૧૯૬૬-૧૯૭૧ : કેવાં હતાં એ ઘટનાસભર પાંચ વર્ષો …. - પ્રેક્ટિકલ્સ : એંજિનીયરિંગ ડ્રોઈંગ [૨]

 

યાદગીરીઓનાં પડોમાં કોતરાઈ ગયેલી પ્રાયોગિક એન્જિનયરિંગ ડ્રોઈંગ સાથે પરોક્ષ રીતે સંકળાયેલી કેટલીક અવનવી યાદો 

એન્જિનિયરિંગ ડ્રોઇંગના પ્રેક્ટીકલ્સનું નામ પડતાં જ સૌ પ્રથમ તો માનસ પટ પર એ માટેના વિશાળ હૉલનું ચિત્ર ખડું થઈ જાય. એ ચિત્રમાં ડ્રોઈંગ બોર્ડ મુકવાનાં વિશાળકાય ટેબલોની વ્યવસ્થિત ગોઠવાયેલી હારો મુકીએ, કે આખી બેચના બધા જ વિદ્યાર્થૈઓને તેમાં કામ કરતા જોઈએ કે એ એક સાથે બધાંનાં બોર્ડ ટેબલની અંદર મુકતી વખતે થતા કે બહાર કાઢતી વખતે થતા અવાજો તેમાં ભરીએ કે પછી બધાજ વિદ્યાર્થીઓ લગભગ એક સાથે હૉલમાં દાખલ થાય કે બહાર નીકળે ત્યારે તેમના પાદચાપના અવાજો પણ ભરીએ તો પણ ખુબ જ લાંબા ને ખુબ જ ઉંચા એ હૉલની ખાલી જગ્યા ખાલી ખાલી જ લાગ્યા કરે.

આવી બીજી એક યાદને દિલીપ વ્યાસ આ શબ્દોમાં વર્ણવે છે - "એલ ડી એન્જિયરિંગના મારા દિવસોને યાદ કરતાં વેંત જે ચિત્ર મારા મનમાં દોરાઈ જાય છે તે મસમોટાં ડ્રોઇંગ બોર્ડ અને તેની સાથે ડ્રોઈંગ ક્લિપ્સથી ચોંટાડેલ ટી-સ્કેવરને જમણી બગલમાં આખા લબાયેલા જમણા હાથથી પકડી અને ડાબા હાથથી સઈકલના હેંડલ બારને પક્ડી સાઇકલની દિશા સાચવતાં સાચવતાં કરેલી બોર્ડને કોલેજ લઈ જવાની કે કોલેજ થી પાછા લઈ આવવાની એ સાઈકલ સવારીઓનું છે. આજે વિચારતાં હજુ પણ નવાઈ લાગે છે કે આજે મારે જો એમ કરવાનું આવે તો સો  ડગલાં પણ મારાથી  માંડ સાઇકલ ચલાવી શકાય તો એ જમાનામાં એ કામ કેમ આટલી સરળતાથી કરી શકાયું હશે !"

જોકે અમારે તો એલ કોલોનીનાં અમારાં ઘરોથી થોડાક જ કિલોમીટરના અંતરે આવેલી કોલેજ સુધી આવી હેરતભરી સાઈકલ સવારી કરવાની હતી. વળી એ સમયમાં આખા રસ્તે ખાસ ટ્રાફિક પણ ન રહેતો. તેની સામે ખીચોખીચ ભરેલ એએમટીએસની બસોમાં કે ભરચક ટ્રાફિકવાળા રસ્તાઓ પરથી દૂર દુરથી સાઈકલ પર અમારા સહપાઠીઓ આવડાં ડ્રોઈંગ બોર્ડને કેમ લઈ આવતા હશે તે તો મને ન તો તે સમયે કે ન તો આજે સમજાય છે !

સદ્‌નસીબે, ભલે કદાચ સગવડ ખાતર જ પણ, બહુ સારી રીતે  પ્રસ્થાપિત થયેલી પરંપરા મુજબ બોર્ડ લઈ આવવાનું ટર્મની શરૂઆતમાં અને ઘરે પાછા લઈ જવાનું ટર્મના અંતમાં એક જ વાર કરવાનું આવતું. કેટલાક પહોંચેલા મિત્રો તો ટર્મ પુરી થયા પછી પણ હોસ્ટેલની પોતાની રૂમ જાળવી રાખતા હતા. એટલે અમુક મિત્રો એ રૂમોમાં પણ ડ્રોંઈંગ બોર્ડને મુકી દેતા. 

મારાં શરીર સાથે જોડાયેલી એક નબળાઇની એક અંગત યાદ પણ મારા માનસપટ પર કોતરાઈ ગઈ છે. ઋતુફેર સમયે કે ધુળીયાં કે સુકાં વાતાવરણ દરમ્યાન મને સાઈનસની એલર્જી પજવે છે.  ડ્રોંઈગના હૉલમાં તો હવામાં ધુળનાં નરી આંખે ન દેખાતાં રજકણો હંમેશાં તર્યાં કરતાં હોય. એટલે ડ્રોઈંગ હૉલમાં દાખલ થયાના થોડા જ સમયમાં મારૂં નાક વરસાદી ઝરણાની વહેવા લાગતું. એ સમયે મારી સાથે બીજો રૂમાલ રાખવાની મેં આદત કેળવી હતી. પરીક્ષા જેવા, હૉલમાંથી લાંબો સમય બહાર ન નીકળી શકાય એવા ખાસ પ્રસંગોએ તો હું એક હજુ વધારાનો સુતરાઉ નેપકીન પણ સાથે રાખતો. આજે પણ સાઈનસના હુમલાની ઋતુમાં બીજો રૂમાલ અને તેથી પણ વધારે જરૂર સમયે બીજો નેપકીન હું સાથે રાખું છું. 

બીજી એક યાદ છે રાતના થતી મહેફિલો અને ખાણીપીણીની. ટર્મના અંતમાં અધુરાં રહી ગયેલ ડ્રોંઈગ શીટ્સ કે  ન લખાયેલી જર્નલોને પુરી કરવા માટે હોસ્ટેલના રૂમોમાં રાત પડ્યે ગ્લાસ ટ્રેસિંગ કે સમુહ નકલો કરવાની બેઠકોના દૌરની  એ સીઝન રહેતી. અમારા જેવા કેટલાક મિત્રો યેનકેન પ્રકારેણ, સખેદખે પણ, તેમનાં આ કામો તો ટર્મ પુરી થાય ત્યાં સુધીમાં પુરાં કરી લેતા હતા. પણ જે મિત્રો એ કામો પુરાં ન કરી શકતા, કે ધરાર નિયત સમયમં ન જ કરતા,  એ લોકોના રાત પડ્યે હોસ્ટેલના રૂમો પર ધામા પડે. અમે લોકો પણ અમારા મિત્રોની સાથે ખભેખભો મેળવવાનો ધર્મ બજાવવા (જોકે  ખરેખર  તો એ સમયે જામતી મહેફિલોની રંગતો માણવા) હોસ્ટેલ પર પહોંચી જતા. સમોસા, દાળવડાં, ભજીયાંના નાસ્તાઓ સાથે ગરમાગરમ ચાના ગ્લાસો કલાકે કલાકે અવિરતપણે પહૉંચાડતાં રહેવાની જવાબદારી અમારા જેવાઓને ફાળે આવતી. આ ઉપરાંત સોલ્જરીમાં ઉધરાવેલ ફાળા અને ખરેખર થયેલાં ખર્ચના પાકા હિસાબો રાખવાની જવાબદારી પણ અમારે નિભાવવાની હોય.   

મારૂં માનવું છે કે એન્જિયરિંગના અભ્યાસના બોજાને - જોકે ખરેખર એવું હતું કે કેમ તેનો જવાબ તો દરેકે પોતાના આત્માને પુછીને જ દેવો રહ્યો - સરળતાથી વહન કરી શકવામાં પ્રેક્ટીકલ્સની આવી હળવી પળો માટે દરેક વિદ્યાર્થીએ શુક્રગુજાર રહેવું જોઈએ ! 

 

હવે પછી વર્કશોપ્સમાં અણઆવડતોનાં પરાકમોની વાત.....

૧૯૬૬-૧૯૭૧ : કેવાં હતાં એ ઘટનાસભર પાંચ વર્ષો …. - પ્રેક્ટિકલ્સ : એંજિનીયરિંગ ડ્રોઈંગ - સદનસીબે એંજિનિયરિંગ વધારે અને ડ્રોઈંગ ઓછું નીકળ્યું [૧]

 

વિષયના નામમાં જ ચિત્રકામ વાંચીને જ મારાં તો ગાત્રો થીજી ગયાં હતાં.

મારામાં ચિત્રકામને કાગળ પર ઉતારવાની બાબતે કંઈક એવી પાયાની વસ્તુની જ ખોટ હતી કે મારા બધા પ્રયત્નો છતાં હું સાદામાં સાદાં ચિત્રને પણ કાગળ પર દોરી શકવાના હુન્નર બાબતે ધરાર કાચો જ રહ્યો. એક ઉદાહરણ જ પુરતું થઈ રહેશે. 

ચિત્રકામ સાથે મારો પહેલો ખરો સાક્ષાત્કાર આઠમા ધોરણની બીજી ટર્મમાં હું જ્યારે ૧૯૫૮-૫૯નાં વર્ષમાં રાજકોટમાં વિરાણી હાઈસ્કૂલમાં જોડાયો ત્યારે થયો. અહીં અમારે હસ્તકૌશલ શીખવા માટે ઉદ્યોગ, સંગીત અને ચિત્રકામ એવા ત્રણ વિષયો પણ ભણવાના હતા. મને બરાબર યાદ છે કે જે વિષય પર મારે પહેલવહેલું ચિત્ર દોરવાનું આવ્યું તે 'પતંગ ઉડાડતો છોકરો' હતો. અમારા શિક્ષકે તો લગભગ આંખના પલકારા જેટલા સમયમાં (એવું મને તે ઘડીએ લાગ્યું હતુ !) બ્લૅક બોર્ડ પર એ ચિત્ર દોરી બતાવ્યું. 

એ ચિત્રમાં મને સૌથી વધારે સહેલું વાદળાં દોરવાનું જણાયું કેમકે વાદળાંને કોઈ ચોક્ક્સ આકાર ન હોય એટલે એ તો હું જ આસાનીથી દોરી શકીશ એ નક્કી હતું. બીજે નંબરે મેં પતંગ દોરવાનું નક્કી કર્યું કેમ કે તેમાં પણ મારે ચાર બાજુઓની આકૃતિ જ પાડવાની હતી. પણ કોને ખબર હતી કે આ હાથો માટે તો પહેલે જ કોળિયે માખી ગળવા જેવી મુશ્કેલ એ કસોટી નીવડશે. ઘણી ચીવટથી મેં એ આક્રુતિ દોરવા પ્રયાસ કર્યો પણ જે કંઇ દોરાયું એ મને જ પતંગ ન લાગે એવી કોઈ ચાર બાજુઓની એ આકૃતિ હતી. પછી તો એ આખો પિરિયડ એ આકૃતિ દોરવા અને ભુંસવામાં જ નીકળી ગયો. અંતે કાગળનો એટલો ભાગ કાળો થઈ ગયો પણ પતંગ તો ન જ બન્યો ! આ કક્ષાની આવડત છતાં હું ચિત્રકામમાં આઠમાની અને નવમા ધોરણની પરીક્ષાઓમાં કેમ કરીને પાસ થયો હોઈશ એ મને યાદ નથી આવતું એ જ સારૂં છે !

સદનસીબે પિતાજીની ૧૯૬૦માં અમદાવાદ બદલી થઈ અને ચિત્રકામ સાથે મારો છેડો છૂટ્યો. આમ મારી એક સ્વભાવગત કચાશ બીજી પ્રવૃતિઓની આડશમાં ઢંકાઈ ગઈ.

વિઘ્ન દોડનો પહેલો જ અવરોધ પાર તો થયો ! 

હવે આ જુદી જુદી વસ્તુઓનાં ચિત્ર દોરવા સાથે ફરી એક વાર પનારો પડ્યો.  આશાનું કિરણ એક જ હતું કે હવે આ બધું કામ જુદાં જુદાં સાધનોની મદદથી કરવાનું હતું, અને જે ચિત્રો કાગળ પર ઉતારવાનાં હતાં એ બધાં કોઈ ચોક્કસ ભૌમિતિક આકારનાં જ રહેવાનાં હતાં.

પરંતુ ચિત્રકામનો વિષય એમ સાવ સહેલાઈથી પાર થોડો પડે !

અત્યાર સુધી ચિત્રકામમાં જે પેન્સીલ દુકાનેથી લઈ આવીએ તેની અણી કાઢ્યા પછી તે સાવ બુઠ્ઠી ન થાય ત્યાં સુધી કામ લઈ શકાય એટલી જ સમજણ હતી. અહીં તો 2H અને 4H એમ બે પ્રકારની કમ સે કમ બબ્બે પેન્સીલો લેવાની હતી, જેમાંથી એકની તીખી નોકનો શંકુ આકાર અને બીજાની તીખી છીણીની ધાર જેવો રાખવાનો. બીજી પેન્સીલો પણ એવી જ હોવી જોઈએ જેથી વારંવાર અણી કાઢવાનો સમય બન્ન બગડે. થોડી ઠોકરો કાઢ્યા પછી ખબર પડી કે  પેન્સીલ પરનો નંબર જેમ નાનો તેમ તે વધારે કઠણ હોય એટલે કાચું કામ તેનાથી કરવાનું અને બધું બરાબર થઈ જાય એટલે વધારે નંબરની પેન્સીલથી તે સારી રીતે દર્શનીય બનાવી દેવાનું.

પરંતુ વાસ્તવિક પરિસ્થિતિમાં અમલ કરવામાં આ વાત એટલી સરળ નહોતી એ તો ડ્રોઇંગની ઓળખસમી નેમ પ્લેટ સાથે અંગ્રેજી અક્ષરો અને આંકડાઓ સાથેની પહેલી જ શીટ બનાવતાં જ સમજાઈ ગયું. શીટની બોર્ડર અને પહેલો જ અક્ષર બરાબર થયાં છે એવી સુપરવાઈઝરની સહમતી મેળવવામાં જ બે ત્રણ પિરિયડ નીકળી ગયા હતા, ઘસી ઘસીને પેંસિલો પણ લગભગ અર્ધી તો થઈ જ ગઈ હશે ! ખેર, બીચારા સુપરવઈઝરે પણ થાકીને જેવું થયું તેવું સ્વીકારીને આગળ વધવાની લીલી ઝંડી આપવી જ પડી હતી.

જોકે ત્રણે ત્રણ વર્ષ જે કંઈ કામ કરવાનું આવ્યું તેમાં હસ્તકળાની આવડતને પાઠ્યપુસ્તકમાં સમજાવેલી થિયરીનૉ પુરેપુરો ટેકો હતો. પરિણામે, ડ્રોઈંગમાં જે કળાનો હિસ્સો હતો તેમાં તો ચલાવી લેવાની કક્ષાનું જ કામ થયું, પણ થિયરીની બાબતે સારી એવી સમજણ પડતી રહી એટલે એકંદરે તો સારી રીતે આ વિષય સાથેનો સંબંધ નભી ગયો..  

મને એમ પણ યાદ આવે છે કે જેમને ચિત્રકામ સાથે મૂળભૂત રીતે જ દિલચસ્પી નહૉતી એવા અમારા ઘણા સહપાઠીઓની પણ હાલત, વધતે ઓછે અંશે, કંઈક આવી જ હતી. આ લાગણીઓને દિલીપ વ્યાસ આ રીતે યાદ કરે છે -

“શાળાના વર્ષોથી ચિત્રકામમાં હું ક્યારેય સબળ નહોતો. જ્યારે મારે એસએસસીની પરીક્ષામાં જનરલ સાયન્સમાં આંખની આકૃતિ દોરવાની આવી ત્યારે એ સમગ્ર સહેલાં પ્રશ્નપત્રનો એ એક માત્ર અઘરો પ્રશ્ન નીવડ્યો હતો.તેથી એન્જીનીયરીંગ કોલેજમાં દાખલ થતાં, હું ડ્રોઈંગ માટે હું બહુ આશાવાદી નહોતો. પરંતુ સિનિયર્સ અને મારા પિતરાઈ ભાઈએ મને ખાતરી આપીને સમજાવ્યું  કે એન્જિનિયરિંગ ડ્રોઈંગ અલગ અને સરળ છે કારણ કે તે તમામ પ્રકારના ગેજેટ્સ સાથે કરવાનું છે, ફ્રી હેન્ડથી નહીં.

“મને હવે સમજાયું છે કે એન્જિનિયરિંગ ડ્રોઇંગમાં તકનીકી ચિત્રો બનાવવા માટે સાધનો અને તકનીકોનો ઉપયોગ શામેલ હોવા છતાં, તેને હજી પણ ચોક્કસ સ્તરની કુશળતા અને જ્ઞાનની જરૂર છે. ઓર્થોગ્રાફિક પ્રોજેક્શન, આઇસોમેટ્રિક પ્રોજેક્શન અને ડાયમેન્શનિંગ જેવાં વિશિષ્ટ, સચોટ અને ઉપયોગી તકનીકી રેખાંકનો બનાવવા માટે એ બહુ મહત્વપૂર્ણ છે.

“આજે હવે પાછળ જોતાં, હું સંપૂર્ણ ખાતરીથી નથી કહી શકતો કે હું મારા અભ્યાસક્રમના તે તબક્કામાંથી કેવી રીતે પસાર થયો. પરંતુ કોઈક રીતે, મેં મારી ડિગ્રી મેળવવા માટે જરૂરી ઓછામાં ઓછું તો કરી જ લીધું હોવું જોઈએ. મને યાદ છે કે છેતરપિંડી કરવા માટે ક્યારેક બહુ લાલચ પણ અનુભવી હતી, પરંતુ મેં દૃઢતાપૂર્વક એ વિચારનો પ્રતિકાર કર્યો અને ક્યારેણ ટીસી (કાચ ઉપર એક તિયાર ચિત્ર મુકીને તેની નકલ મારવી)  કરી નહીં હતી અથવા અન્ય કોઈપણ પ્રકારની શૈક્ષણિક અપ્રમાણિકતામાં જોડાયો નહોતો.

"જેમ જેમ હું મારી કારકિર્દીમાં આગળ વધતો ગયો તેમ, મેં ખરેખર એન્જિનિયરિંગ ડ્રોઇંગ કરવાના ફાયદાઓની પ્રશંસાલાયક બાજુઓ સમજવાનું શરૂ કર્યું. એક સૌથી મોટો ફાયદો એ હતો કે અલગ અલગ ભાગો અને મશીનરીની બ્લુપ્રિન્ટનું વધુ સરળતાથી અર્થઘટન કરવામાં સક્ષમ થવું, કારણ કે મને એન્જિનિયરિંગ ડ્રોઇંગના સિદ્ધાંતોની વધુ સારી સમજ હતી.

“કોમ્પ્યુટર-એઇડેડ ડિઝાઇન (CAD) ના આજના યુગમાં, એન્જિનિયરિંગ ડ્રોઇંગમાં નોંધપાત્ર પરિવર્તન આવ્યું છે. ત્રિ-પરિમાણીય છબીઓ અને મોડેલો કમપ્યુટર કી બોર્ડના એક સ્ટ્રોકથી બનાવી અને સંશોધિત કરી શકાય છે, જે ડિઝાઇન પ્રક્રિયાને પહેલા કરતા વધુ ઝડપી, વધુ કાર્યક્ષમ અને વધુ ચોક્કસ બનાવે છે.

“આજે જ્યારે મને ખાતરી બેસે છે કે આ ટેક્નોલોજીએ એન્જિનિયરિંગ ડ્રોઇંગને ઘણી રીતે સરળ બનાવ્યું છે, ત્યારે હું એ પણ આશા રાખું છું કે ઓર્થોગ્રાફિક પ્રોજેક્શન, આઇસોમેટ્રિક પ્રોજેક્શન અને ડાયમેન્શનિંગ જેવા પાયાના કૌશલ્યોનું મહત્વ ખોવાઈ જશે નહીં. આ કુશળતા હજુ પણ સચોટ અને ઉપયોગી એંજિનિતરિંગ ડ્રોઈગ બનાવવા માટે મહત્વપૂર્ણ છે, અને એન્જિનિયરિંગ ડિઝાઇનના સિદ્ધાંતોને સમજવા માટે મજબૂત પાયો પૂરો પાડે છે.

“એકંદરે, હું આશાવાદી છું કે ટેક્નોલોજીમાં થયેલી પ્રગતિએ એન્જિનિયરિંગ ડ્રોઇંગને વિદ્યાર્થીઓ અને વ્યાવસાયિકોની વર્તમાન પેઢી માટે વધુ રસપ્રદ અને સુલભ બનાવ્યું હશે. આગામી વર્ષોમાં આ ક્ષેત્ર કેવી રીતે વિકસિત થાય છે અને નવીનતાઓ સર કરે છે તે જોવા માટે હું આતુર છું.”

એંજિનિયરિંગ ડ્રોઈંગની આવી 'શુષ્ક' યાદો ઉપરાંત એવી કેટલીક આમ પરોક્ષ, પણ બહુ જ રસપ્રદ, યાદો પણ સંકળાઈ છે અહીં નોંધવા જેવી છે, જે હવે પછીના અંકમાં.....

૧૯૬૬-૧૯૭૧ : કેવાં હતાં એ ઘટનાસભર પાંચ વર્ષો …. - પ્રેક્ટિકલ્સ : સિવિલ એંજિનિયરિંગ - પ્રાયોગિકી કઠણાઈઓનું આનંદ અવસરમાં રૂપાંતરણ (!) - [૨]

 

'ચંદ્રભાગા નદીનાં કોતરો'માં થિયોડોલાઈટ માપણી પ્રેક્ટિકલ - ખોદ્યું કોતર અને નીકળ્યો રહસ્યમય ખજાનો

સિવિલમાં બીજો પણ એક સ્થળ  ઉપર જઈને કરવાનો બીજો એક પ્રેક્ટિક્લ થિયોડાલાઈટ વડે માપણીની હતો.  એ માટે સાબરમતી આશ્રમની પાસેના દાંડી પુલ (જે પરિક્ષિતલાલ મજુમદાર પુલ તરીકે પણ ઓળખાય છે) પાસે સાબરમતી નદીને મળતી ચંદ્રભાગા નદીનાં બહુ ઊંડા ભલે નહીં તો પણ પાણીનાં વહેણને કારણે પડી ગયેલાં કોતરોનાં ભુતળની માપણી કરવાનો હતો. 

'ચંદ્રભાગા નદીનાં કોતરો' શબ્દપ્રયોગને વાંકા અક્ષરોમાં દર્શાવવા માટેની કારણ એ છે કે એ કોતરો એવી અનેક પૈકી એક ભૌગોલિક વાસ્તવિકતા છે જેમને અમદાવાદના '૫૦ અને '૬૦ના દાયકા સુધીના તાજા ભૌગોલિક ભૂતકાળની વાસ્તવિકતાઓને '૮૦ના દાયકા પછી અમદાવાદના 'વિકાસ'ની સદાય અતૃપ્ત રહેનારી રાક્ષસી ભૂખે કાયમ માટે ભુંસી નાખી છે.

ચંદ્રભાગાનાં એ કોતરોને સાથે ઉગી નીકળેલાં કોંક્રિટના જંગલોની આજની સ્થિતિ અહીં રજુ કરેલાં તાજાં સૅટેલાઈટ ચિત્રમાં જોઈ શકાય છે. આ ચિત્રમાં ચંદ્રભાગાનાં એ કોતરોના કંઈક અવશેશૉ ભલે દેખાય છે પણ જમીની વાસ્તવિકતામાં તો તે હવે સાબરમતીને નદીને સતત પ્રદૂષિત કરતાં અનેક ગંદા પાણીનાં નાળાંઓમાં જ પરિવર્તીત થઈને રહી ગયાં છે. ભારતના સ્વાતંત્ય સંગ્રામમાં જેનું ઐતિહાસિક મહત્ત્વ કહી શકાય એવા દાંડી પુલને પણ આપણી (જાહેર) બેકાળજીના ભરડાએ મરણતોલ દશામાં તો લાવી મુકેલ જ છે. 

ખેર, એ અફસોસોને બાજુએ રાખીને આપણે આપણા આજના વિષય પર પાછાં ફરીએ.

સાબરમતી આશ્રમને અડી પસાર થતા આશ્રમ રોડની પેલે પાર આવેલાં આ કોતરોના લગભગ હજારેક ચોરસ વારના વિસ્તારની ભૂતલીય માપણી અમારે કરવાની હતી.  કોઅતરો સાથેના ચંદ્રભાગાના પટનાં રડ્યાંખડ્યાં ક્યાંક હરિયાળાં ક્યાં સુકાઈ ગયેલાં ઝાડી ઝાંખરાંઓને બદલે જો કોઇ અન્ય 'હરિયાળા' 'ઉભારો'ની કોતરોની માપણી કરવા મળી હોત તો આ ફિલ્ડ પ્રેક્ટિકલની પિકનિક કેવી  માણવા લાયક બની રહી હોત એ અફસોસને મમળાવતા અમે બધા એ કોતરોમાં ફેલાવા લાગ્યા.   

 

જો કે અમારી નિયતિએ આ ક્રૂરતાની સાથે થોડી દયાના અંશની પણ જોગવાઈ રાખી હશે એટલે અમારો એ દિવસ સાવ નીરસ તો ન જ રહ્યો.

થોડેક દુર ગયા પછી અમુક અમુક કોતરોમાં અમે ક્યાંક માટલાંઓ અને તેની આસપાસનાં કોઈક ઠરી ગયેલાં કોઇક ચાલુ તાપણાંઓ જેવું ભાળ્યું. અમારી એ ખોજની જાણ અમારા સુપરવાઈઝર સાહેબોને થતાં વેંત અમને કડક શબ્દોમાં ચેતાવણી મળી ગઈ કે આપણે એ બધાંથી દુર રહીને આપણું કામ કરવાનું છે. એ દરમ્યાન આમારામાંના કેટલાક જાણતલ જોશીડાઓએ તો આ 'કૌતુકો'ને દેશી દારૂ ગાળવાના 'ગૃહ ઉદ્યોગો"ની ભઠ્ઠીઓ તરીકે ઓળખી કાઢ્યાં હતાં

એટલે તેની સાથે ચેડાં કરવાનાં જોખમો વિષે આછો પાતળૉ ખયાલ હોવા છતાં, આસપાસ કોઈ માનવ હાજરી દેખાતી નહોતી એટલે અમારામાંના કેટલાક ઉત્સાહી પરાક્રમીઓએ એકાદ માટલાંને તોડી જોયું. તે સાથે જ એમાંથી  માથું ભમાવી દેનારી દુર્ગંધ અમને અને વિસ્તારને ઘેરી વળી. અમારે હવે તો એ દુર્ગંધથી જ અમારો જીવ બચાવવો પડે તેવી સ્થિતિ સર્જાઈ ગઈ, એટલે હવે સાવચેતી અને બહાદૂરીથી અમે બધા ત્યાંથી આઘાપાછા થઈ  ગયા.

એ પછી અમારા એ પ્રયોગના બધા જ સમય દરમિયાન એ વસ્તુઓથી વગર કહ્યે જ અમે સલામત અંતર જ જાળવાતા રહ્યા એ તો કહેવાપણું જ ન હોય!

ચેઈન લિંક માપણી પ્રેક્ટિકલની જેમ અમે અમારો થિયોડોલાઈટ પ્રેક્ટિકલ પણ ખોડંગાતે ખોડંગાતે પુરો તો કર્યો એ પણ વણકહ્યે જ સમજાઈ ગયું હશે. !!   

 

હવે પછીના મણકામાં એંજિનિયરિંગ ડ્રોઈંગના પ્રેક્ટિકલોની ખાટીમીઠી યાદોને તાજી કરીશું. 

૧૯૬૬-૧૯૭૧ : કેવાં હતાં એ ઘટનાસભર પાંચ વર્ષો …. - પ્રેક્ટિકલ્સ : સિવિલ એંજિનિયરિંગ - પ્રાયોગિકી કઠણાઈઓનું આનંદ અવસરમાં રૂપાંતરણ (!) - [૧]

 ઇલેક્ટ્રિકલ એંજિનિયરિંગના પ્રેક્ટિકલ જો મારે માટે ગૂઢ કોયડા હતા તો સિવિલ એંજિનિયરિંગના પ્રેક્ટિકલ મારાં સૈદ્ધાંતિક જ્ઞાનના વ્યવહારૂ અમલનાં કૌશલ્યની અગ્નિપરીક્ષા હતી.  અમુક વિસ્તારોમાં જઈને કરવાના થયેલા બે પ્રયોગો - ચેઇન લિંક માપણી અને થિયોડોલાઈટ સર્વે - સિવાય સિવિલ લૅબમાં અમે શું કર્યું હશે તે યાદ નથી રહ્યું. જોકે, મારે એકરાર કરવો જોઈએ કે બન્ને પ્રેક્ટિક્લ યાદ રહેવા માટેનાં કારણો બહુ ગર્વ લેવા જેવાં તો નથી જ !

ચેઇન લિંક માપણી - જેના છેડા જ ભેગા ન થયા

ચેઈન લિંક માપણી પ્રેક્ટિક્લ માટે અમારે એચ એલ કૉમર્સ કૉલેજની સામેના વિસ્તારમાં આવેલ સ્વસ્તિક સોસાયટીમાં જવાનું હતું.  મને એવું યાદ છે કે આ પ્રેક્ટિક્લ માટે આ એક ખાસ્સું નિયમિતપણે પસંદ કરાતું સ્થળ હતું.

નક્કી થયેલ દિવસે અમે લોકો અમને સુચવવામાં આવેલ સ્થળે વહેલી સવારથી જ એક્ઠા થઈ ગયા હતા. પ્રેક્ટિક્લ માટે જરૂરી સાધનોની હેરફેર કેમ કરાઈ કે ખુદ પ્રેક્ટિક્લ જ અમે લોકોએ કેટલી તૈઆયારી અને સમજણ સાથે કર્યો તેની વિગતો તો હવે સ્મૃતિશેષ થઈ ગઈ છે પણ અમે તે દિવસે અમારા મજા કરવાન મુડમાં ત્યાંના સ્થાનિકોને કનડગત થયેલ જે બેહુદું કહી શકાય તેવું વર્તન કરી બેઠા હતા તેની યાદ આજે પણ મનને કોરી ખાય છે.

જે દિવસથી અમને આ પ્રેક્ટિકલ વિશે માહિતી આપવામાં આવી હતી તે જ દિવસથી અમે તો કૉલેજની બહાર જઈને કંઈ 'ભણવા' મળશે તે  અવસરને એક ઉત્સુકતાસભર પ્રસંગ જ ધારીને બેઠા હતા - જોકે એ ઉત્સુકતા અમારી વ્યવાહારિક અમલીકરણ આવડતને ચકાસવાની તક મળશે તે અંગેની નહીં પણ મજા કરવાના એક દિવસની પિકનિકના ઉત્સવની લોટરી લાગ્યાની વધારે હતી. પરિણામે સ્થળ પર પગ મુકતાંવેંત જ અમે, કોઈ પણ એક ભદ્ર, શાંત રહેઠાણ વિસ્તાર માટે સરાસર સાવ જ અયોગ્ય એવા શોરબકોરમય મસ્તીના મુડમાં રંગાયેલ હતા.  અમારો એ શોરબકોર એ શાંત સોસાયટીનાં ઘરોમાં રહેતાં લોકોને માટે કેટલો ત્રાસદાયક રહ્યો હશે તેની કલ્પના આજે પણ મને નર્વસ કરી મુકે છે. અમને આવી અસભ્ય વર્તણૂક માટે અમારાં શિક્ષકો તરફથી કોઈ નસીહત મળી હતી અને મળી પણ હશે તો અમે તેને માટે કેમ દુર્લક્ષ્ય સેવી શક્યા હઈશું તે તો યાદ નથી આવતું. પરંતુ, જેમની સહનશીલતાની (અને સભ્યતાની) હદ વળોટાઈ ચુકી હતા એવાં બે ત્રણ વડીલ રહેવાસી બાનુઓની અમારાં જેવાં મસ્તીને હિલોળે ભાન ભુલેલાઓની પણ સાન ઠેકાણે લાવી દે એવી બહુ જ સભ્ય  છતાં આરપાર ઉતરી જાય એવી ધારદાર કડકાઈના જે બબ્બે ત્રણ ત્રણ વાક્યોના ચાબખા વીંજ્યા તેની યાદે તો આજે પણ ગાત્રો ઠંડાબોળ થઈ જાય છે.  અમારી સામે કૉલેજમાં ફરિયાદ કેમ ન થઈ કે કૉલેજના કોઇ પણ વિદ્યાર્થીને  એ વિસ્તારમાં જ કાયમ માટેની પ્રવેશબંધી કેમ થઈ નહીં હોય તે તો આજે પણ સમજાતું નથી. 

મને લાગે છે કે અમે રખડ દખડ કરતાં પણ એ દિવસનું કામ તો પુરું કરી આવ્યા હતા. પરંતુ તે દિવસે લીધેલાં માપ વગેરેને સ્કેલબધ્ધ ડ્રોઈંગમાં મુકતા જતાં બીજા છેડા સુધી પહોચ્યા ત્યારે અમારી બેદરકારી અને નિષ્કાળજી મોં ફાડીને સામે ઊભી રહી. ચેઇન લિંક્નો બીજો છેડો એટલો દુર આવેલો દેખાતો હતો કે જાણે અમે પાચ છ શેરી છોડીને બીજી જ સોસાયટીમાં પહોંચીને એ માપ લીધાં હોય! તેથી પણ વધારે નવાઈ તો ત્યારે લાગી જ્યારે પ્રેક્ટિકલના અમારા શિક્ષકો તો આમ થશે જ તે બાબતે સાવ તૈયાર જ હતા. થોડી ઘણી ખેંચતાણ પછી તેમણે અમને આવું થાય ત્યારે 'વ્યવહારૂ આવડત' કેમ વાપરી શકાય તેની બે ચાર શીખ આપીને વિખૂટા પડી ગયેલા અમારા પ્રેક્ટિકલના છેડાઓ મેળવી તો આપ્યા!

દિલીપ વ્યાસના આ અનુભવનો રંગ પણ કંઈક આવો જ રહ્યો હતો - જોકે તેમ થવાથી અમારે સંતોષ માની લેવો કે એ તો આમ જ થાય એ વિષે કંઈ ટિપ્પણી કરવી ઉચિત નથી –

“મિકેનીકલ વિદ્યાશાખામાં પ્રવેશ મળ્યો હતો એટલે મારે સિવિલ એંજિનિયરિંગ તો એક વર્ષ પુરતું  જ ભણવાનું હતું.  સિવિલ એંજિનિયરિંગના પ્રાથમિક પાઠમાં લગભગ ફરજિયાત ગણી શકાય એવો ચેઇન અને કંપાસ સર્વે અમારે જુલાઈ /ઓગસ્ટ મહિનાઓમાં કરવાનો આવેલો એવું યાદ આવે છે. વિદ્યાર્થીઓની આખી બૅચ અને અમારા શિક્ષકો એ માટે કોઈ જે તે જગ્યાએ તો ન જ જઈ શકે, એટલે જ્યાં વિવિધ માપણીઓ કરવાનું શીખવા મળી શકે તેવો - મારાં તો ઘર આંગણાં સમાન - એચ કોલોનીનો વિસ્તાર પસંદ કરાયો હતો. નક્કી કરાયેલા સર્વેના દિવસે કૉલેજ જવાનું નહોતું.  પ્રેક્ટિક્લ વહેલી સવારથી જ શરૂ કરવાનો હતો. તેમાં પાછા અમે તો મિકેનીકલ વિદ્યાશાખાના વિદ્યાર્થીઓ એટલે સિવિલના પ્રેક્ટિકલ્સ સાથે આપણને આગળ જતાં આમ પણ ક્યાં લેણાદેણી રહેવાની છે એવી ભાવનાથી પ્રેરિત , લગભગ સાવ ધરાર કહી શકાય એવી બેફિકરાઈથી અમે મેદાન પર ઉતર્યા હતા. આજે હવે જેં કંઈ અનુભવ જ્ઞાન મળ્યું છે તે પરથી અમે એ સમયે કેટલા ખોટા હતા તે તો સમજાય છે. અઢાર વર્ષની ઉમરની અર્ધપરિપક્વતાનું ગરમ જોશ અને રાજ્યની શ્રેષ્ઠ કૉલેજની શ્રેષ્ઠ વિદ્યાશાખા - અમદાવાદ મિકેનીકલ એ સમયમાં ગુજરાતની અમદાવાદ, મોરબી અને સુરત એ ત્રણ કૉલેજો અને દરેકની ત્રણ ત્રણ વિદ્યાશાખાઓમાં શિરમોર સ્થાને ગણાતું) માં પ્રવેશ મળ્યાના ફાંકાની હવા ભરી હોવાને કારણે આવી મુર્ખામીઓ જ થતી જ હશે એમ લાગે છે.

“ખેર, જમ્યા કર્યા વિના બપોરના બે વાગ્યા સુધીમાં તો અમે અમારાં માપણીનાં કામોથી પરવારી ગયા. એટલે બાકી રહેલ અર્ધા દિવસની રજાની પુરેપુરી મજાનો લાભ લેવા અમારાંના કેટલાકે એ દિવસોમાં નવાં જ ખુલેલાં રૂપાલી સિનેમામાં ફિલ્મ જોવા જવાનું નક્કી કર્યું. ૭૦ મિ. મિ.નો પડદો અને 'માય ફેર લેડી' જેવી ફિલ્મ  એ બન્ને તો પાછાં ન રોકી શકાય તેવાં આકર્ષણો તો હતાં જ - જોકે 'માય ફેર લેડી' એ તો સૌથી ઉત્કૃષ્ટ સ્થાનનું માન મેળવેલ કૃતિ હતી એ સમજ તો બહુ મોડેથી આવેલી.  જોકે, આખો દિવસ ખાધાપીધા વિના આકરા તડકાં કામ કર્યા પછી કડક્ડતાં ઠંડાં એ સી થિયેટરમાં ફિલ્મ જોતાં જોતાં મને તો સખત માથું દુઃખી આવ્યું. પાછી મજાની સજા આટલેથી જ ન અટકી. એ દિવસે લીધેલાં માપ પરથી સિવિલ એંજિનિયરિંગ ડ્રોઈંગ કરવાનું ચાલુ કર્યું ત્યારે સરૂઆત અને અંતના છેડા વચ્ચે ખાસ્સું બે સે. મીં. છેટું પડી ગયેલું જોવા મળ્યું ! નસીબ એટલાં સારાં હતાં કે અમારા શિક્ષક સહાનુભૂતિ ધરાવતા નીકળ્યા અને તેમણે એ ભુલ સુધારવાનો નુસ્ખો બતાવ્યો. (યોગાનુયોગ અમારા એ શિક્ષકને ઈમિગ્રેશન પર અમેરિકા જવાના વિસા મળી ગયા હતા એટલે તેઓ પણ જવાની તૈયારીઓ જ કરતા હતા.)

“એ પ્રોજેક્ટ તો સુખેથી પત્યો. જોકે  એડ્રોઈંગ કરવાની આખી પ્રક્રિયા ને ડ્રોઈંગના બીજા પ્રોજેટ્સ અપનેઆપમાં રસપ્રદ કહાનીઓ છે,જેની વાત પછી ક્યારેક.

“હવે જાણવા મળે છે કે અંતરોની આવી માપણી કરવા માટે ચેઇન લિંક પદ્ધતિની આવશ્યકતા નથી રહી. લેઝર જેવી ટેક્નોલોજિથી સજ્જ એવાં સાધનોથી બે સ્થળો વચ્ચેનાં, અને તે પણ  ખુબ જ ચોકસાઈ પૂર્વક, માપ કાઢતા મેં ઘણા સર્વેયરોને કામ કરતા જોયા છે. “

થિયોડોલાઈટ પ્રોજેકટ તો વળી એક દિલધડક ઘટના નીવડી.

તેની વાત આવતા મણકામાં . . . .