છે !

સદ્‌નસીબે, ભલે કદાચ સગવડ ખાતર જ પણ, બહુ સારી રીતે  પ્રસ્થાપિત થયેલી પરંપરા મુજબ બોર્ડ લઈ આવવાનું ટર્મની શરૂઆતમાં અને ઘરે પાછા લઈ જવાનું ટર્મના અંતમાં એક જ વાર કરવાનું આવતું. કેટલાક પહોંચેલા મિત્રો તો ટર્મ પુરી થયા પછી પણ હોસ્ટેલની પોતાની રૂમ જાળવી રાખતા હતા. એટલે અમુક મિત્રો એ રૂમોમાં પણ ડ્રોંઈંગ બોર્ડને મુકી દેતા. 

મારાં શરીર સાથે જોડાયેલી એક નબળાઇની એક અંગત યાદ પણ મારા માનસપટ પર કોતરાઈ ગઈ છે. ઋતુફેર સમયે કે ધુળીયાં કે સુકાં વાતાવરણ દરમ્યાન મને સાઈનસની એલર્જી પજવે છે.  ડ્રોંઈગના હૉલમાં તો હવામાં ધુળનાં નરી આંખે ન દેખાતાં રજકણો હંમેશાં તર્યાં કરતાં હોય. એટલે ડ્રોઈંગ હૉલમાં દાખલ થયાના થોડા જ સમયમાં મારૂં નાક વરસાદી ઝરણાની વહેવા લાગતું. એ સમયે મારી સાથે બીજો રૂમાલ રાખવાની મેં આદત કેળવી હતી. પરીક્ષા જેવા, હૉલમાંથી લાંબો સમય બહાર ન નીકળી શકાય એવા ખાસ પ્રસંગોએ તો હું એક હજુ વધારાનો સુતરાઉ નેપકીન પણ સાથે રાખતો. આજે પણ સાઈનસના હુમલાની ઋતુમાં બીજો રૂમાલ અને તેથી પણ વધારે જરૂર સમયે બીજો નેપકીન હું સાથે રાખું છું. 

બીજી એક યાદ છે રાતના થતી મહેફિલો અને ખાણીપીણીની. ટર્મના અંતમાં અધુરાં રહી ગયેલ ડ્રોંઈગ શીટ્સ કે  ન લખાયેલી જર્નલોને પુરી કરવા માટે હોસ્ટેલના રૂમોમાં રાત પડ્યે ગ્લાસ ટ્રેસિંગ કે સમુહ નકલો કરવાની બેઠકોના દૌરની  એ સીઝન રહેતી. અમારા જેવા કેટલાક મિત્રો યેનકેન પ્રકારેણ, સખેદખે પણ, તેમનાં આ કામો તો ટર્મ પુરી થાય ત્યાં સુધીમાં પુરાં કરી લેતા હતા. પણ જે મિત્રો એ કામો પુરાં ન કરી શકતા, કે ધરાર નિયત સમયમં ન જ કરતા,  એ લોકોના રાત પડ્યે હોસ્ટેલના રૂમો પર ધામા પડે. અમે લોકો પણ અમારા મિત્રોની સાથે ખભેખભો મેળવવાનો ધર્મ બજાવવા (જોકે  ખરેખર  તો એ સમયે જામતી મહેફિલોની રંગતો માણવા) હોસ્ટેલ પર પહોંચી જતા. સમોસા, દાળવડાં, ભજીયાંના નાસ્તાઓ સાથે ગરમાગરમ ચાના ગ્લાસો કલાકે કલાકે અવિરતપણે પહૉંચાડતાં રહેવાની જવાબદારી અમારા જેવાઓને ફાળે આવતી. આ ઉપરાંત સોલ્જરીમાં ઉધરાવેલ ફાળા અને ખરેખર થયેલાં ખર્ચના પાકા હિસાબો રાખવાની જવાબદારી પણ અમારે નિભાવવાની હોય.   

મારૂં માનવું છે કે એન્જિયરિંગના અભ્યાસના બોજાને - જોકે ખરેખર એવું હતું કે કેમ તેનો જવાબ તો દરેકે પોતાના આત્માને પુછીને જ દેવો રહ્યો - સરળતાથી વહન કરી શકવામાં પ્રેક્ટીકલ્સની આવી હળવી પળો માટે દરેક વિદ્યાર્થીએ શુક્રગુજાર રહેવું જોઈએ ! 

 

હવે પછી વર્કશોપ્સમાં અણઆવડતોનાં પરાકમોની વાત.....

૧૯૬૬-૧૯૭૧ : કેવાં હતાં એ ઘટનાસભર પાંચ વર્ષો …. - પ્રેક્ટિકલ્સ : એંજિનીયરિંગ ડ્રોઈંગ - સદનસીબે એંજિનિયરિંગ વધારે અને ડ્રોઈંગ ઓછું નીકળ્યું [૧]

 

વિષયના નામમાં જ ચિત્રકામ વાંચીને જ મારાં તો ગાત્રો થીજી ગયાં હતાં.

મારામાં ચિત્રકામને કાગળ પર ઉતારવાની બાબતે કંઈક એવી પાયાની વસ્તુની જ ખોટ હતી કે મારા બધા પ્રયત્નો છતાં હું સાદામાં સાદાં ચિત્રને પણ કાગળ પર દોરી શકવાના હુન્નર બાબતે ધરાર કાચો જ રહ્યો. એક ઉદાહરણ જ પુરતું થઈ રહેશે. 

ચિત્રકામ સાથે મારો પહેલો ખરો સાક્ષાત્કાર આઠમા ધોરણની બીજી ટર્મમાં હું જ્યારે ૧૯૫૮-૫૯નાં વર્ષમાં રાજકોટમાં વિરાણી હાઈસ્કૂલમાં જોડાયો ત્યારે થયો. અહીં અમારે હસ્તકૌશલ શીખવા માટે ઉદ્યોગ, સંગીત અને ચિત્રકામ એવા ત્રણ વિષયો પણ ભણવાના હતા. મને બરાબર યાદ છે કે જે વિષય પર મારે પહેલવહેલું ચિત્ર દોરવાનું આવ્યું તે 'પતંગ ઉડાડતો છોકરો' હતો. અમારા શિક્ષકે તો લગભગ આંખના પલકારા જેટલા સમયમાં (એવું મને તે ઘડીએ લાગ્યું હતુ !) બ્લૅક બોર્ડ પર એ ચિત્ર દોરી બતાવ્યું. 

એ ચિત્રમાં મને સૌથી વધારે સહેલું વાદળાં દોરવાનું જણાયું કેમકે વાદળાંને કોઈ ચોક્ક્સ આકાર ન હોય એટલે એ તો હું જ આસાનીથી દોરી શકીશ એ નક્કી હતું. બીજે નંબરે મેં પતંગ દોરવાનું નક્કી કર્યું કેમ કે તેમાં પણ મારે ચાર બાજુઓની આકૃતિ જ પાડવાની હતી. પણ કોને ખબર હતી કે આ હાથો માટે તો પહેલે જ કોળિયે માખી ગળવા જેવી મુશ્કેલ એ કસોટી નીવડશે. ઘણી ચીવટથી મેં એ આક્રુતિ દોરવા પ્રયાસ કર્યો પણ જે કંઇ દોરાયું એ મને જ પતંગ ન લાગે એવી કોઈ ચાર બાજુઓની એ આકૃતિ હતી. પછી તો એ આખો પિરિયડ એ આકૃતિ દોરવા અને ભુંસવામાં જ નીકળી ગયો. અંતે કાગળનો એટલો ભાગ કાળો થઈ ગયો પણ પતંગ તો ન જ બન્યો ! આ કક્ષાની આવડત છતાં હું ચિત્રકામમાં આઠમાની અને નવમા ધોરણની પરીક્ષાઓમાં કેમ કરીને પાસ થયો હોઈશ એ મને યાદ નથી આવતું એ જ સારૂં છે !

સદનસીબે પિતાજીની ૧૯૬૦માં અમદાવાદ બદલી થઈ અને ચિત્રકામ સાથે મારો છેડો છૂટ્યો. આમ મારી એક સ્વભાવગત કચાશ બીજી પ્રવૃતિઓની આડશમાં ઢંકાઈ ગઈ.

વિઘ્ન દોડનો પહેલો જ અવરોધ પાર તો થયો ! 

હવે આ જુદી જુદી વસ્તુઓનાં ચિત્ર દોરવા સાથે ફરી એક વાર પનારો પડ્યો.  આશાનું કિરણ એક જ હતું કે હવે આ બધું કામ જુદાં જુદાં સાધનોની મદદથી કરવાનું હતું, અને જે ચિત્રો કાગળ પર ઉતારવાનાં હતાં એ બધાં કોઈ ચોક્કસ ભૌમિતિક આકારનાં જ રહેવાનાં હતાં.

પરંતુ ચિત્રકામનો વિષય એમ સાવ સહેલાઈથી પાર થોડો પડે !

અત્યાર સુધી ચિત્રકામમાં જે પેન્સીલ દુકાનેથી લઈ આવીએ તેની અણી કાઢ્યા પછી તે સાવ બુઠ્ઠી ન થાય ત્યાં સુધી કામ લઈ શકાય એટલી જ સમજણ હતી. અહીં તો 2H અને 4H એમ બે પ્રકારની કમ સે કમ બબ્બે પેન્સીલો લેવાની હતી, જેમાંથી એકની તીખી નોકનો શંકુ આકાર અને બીજાની તીખી છીણીની ધાર જેવો રાખવાનો. બીજી પેન્સીલો પણ એવી જ હોવી જોઈએ જેથી વારંવાર અણી કાઢવાનો સમય બન્ન બગડે. થોડી ઠોકરો કાઢ્યા પછી ખબર પડી કે  પેન્સીલ પરનો નંબર જેમ નાનો તેમ તે વધારે કઠણ હોય એટલે કાચું કામ તેનાથી કરવાનું અને બધું બરાબર થઈ જાય એટલે વધારે નંબરની પેન્સીલથી તે સારી રીતે દર્શનીય બનાવી દેવાનું.

પરંતુ વાસ્તવિક પરિસ્થિતિમાં અમલ કરવામાં આ વાત એટલી સરળ નહોતી એ તો ડ્રોઇંગની ઓળખસમી નેમ પ્લેટ સાથે અંગ્રેજી અક્ષરો અને આંકડાઓ સાથેની પહેલી જ શીટ બનાવતાં જ સમજાઈ ગયું. શીટની બોર્ડર અને પહેલો જ અક્ષર બરાબર થયાં છે એવી સુપરવાઈઝરની સહમતી મેળવવામાં જ બે ત્રણ પિરિયડ નીકળી ગયા હતા, ઘસી ઘસીને પેંસિલો પણ લગભગ અર્ધી તો થઈ જ ગઈ હશે ! ખેર, બીચારા સુપરવઈઝરે પણ થાકીને જેવું થયું તેવું સ્વીકારીને આગળ વધવાની લીલી ઝંડી આપવી જ પડી હતી.

જોકે ત્રણે ત્રણ વર્ષ જે કંઈ કામ કરવાનું આવ્યું તેમાં હસ્તકળાની આવડતને પાઠ્યપુસ્તકમાં સમજાવેલી થિયરીનૉ પુરેપુરો ટેકો હતો. પરિણામે, ડ્રોઈંગમાં જે કળાનો હિસ્સો હતો તેમાં તો ચલાવી લેવાની કક્ષાનું જ કામ થયું, પણ થિયરીની બાબતે સારી એવી સમજણ પડતી રહી એટલે એકંદરે તો સારી રીતે આ વિષય સાથેનો સંબંધ નભી ગયો..  

મને એમ પણ યાદ આવે છે કે જેમને ચિત્રકામ સાથે મૂળભૂત રીતે જ દિલચસ્પી નહૉતી એવા અમારા ઘણા સહપાઠીઓની પણ હાલત, વધતે ઓછે અંશે, કંઈક આવી જ હતી. આ લાગણીઓને દિલીપ વ્યાસ આ રીતે યાદ કરે છે -

“શાળાના વર્ષોથી ચિત્રકામમાં હું ક્યારેય સબળ નહોતો. જ્યારે મારે એસએસસીની પરીક્ષામાં જનરલ સાયન્સમાં આંખની આકૃતિ દોરવાની આવી ત્યારે એ સમગ્ર સહેલાં પ્રશ્નપત્રનો એ એક માત્ર અઘરો પ્રશ્ન નીવડ્યો હતો.તેથી એન્જીનીયરીંગ કોલેજમાં દાખલ થતાં, હું ડ્રોઈંગ માટે હું બહુ આશાવાદી નહોતો. પરંતુ સિનિયર્સ અને મારા પિતરાઈ ભાઈએ મને ખાતરી આપીને સમજાવ્યું  કે એન્જિનિયરિંગ ડ્રોઈંગ અલગ અને સરળ છે કારણ કે તે તમામ પ્રકારના ગેજેટ્સ સાથે કરવાનું છે, ફ્રી હેન્ડથી નહીં.

“મને હવે સમજાયું છે કે એન્જિનિયરિંગ ડ્રોઇંગમાં તકનીકી ચિત્રો બનાવવા માટે સાધનો અને તકનીકોનો ઉપયોગ શામેલ હોવા છતાં, તેને હજી પણ ચોક્કસ સ્તરની કુશળતા અને જ્ઞાનની જરૂર છે. ઓર્થોગ્રાફિક પ્રોજેક્શન, આઇસોમેટ્રિક પ્રોજેક્શન અને ડાયમેન્શનિંગ જેવાં વિશિષ્ટ, સચોટ અને ઉપયોગી તકનીકી રેખાંકનો બનાવવા માટે એ બહુ મહત્વપૂર્ણ છે.

“આજે હવે પાછળ જોતાં, હું સંપૂર્ણ ખાતરીથી નથી કહી શકતો કે હું મારા અભ્યાસક્રમના તે તબક્કામાંથી કેવી રીતે પસાર થયો. પરંતુ કોઈક રીતે, મેં મારી ડિગ્રી મેળવવા માટે જરૂરી ઓછામાં ઓછું તો કરી જ લીધું હોવું જોઈએ. મને યાદ છે કે છેતરપિંડી કરવા માટે ક્યારેક બહુ લાલચ પણ અનુભવી હતી, પરંતુ મેં દૃઢતાપૂર્વક એ વિચારનો પ્રતિકાર કર્યો અને ક્યારેણ ટીસી (કાચ ઉપર એક તિયાર ચિત્ર મુકીને તેની નકલ મારવી)  કરી નહીં હતી અથવા અન્ય કોઈપણ પ્રકારની શૈક્ષણિક અપ્રમાણિકતામાં જોડાયો નહોતો.

"જેમ જેમ હું મારી કારકિર્દીમાં આગળ વધતો ગયો તેમ, મેં ખરેખર એન્જિનિયરિંગ ડ્રોઇંગ કરવાના ફાયદાઓની પ્રશંસાલાયક બાજુઓ સમજવાનું શરૂ કર્યું. એક સૌથી મોટો ફાયદો એ હતો કે અલગ અલગ ભાગો અને મશીનરીની બ્લુપ્રિન્ટનું વધુ સરળતાથી અર્થઘટન કરવામાં સક્ષમ થવું, કારણ કે મને એન્જિનિયરિંગ ડ્રોઇંગના સિદ્ધાંતોની વધુ સારી સમજ હતી.

“કોમ્પ્યુટર-એઇડેડ ડિઝાઇન (CAD) ના આજના યુગમાં, એન્જિનિયરિંગ ડ્રોઇંગમાં નોંધપાત્ર પરિવર્તન આવ્યું છે. ત્રિ-પરિમાણીય છબીઓ અને મોડેલો કમપ્યુટર કી બોર્ડના એક સ્ટ્રોકથી બનાવી અને સંશોધિત કરી શકાય છે, જે ડિઝાઇન પ્રક્રિયાને પહેલા કરતા વધુ ઝડપી, વધુ કાર્યક્ષમ અને વધુ ચોક્કસ બનાવે છે.

“આજે જ્યારે મને ખાતરી બેસે છે કે આ ટેક્નોલોજીએ એન્જિનિયરિંગ ડ્રોઇંગને ઘણી રીતે સરળ બનાવ્યું છે, ત્યારે હું એ પણ આશા રાખું છું કે ઓર્થોગ્રાફિક પ્રોજેક્શન, આઇસોમેટ્રિક પ્રોજેક્શન અને ડાયમેન્શનિંગ જેવા પાયાના કૌશલ્યોનું મહત્વ ખોવાઈ જશે નહીં. આ કુશળતા હજુ પણ સચોટ અને ઉપયોગી એંજિનિતરિંગ ડ્રોઈગ બનાવવા માટે મહત્વપૂર્ણ છે, અને એન્જિનિયરિંગ ડિઝાઇનના સિદ્ધાંતોને સમજવા માટે મજબૂત પાયો પૂરો પાડે છે.

“એકંદરે, હું આશાવાદી છું કે ટેક્નોલોજીમાં થયેલી પ્રગતિએ એન્જિનિયરિંગ ડ્રોઇંગને વિદ્યાર્થીઓ અને વ્યાવસાયિકોની વર્તમાન પેઢી માટે વધુ રસપ્રદ અને સુલભ બનાવ્યું હશે. આગામી વર્ષોમાં આ ક્ષેત્ર કેવી રીતે વિકસિત થાય છે અને નવીનતાઓ સર કરે છે તે જોવા માટે હું આતુર છું.”

એંજિનિયરિંગ ડ્રોઈંગની આવી 'શુષ્ક' યાદો ઉપરાંત એવી કેટલીક આમ પરોક્ષ, પણ બહુ જ રસપ્રદ, યાદો પણ સંકળાઈ છે અહીં નોંધવા જેવી છે, જે હવે પછીના અંકમાં.....