ગુણવત્તા સંચાલન વિષેના લેખ અને બ્લૉગ્સનો બ્લૉગૉત્સવ - ડીસેમ્બર, ૨૦૧૩

ગુણવત્તા સંચાલન વિષેના લેખ અને બ્લૉગ્સના બ્લૉગૉત્સવનાં ડીસેમ્બર, ૨૦૧૩ સંસ્કરણમાં આપનું હાર્દિક સ્વાગત છે.

 આ માસનાં સંસ્કરણ માટે પસંદ કરેલા લેખોની, અત્યાર સુધી આપણે દરેક લેખમાટે આપતા તેનાથી વધારે માહિતિ આપવાની નવી રજૂઆતનો પ્રયોગ કરેલો છે.

તે ઉપરાંત દરેક લેખનાં શીર્ષકને ખાસ ચિહ્ન વડે અલગ બતાવી અને લેખનો મુખ્ય સાર નીચે અલગથી રજૂ કરેલ છે. લેખનાં વસ્તુથી મારી પોતાની પૂરક માહિતિને અલગ તારવી લેવા માટે કરીને 'મારા શબ્દો'ને ત્રાંસા દર્શાવેલ છે.

• ગુણવત્તા સંચાલન અને જોખમ વ્યવસ્થાપનને એકબીજાં સાથે સાંકળી શકાય ખરા?\ Can We Integrate Quality and Risk Management? @ Quality Management

સહુ પ્રથમ તો આપણે ગુણવત્તા અને જોખમની ISOની પરિભાષાઓ પર નજર કરીએ.

   - મૂળભૂત લાક્ષણિકતાઓ વડે જરૂરિયાતોની કેટલે અંશે થતી પૂર્તતા એટલે ગુણવતા (ISO 9001).
    - અનિશ્ચિતતાની હેતુઓ પર પડતી અસર એટલે જોખમ (ISO 31000).

કોઇ ચોક્કસ લાક્ષણિકતાની જરૂરિયાત તરીકે હેતુની વ્યાખ્યા કરીને ગુણવતા સંચાલન અને જોખમ વ્યવસ્થાપનને એકબીજાં સાથે સાંકળી શકાય.

આ વિષયના વધારે વિગતે અભ્યાસમાટે લેખમાં ત્રણ મહત્વના સંદર્ભો ટાંક્યા છે, જેની મુલાકાત લેવાનું પણ ચૂકવા જેવું નથી:

ICH (2005). Harmonised tripartite guideline quality risk management. Current step 4, 9 November 2005.

Popescu, Maria; Dascslu, Adina (2011). Considerations on Integrating Risk and Quality Management. Annals of “Dunarea de Jos” University of Galati. Years XVII-no 1/2011. 

Van Nederpelt, Peter (2012). Object-oriented quality and risk managements. New York/Alphen aan den Rijn: Lulu Press/Microdata.

• પાંચ ઉપયોગી સવાલો - હ્યુજ ઍલ્લૅ@ સ્ક્વૅક પૉઇન્ટ \ Five Useful Questions by Hugh Alley

મહાન નેતાઓની એક ખાસ ખાસીયત એ છે કે તેઓ બહુ જ મહ્ત્વના સવાલો ઉઠાવી શકે છે. તેઓ આ સવાલો પૂછવાનું ક્યાંથી શીખતા હશે? આપણે પણ ઉપયોગી સવાલો પૂછવાનું ક્યાંથી શીખીશું?

મિશિગન યુનિવર્સિટીના માઈક રૉથરે,સંસ્થાઓને સુધારણામાં બહુ જ ઉપયોગી થઈ પડે એવા પાંચ સવાલો વિકસાવ્યા છે :

 ૧. કઇ પરિસ્થિતિ આપણું લક્ષ્ય છે?

 ૨. હાલ સું પરિસ્થિતિ છે?

 ૩. કઇ આડખીલીઓ છે, અને તેમાંથી ક ઈ આડખીલી પર હાલ કામ કરી રહ્યાં છીએ ?

 ૪. એ  આડખીલી બાબતે હવે પછીનુ પગલુ/ પ્રયોગ કયો છે અને તેના વિશે તમારી શું અપેક્ષા છે? અને

 ૫. એ પગલાં / પ્રયોગ પરથી આપણે શું શીખ્યાં તે કેટલું જલદી જોઈ શકીશું?

• ધ ડ્રકર એક્ષચેન્જ પર ન્યુરૉઅર્થશાસ્ત્રી પૌલ ઝૅક - ભરોસો નાવીન્યકરણને શી રીતે ખેંચી લાવે છે?  \ How Trust Leads to Innovation  

ઉચ્ચ કામગીરી સિદ્ધ કરી રહેલી સંસ્થાઓમાં ભરોસાને ટકાવી રાખવામાં પારદર્શીતા બહુ જ મહત્વનો ભાગ ભજવે છે. અને એ ભરોસો નાવીન્યકરણને ખેંચી લાવે છે.

જેમ કે, એક ઉત્પાદન કંપનીમાં કરાયેલા એક તાજેતરના અભ્યાસમાં મારી પ્રયોગશાળાએ જોયું કે સંસ્થાગત ભરોસાને કર્મચારીઓની ઘનીષ્ઠતા સાથે બહુ જ સકારાત્મક સંબંધ છે. એમ પણ જોવા મળ્યું કે કર્મચારી ઘનીષ્ઠતાના ઉચ્ચ ચતુર્થક (quartile)માંનાં કર્મચારીઓ બીજાં કરતાં પ્રશ્ન નિવારણમાં ૨૨% વધારે સફળ રહ્યાં છે. ઘનીષ્ઠતાનાં સહુથી નીચેનાં ચતુર્થકમાંના કર્મચારીઓ કરતાં તેઓને  એ પ્રશ્નોમાં ૧૦% વધારે મજા પણ આવતી હતી. 

પાઠ: એક સમુદાયમાં હોય ત્યારે લોકો વધારે સારૂં નાવીન્યકરણ કરી શકે છે, અને જ્યારે તેઓ સમુદાયનાં અન્ય સભ્યો પર ભરોસો કરવા લાગે છે ત્યારે સર્જનાત્મકતા ખીલે છે. પીટર ડ્રકરનું કહેવું છે કે “ટીમનો આધાર અન્યોન્ય વિષેનો ભરોસો અને એકબીજા વિષેની સમજણ પર આધારીત છે.”

કોઈ પણ સંસ્થાના ઉર્ધ્વગામી વિકાસ માટે આ પ્રકારની સંસ્કૃતિને વિકસાવવી જોઈએ.

• બૉક્ષ થિયરી ગૉલ્ડ પર રૉન કૅર્રૉલ - સમગ્ર ગુણવત્તા સંચાલન: વેપારમાં ગુણવત્તાનું સ્તર ઊંચકવા માટેના સાત સિદ્ધાંતો

મોટા ભાગનાં લોકો માટે ગુણવત્તાનો અર્થ  ઉત્પાદન કે સેવામાં આલેખન કે માલ કે કારીગીરીનું  ચઢીયાતાપણું થતો હોય છે, જે આપણને મર્સીડીઝ કે ગ્યુસ્સી કે પછી ઍપલ જેવી ઉચ્ચ કક્ષાની બ્રાંડમાં જ દેખાય. પરંતુ એ ભૂલવું ન જોઈએ કે, નીચેનાં કોઇ પણ સ્તરનાં, કે સામૂહિક, બજારમાંના ગ્રાહક માટે પણ "ગુણવત્તા" એટલું જ મહત્વ ધરાવે છે.

ગુણવત્તામાં ધરમૂળથી સુધારો કરવા માટે જરૂરી એવા સાત સિદ્ધાંતો :

૧. ગુણવત્તાનું સંચાલન શક્ય છે, અને કરવું જ જોઇએ       

૨. સામાન્યતઃ લોકો નહીં પણ પ્રક્રિયાઓ સમસ્યાઓ હોય છે

૩. મૂળભૂત કારણ શોધી અને તેનો ઉપાય લાગુ કરવો

૪. ગુણવત્તા માપી શકાવી જોઈએ

૫. સતત ગુણવત્તા સુધારણા માટે પ્રયત્નશીલ બની રહેવું જોઇએ

૬. દરેક વ્યક્તિ ગુણવત્તામાટે યોગદાન આપી શકે તેમ હોય છે

૭. ગુણવત્તા લાંબા ગાળાનું રોકાણ છે

• વ્યર્થ પ્રતિસાદને બાજૂએ કરી દેવા જોઇએ - જુલી ગ્યુલ્યૉની

ઘણીવાર પ્રતિસાદ રૂપે સાવ વ્યર્થ, અપ્રસ્તુત કે ક્ષુલ્લક માહિતિ મળવાનો અનુભવ બધાંને જ થતો હોય છે.

કોઇ પ્રતિસાદ માગે એટલે એ થેલીમાં કંઇક તો ભરી દેવું કે તમારી પાસેની બીનજ્રૂરી માહિતિ ઠાંસી દેવી એવું જરૂરી નથી.પ્રતિસાદમાટેની વિનંતિ એ તો :

 • બહુ જ મહત્વના સંવાદમાં જોડાવા માટેનું નિમંત્રણ છે … જો આપણી પાસે સમય ન હોય કે આપણે કંઇ યોગદાન કરી શકીએ તેમ ન હોઇએ તો તે નિમંત્રણને સવિનય પરત કરવામાં કંઇ ખોટું નથી.

 • એક પવિત્ર વિશ્વાસ છે … આપણા અભિપ્રાયનું જેમને મન કંઇ મહત્વ છે, જેને પરિણામે તે પોતાની જાતને આલોચનાને પાત્ર બનવાનું જોખમ પણ ઉઠાવી રહેલ છે.

 • એક એવી તક જેને પરિણામે આપણે - તે વ્યક્તિ કે પ્રક્રિયા કે પરિયોજના માટે - બહુ સૂચક ફરક પાડી શકવા શક્તિમાન બનીએ છીએ

બીજાને ટેકો આપવા માટે અપાતો પ્રતિસાદ બહુ ગંભીર બાબત છે. એટલે આપણો પ્રતિસાદ, વ્યર્થ નહીં પરંતુ લક્ષ્યકેન્દ્રી બની રહે તે માટે  આપણી જાતને આ સવાલો કરીએ......

-          જવાબ આપવા માટે મારે કેટલીક મહેનત કરવી પડશે?

-          તેનું કેટલું મહત્વ છે?

-          સામેની વ્યક્તિ તેનો સમુચિત ઉપયોગ કરી શકે તે માટે હું કેટલો પ્રયત્ન કરવા તૈયાર છું?

પ્રતિસાદની વિનંતિ એ કરવા ખાતર કરવાની ફરજ ન બની રહેવી જોઇએ. તે તો આપણે કંઇક મહત્વનું યોગદાન આપી શકીશું તેવી અપેક્ષા રાખનારે આપણું કરેલ સન્માન છે.

નવેમ્બર ૨૦૧૩નાં સંસ્કરણમાં આપણે વિશ્વ ગુણવત્તા માસનો ટુંકાણમાં ઉલ્લેખ કર્યો હતો. હવે તેની વધારે વિગતે વાત કરીએ.

• વિશ્વ ગુણવત્તા માસ - નવેમ્બર ૨૦૧૩ એ સમય છે  વ્યાપાર - ઉદ્યોગમાં ગુણવત્તાએ કરેલ પ્રગતિ અને બહુમૂલ્ય યોગદાનોને સજાવવાનો અને નીખારવાનો.

વિશ્વ ગુણવત્તા માસનો હેતુ વ્યાપાર અને સમાજમાં ગુણવત્તા સાધનોના  બહોળા ઉપયોગનો પ્રસાર કરવાનો છે. ફ્લૉચાર્ટ કે ચેક્લિસ્ટ જેવાં ગુણવત્તા સાધનોનો મૂળભૂત આશય ક્ષતિઓ ઘટાડવાનો અને બહેતર ઉત્પાદનો કે સેવાઓનાં નિર્માણનો છે.સલામત ખોરાક, રમકડાંઓને પાછાં ખેંચવાં અને નાણાંકીય ઉથલપાથલો જેવી મથાળે ચમકતી ગંભીર ક્ષતિઓને ઘટાડવામાં ગુણવત્તા સિદ્ધાંતો મદદરૂપ થઈ શકે છે. જે લોકો આ બધાં ગુણવત્તા સાધનોનો ઉપયોગ કરે છે તેમના અનુભવો બીજાં સાથે વહેંચવા માટે મંચ પણ વિશ્વ ગુણવત્તા માસ પૂરો પાડે છે. સફળ અનુભવો એ શું શીખ્યા અને તે વિશેના અનુભવોની મદદથી  વ્યવસાય કે અંગત કે સામાજીક જીવનમાં આપણી આસપાસની દુનિયાને વધારે કાર્યદક્ષ અને ફાયદાકારક બનાવવાનો સંન્નિષ્ઠ પ્રયાસ છે. જ્ઞાન સ્ત્રોત પર દુનિયાભરના ગુણવત્તા વિશેના લોકપ્રિય વિડીયો, સંશોધન લેખો કે બ્લૉગ્સને રજૂ કરાયા છે. ગુણવત્તા અવસરમાં જૂદી જૂદી જગ્યાઓએ યોજાયેલા કાર્યક્રમો રજૂ કરાયા છે.  

ધ ચાર્ટર્ડ ક્વૉલિટી ઇનસ્ટિટ્યૂટ વિશ્વ ગુણવત્તા દિવસની ઉજવણીના દસ ચૂટેલ કાર્યક્રમોને રજૂ કરે છે.

• આ સંકરણમાં આપણે એક નવા પ્રયોગ રૂપે BMJ Quality Blogની મુકાત લઈશું અને તેના પર તાજેતરમાં પ્રસિદ્ધ થયેલ લેખોની અહીં નોંધ લઈશું:

Coordinated Care and a Hundred Reasons to Be Cheerful /

How to run a Quality Improvement Project (whilst working full time as a junior doctor) /

Quality Improvement: Making the leap /

BMJ Quality Improvement Reports: This is just the beginning… /

Compassionate Care – Whose Job is it Anyway?

અને હવે  આપણે હવે આપણા નિયમિતપણે મુલાકાત લેવાતા વિભાગો પર નજર કરીશું. સાહુથી પહેલાં લઇશું - ગુણવત્તા ક્ષેત્રમાં કાર્યરત સંસ્થા.

• ધ ચાર્ટર્ડ ક્વૉલિટી ઇન્સ્ટિટ્યુટ એ ગુણવત્તા સંચાલન વ્યાવસાયિકોની સનદી સંસ્થા છે. ૧૯૧૯માં સ્થાપના બાદ, તેને બહુ થોડા સમય બાદ જ શાહી સનદ મળી હતી.

નામમાં થયેલા ફેરફાર બાદ પણ તેની મૂળભૂત વિચાર સરણી - નાવીન્યકરણ અને જતન દ્વારા ગુણવત્તાનું સર્જન - સરળ જ અર્હી છે. સંસ્થાની દરેક પ્રવૃતિઓને આ વિચારસૂત્ર દિશાસુચન કરતું રહ્યું છે, અને રહેશે.

• ચાર્ટર્ડ ક્વૉલિટી ઇન્સ્ટિટ્યૂટ્ની સાઈટ પર ભણી મહત્વની માહિતિ જોવા મળે છે. તે પૈકી તેના બ્લૉગ પરના મેરીલીન ડ્યાસનનો લેખ, ક્રીઝ છોડ્યા પછીનો વારસો , સચીન તેન્ડુલકરની ક્રિકેટ રમવાની ૨૪ વર્ષની ઇનિંગ્સ બાદની નિવૃત્તિના આધાર પર હોવાને કારણે ધ્યાન ખેંચે તે સ્વાભાવિક છે.

તેનો સહુથી મહત્વનો વારસો છે - તેનાં પાદચિહ્નો પર ચાલવા તૈયાર બૅટ્સમૅનોની લાંબી કતાર.

વિશ્વ ગુણવત્તા દિવસે જ્યારે બધાં ગુણવત્તાની ભૂતકાળની સિદ્ધિઓ અને ભવિષ્યના પ્રવાહો વિષે વિચાર કરવામાં વ્યસ્ત હોય, એ સમયે ગુણવત્તાના સંદર્ભે આપણા વારસા વિષે વિચાર કરવાથી વિશેષ રૂડું શું હોઈ શકે?  અહીં "આપણા" શબ્દપ્રયોગમાં 'સંસ્થા'ગત તેમજ આપણા અંગત એમ બંને પ્રકારના વારસાને આવરી લેવો રહ્યો.

વિશ્વ ગુણવત્તા દિવસના હેતુને બરકરાર કરતાં, આપણે આપણી આસપાસનાં લોકો - ગ્રાહકો, સહકર્મચારીઓ કે પુરવઠાકારો, તેમ જ આપણાં કુટુંબો પણ -ને નાવીન્યકરણ અને પરિવર્તનની તકો ખોળવાની બાબતમાં મદદ કરવા સદાય પ્રયત્નશીલ રહેવાનો સંકલ્પ કરીએ.

• ગુણવત્તાની ક્ષેત્રમર્યાદા અન્ય ક્ષેત્રમાં પણ વિસ્તારવાની વાત માંડી છે તે સંદર્ભમાં ઓક્ટોબર ૨૦૧૩ની ASQના Influential Voices બ્લૉગર્સની A View from the Q પરની ચર્ચા રસપ્રદ બની રહે છે.

ગુણવત્તાનો પરંપરાગત ઉત્પાદન ક્ષેત્રની બહાર ઉપયોગ થઈ શકે છે, અને કરવો પણ જોઇએ. જો કે ગુણવત્તા ક્ષેત્રમાં કાર્યરત લોકો માટે આ વાત નવી નથી, તેઓ તો ગુણવત્તાનાં મૂળીયાંનો અન્ય ક્ષેત્રોમાં પદાર્પણ જોઇ જ ચૂક્યાં છે. તે સાથે ગુણવત્તાના અન્ય ક્ષેત્રમાં પ્રસારને આગવા પડકારો છે  કે "ગુણવત્તાની બહાર' કઇ તકનીકો કામમાં લ ઈ શકાય તે વિષે મતમતાંતરો પ્રવર્તે છે.

• અને તે પછી હવે આપણે મુલાકાત લઈએ ASQ TVના Standards and Auditing વિડીયોની.

અહીં વિશ્વનાં સહુથી વધારે પ્રચલિત સ્ટાન્ડર્ડ ISO 9001:2008માં શા માટે સુધારા થઈ રહ્યા છે તેની ચર્ચા છે. તે પછી ઑડીટીંગ સ્ટાન્ડર્ડ - કેમ અને શા માટે - ની ચર્ચા જોવા મળશે. ઓડીટરોએ કરવાની પૂર્વ તૈયારીઓની ટીપ્સ પણ અહીં છે.   ઑડીટીંગ તજજ્ઞ ડેનીસ આર્ટરના પૂરેપૂરા ઇન્ટરવ્યૂને જોવા/ સાંભળવા માટે The How and Why of Auditing ની મુલાકાત લઈશું.

• તે પછીથી હવે આપણે મુલાકાત લઈશું ASQ's Influential Voicesના ઍડ્વીન ગૅરૉની.

ઍડ્વીન ગૅરૉ કોસ્ટા રીકાના એક ઇન્ડસ્ટ્રીઅલ એન્જીનીયર અને ઉદ્યોગ સાહસિક છે. તેઓ સંસ્થાગત ઉત્કૃષ્ટતા પર વિશેષ ધ્યાન આપતી, પ્રશિક્ષણ અને માર્ગદર્શન કંપની PXS Performance Excellence Solutionsના મુખ્ય સંચાલક છે. તેઓ ઘણી અન્ય નવી શરૂ થતી કંપનીઓ જોડે પણ સંકળાયેલા છે. તેમના સ્પૅનીશ ભાષામાં લખાતા બ્લૉગ પર તેઓ ઉત્કૃષ્ટતાનાં વિવિધ પાસાંઓને આવરી લેતા રહે છે. (ગુગલ ક્રોમમાં સ્પેનીશ ભાષાનું અંગ્રેજીમાં ભાષાંતરણ થઈ શકે છે.)

તેમની વેબસાઈટ પરનાં સંસાધનો પાનાં પર નાવીન્યકરણ, સતત સુધારણા, નાણાંકીય બાબતો, અન્ય રસપ્રદ લેખો અને લિંક્સ જેવા વિભાગોની પણ નિયમિતપણે મુલાકાત લેતાં રહેવું જોઇએ.

• અને હંમેશની જેમ આપણે આ સંસ્કરણના અંતમાં જોહ્‍ન હન્ટરના Management Improvement Carnival # 202ની મુલાકાત લઈશું.

આ બૉલ્ગોત્સવના વાંચકો તેમજ અહીં આવરી શકાયેલ તમામ બ્લૉગ જગતના સહયાત્રીઓને નાતાલના તહેવારોની શુભેચ્છાઓ સાથે ૨૦૧૪નું વર્ષ પણ ઉચ્ચ કક્ષાની ગુણવત્તાપુર્ણ રહે તેવી હાર્દિક શુભકામનાઓ.....

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વનો બ્લૉગૉત્સવ - ૧૧ /૨૦૧૩

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વના, '૧૧ / ૨૦૧૩' બ્લૉગૉત્સવ સંસ્કરણમાં આપનું સ્વાગત છે.

હિંદી ફિલ્મ સંગીતના પુરૂષ પાર્શ્વગાયકોમાંના  છેલ્લા સ્થંભરૂપ એવા મન્ના ડેને આખરે કાળે પોતાની ગોદમાં સમાવી લીધા. સંગીતના ચાહકોને જબરો ધક્કો લાગે તે તો અપેક્ષિત જ હોય!. તેમની કારકીર્દીને અલગ અલગ આયામોથી બિરદાવતી અનેક અંજલિઓ દરેક માધ્યમોમાં રજૂ થઇ હતી. તે પૈકીની કેટલીક અંજલિઓ અહીં પ્રસ્તુત કરેલ છેઃ

§  Dusted Off: Manna Dey: In Tribute

§  Murtaza Patel: દિલને ધબકતું રાખતા ગીતોનો ગાયક….મન્ના !

§  Biren Kothari @ Pallette - મન્નાડેની વિદાય: તુમ મિલે તો વીરાને મેં ભી આ જાયેગી બહાર

§  Songs of Yore: Remembering SD Burman’s Manna Dey

• Abhijit Bhaduri - The Ten Best Songs of Manna Dey
•  Dr. R C Mishra @ Life and Music - BEAUTIFUL KATHAK DANCE FROM HINDI FILM:JHANAK JHANAK PAYAL BAAJE(1955) – A Manna Dey and Lata Mangeshkar Duet- Janak Jank Payal Baje – Vasant Desai – Murli Manohar Krishan Kanhaiya

§  A Concert Review - In Pursuit of Manna Dey, Part 1, Part 2, Part 3

§  Speak Out India : Manna Dey - A Legend lost

§  IndiaTV :  I listen only to Manna Dey's songs, Rafi told fans -

§   TV9 : Manna Dey DEATH: Journey of Unmatched Musical Genius- Part1

§   SaReGaMa India - Shraddhanjali - A Tribute To Manna Dey | Zindagi Kaisi Hai Paheli | Audio Jukebox | Manna Dey Songs 

§  zeenews  - The Musical Journey of Manna Dey 

§  Firstpost - The top 10 songs of Manna Dey you must listen to

• Avijit Ghosh @ ToI - An eccentric list of rare gems by Manna Dey

§  Remembering Manna Dey : Tu Pyaar Kaa Saagar Hai

તેમની ગીતો સાથેની દુનિયાનાં બીજાં ઘણાં પાસાંઓની ચર્ચા અખબારપત્રો (અને સામયિકો)માંના લેખોમાં પણ થતી રહી છે. તે પૈકી કેટલાક લેખ પણ અહીં મૂકેલ છેઃ

• Manna & SD: A relationship beyond music
• Manna Dey was in awe of just one man, SD Burman – 
• Making sense of Manna
• Manna in Heaven
• Movies of Manna Dey & S. D. Burman - Manna Dey and S. D. Burman have worked together in the following movies. The list includes all types of association of Manna Dey with S. D. Burman in movies. As of today, Manna Dey and S. D. Burman have worked jointly in 28 movies.
• My songs were composed with me in mind
  
• Raju Bharatan - The Classic Dilemma of Being Manna Dey
•  The Statesman - Singer Manna Dey passes away -
• India Today - Manna Dey - A musical genius rarely matched
• Live Mint - Manna Dey: The singing philosopher
• Avijit Ghosh, TNN - Singer Manna Dey, master of the classical and the comic, passes away
• Versatile Manna Dey defied norms, gave songs masculinity
• MiDDAY - Manna Dey - A musical genius rarely matched
• 30 reasons we should say thank you Manna Dey
• Narayan Parsuram @ Karadi Tales: Recording with Manna Dey ('Nadiyaan Mein Paani' is one of the many testimonies to the absolute imaandari to "sur" that Manna Dey embodied. Listen to Manna Dey's 'Nadiyaan Mein Paani' here)

આ બધી શોધખોળ કરતાં મન્ના ડેના અવાજમાં રેકૉર્ડ થયું હશે એવું એક કવર સંસ્કરણ ગીત હાથ લાગી ગયું, જે મેં પહેલી જ વાર સાંભળ્યું. પરદા પર મોહમ્મદ રફીના અવાજની લગભગ બધી જ કમાલ પેશ કરતું આ ગીત - યે કુચે યે લીલામ ઘર બેબસી કે.... જીન્હેં નાઝ હિંદ હૈ પર વો કહાં હૈ - મન્ના ડેની મારી અંગત શ્રદ્ધાંજલિ સ્વરૂપે અહીં ગ્રંથસ્થ કરેલ છે.

નવેમ્બરનો મહિનો હિંદુસ્તાનના સહુથી મોટા તહેવારો પૈકી એક એવા દીવાળીના પર્વનો મહિનો છે. Dances on Footpathએ "અય દુનિયા બતા....ઘર ઘરમેં દીવાલી, મેરે ઘરમેં અંધેરા" (અમીરબાઇ કર્ણાટકી - અનિલ બિશ્વાસ) - કિસ્મત., ૧૯૪૩-ને My Favorite Diwali Song of All Timeમાં યાદ કર્યું છે.

આપણા બ્લૉગોત્સવનાં નવેમ્બરનાં સંસ્કરણમાં આપણે હિંદી ફિલ્મનાં ગીતોનાં દસ્તાવેજીકરણનાં ભગીરથ કામને પાર પાડનાર શ્રી હરમંદિરસીંગ 'હમરાઝ'ને યાદ ન કરીએ તે તો શક્ય જ નથી! ૧૯૩૧થી વહેલી હિંદી ફિલ્મ ગીતોની ગંગાને તેમણે 'હિંદી ફિલ્મ ગીત કોષ'માં ગ્રંથસ્થ કરી છે. બીરેન કોઠારીએ બે વર્ષ પહેલાંના તેમના જન્મ દિવસે તેમનાં આ કાર્યને અંજલિ આપતો લેખ - હરમંદિરસીંઘ ‘હમરાઝ’: ફિલ્મી ગીતગંગાનું ગીતકોશમાં અવતરણ કરનાર ભગીરથ. - કર્યો હતો તેમ જ આ વર્ષે તેમની ૬૨મી વર્ષગાંઠ પ્રસંગે અને ફિલ્મશતાબ્દિએ આપણને મળેલી અનોખી ભેટ ને બીરદાવી છે.

આ પ્રસંગે ઇન્ટરનૅટ પર બહૂમૂલ્ય ગીતોને રજૂ કરનાર અસંખ્ય ગીત-પ્રેમીઓ પૈકી (Dr.) Surjit Singh, a diehard movie fan(atic), period અને Rare Old Hindi Songs by Classic Movie Club પણ યાદ કરીએ. બહુ જ જવલ્લેજ સાંભળવા મળેલાં ગીતોને યુ ટ્યુબ પર રજૂ કરનાર ફિલ્મ સંગીત રસિકોને પણ આપણે સલામ કરીશું.

અને હવે આપણે આપણું સુકાન આપણા નિયમિત બ્લૉગ મિત્રોનાં કાર્ય તરફ ફેરવીએ.

Evergreen Indian film musicએ 'સુવર્ણ યુગના ટોચના ૩ સંગીતકાર' પરના ત્રણ, વિગતવાર, અભ્યાસપૂર્ણ લેખોનું સંકલિત સમાપન કરતા લેખમાં લોક સંગીત, કવ્વાલી, શાસ્ત્રીય ગાયન, વિદાય ગીત અને પ્રેમ-રોમાંસનાં ગીતોને આવરી લેતો ૧૮ ટુકડાઓનો એક મજેદાર ખીચડો રજૂ કર્યો છે. આ સંદર્ભના મૂળ ત્રણ લેખ અહી જોવા મળશે:

• Top 3 composers of the golden era in Indian film music – part 1
• Top 3 composers of the golden era in Indian film music – part 2
• Top 3 composers of the golden era in Indian film music – part 3

અત્યાર સુધી કલ્યાણજી-આણંદજીનાં ગીતો વિષે આ મચ પર ખાસ કોઇ સંદર્ભ જોવા નથી મળ્યા. Top hits of Kalyanji Anandji, magical duetsમાં 8 tracks player પર જુદાં જુદાં પચીસ ગીતોને રજૂ કરાયાં છે. કલ્યાણજી -આણંદજી પરના વિભાગમાં મુકેશ માટેનો તેમનો ખાસ લગાવ, તંતુ વાદ્યોના અવનવા ઉપયોગની તેમની નિપુણતા, લતા મંગેશકર, સમૂહ ગાનનો ગીતનાં સ્વાભાવિક વિસ્તરણ તરીકે અનોખા ઉપયોગને રજૂ કરતાં ગીતો સાંભળી શકાય છે.

Songs of Yoreએ સચીન દેવ બર્મન પરની શ્રેણીના (હાલ પૂરતા) અંતમાં બે બહુ જ રસપ્રદ અને નોંધપાત્ર લેખ - SD Burman’s Bengali songs and their Hindi versions અને The ultimate SD Burman: His pure Bengali songs     કર્યા છે. તેમણે ગાયેલાં બંગાળી ગીતોનાં હિંદી ગીતોનાં સ્વરૂપાંકનવાળાં ગીતો તો Multiple version songs વિભાગને પણ ચાર ચાંદ લગાવે છે.

સચીન દેવ બર્મનનાં બંગાળી ગીતોના લેખમાં આપણને બે અન્ય સંદર્ભ લેખો - Non-film songs અને હાર્વેપામનો સુન મેરે બંધુ રે - પણ જોવા મળે છે.

આ વખતનાં સંસ્કરણમાં પણ આપણે મોહમ્મદ રફી વિષેના કેટલાક રસપ્રદ લેખની મૂલાકાત લઈશું.

Looking back at Jaikishan and remembering his bond with Mohammad Rafiમાં ડૉ. સૌવિક ચેટરજીએ, બહુ જ ઘણા દાખલાઓની મદદથી, ભારપૂર્વક કહ્યું છે કે જો ૧૯૭૧માં જયકિશનનું નિધન ન થયું હોત, તો મોહમ્મદ રફીનો પ્રભાવ બીજાં ઘણાં વર્ષો સુધી ટકી રહ્યો હોત.

Old Is Gold માં બૉલીવ્યૂઅરે અંગ્રેજી બારાખડીના પ્રત્યેક અક્ષર પરથી એક એક ગીતને The A-Z of Mohammed Rafi માં નોધેલ છે. આખી રજૂઆતને વધારે રસપ્રદ બનાવવા માટે અહીં, શ્વેત-શ્યામ ફિલ્મોમાંથી, રફીનાં યુગલ ગીતો અથવા સમુહ ગીતોને જ સમાવાયાં છે.

યુ ટ્યુબની અનેક મુલાકાતો દરમ્યાન મોહમ્મદ રફીને લગતી ખાસ ચેનલો પણ જોવા મળી છે. રફીનાં ગીતોને અલગ અલગ અંદાજમાં આ દરેક ચેનલે સંગ્રહીત કર્યાં છે. આ મંચ પર આપણે આવી ચેનલોને પણ ગ્રંથસ્થ કરીશું. આ મહિને આવી બે ચેનલો છેઃ Great Rafi અને Rafi Duets.

અંગ્રેજી બારાખડી પરના લેખોના સંદર્ભમાં કેટલીક રસપ્રદ પશ્ચાત કડીઓ પણ જોવા મળી છે, જેની પણ અહીં નોંધ લઈએ:

   ü  Hmong Chick Who Loves Indian Cinema - Bollywood Aplhabet Meme .

   ü  Shweta @ ApniEastIndiaCompanyએ સર્જેલ એક અનોખું સ્વરૂપ

   ü  Bloga Cabin અને Hollywood films,

   ü  Beth Loves Bollywoodએ રાની મુખર્જીને પસંદ કરવાનાં ૨૬ કારણો રજૂ કર્યાં છે.

આ મહિનાનાં આ સંસ્કરણમાં બહુ જ ઘણી વાનગીઓ રજૂ કરવાની થઈ. આશા કરીએ કે આપ સહુને આ સંસ્કરણ પસંદ પડ્યું હશે.

હિંદી ફિલ્મ પર બહુ ઘણા બ્લૉગ્સ જોવા મળે છે, પરંતુ તે પૈકી ઘણા બ્લૉગ ક્યાં તો ફિલ્મની સમીક્ષા વધારે કરતા જોવા મળે છે, અથવા તો બહુ નિયમિતપણે કામ થતું જોવા નથી મળતું. આપનાં ધ્યાનમાં આ પ્રકારના બ્લૉગ્સ કે સાઈટ્સ પણ હોય તો અમને જરૂરથી જણાવશો.......