હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વનો બ્લૉગૉત્સવ - ૩_૨૦૧૬

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વ -  ૩_૨૦૧૬ બ્લૉગૉત્સવ સંસ્કરણમાં આપનું સ્વાગત છે.

આપણા આ મહિનાના અંકની શરૂઆત હંમેશની જેમ અંજલિઓ અને યાદો સાથે સંકળાયેલી પોસ્ટ્સથી કરીશું.

સાહિર લુધ્યાનવીની ૯૫મી જન્મજયંતિ નિમિત્તે અક્ષય મનવાણી, 'I have lit fires with songs of rebellion': Memories of Sahir Ludhianvi's college years…..માં કવિના ફિતૂરી યુવાકાળને ઉખેળે છે.

અક્ષય મનવાણીનાં પુસ્તક Sahir Ludhianvi: The People’s Poet (હાર્પર કૉલ્લિન્સ, ISBN 978-93-5029-733-9, કિંમત - રૂ. ૩૯૯, પૃષ્ઠ ૩૨૦) પર તેમનો આખો ઇન્ટરવ્યૂ અહીં વાંચી શકાશે.

આ પ્રસંગે પુસ્તકની એક વધારે રસપ્રદ સમીક્ષા- Book Review: Akshay Manwani’s ‘Sahir Ludhianvi: The People’s Poet’ - વાંચવાની તક પણ ચૂકવા જેવી નથી.

સાહિર લુધ્યાનવીને પોતાની અંજલિ આપતાં અંતરા નંદા મોંડલ તેમના લેખ Jinhe Naaz Hai Hind Par Voh Kahaan Hain: Songs of Sahirમાં નોંધે છે કે સાહિરનું હિંદી ફિલ્મો માટેનું પહેલવહેલું ગીત બદલ રહી હૈ ઝિંદગી હતું. 'આઝાદી કી રાહ પર' (૧૯૪૯) માટે તેમણે ત્રણ બીજાં ગીતો પણ લખ્યાં હતાં.

સાહિર લુધ્યાનવી પરનું અન્ય વિશેષ વાંચન :

§  Sahir Ludhianvi: The Rebel, The Lover – સાહિરનાં અસ્તિત્ત્વવાદી ગીતોની શોધખોળ - વિજય કુમાર

§  Khayyam: Making Poetry Come Alive With Melody – સાહિરનાં સૌથી મધુર ગીતો પૈકી કેટલાંક ગીતો

§  Tere Mere Sapne Ab Ek Rang Hain – Eternal Melodies of SD Burman-Rafi – એસ ડી બર્મન, સાહિર લુધ્યાનવી અને મોહમ્મદ રફીના સંગાથે કેટલાંક શ્રેષ્ઠ ગીતો આપ્યાં છે

§  Pyaasa: Pristine Poetry On Celluloid – સાહિરની સૌથી વધુ જાણીતી ફિલ્મો પૈકી એક

Best duets of the not-so-unloved Mahendra Kapoor - મહેન્દ્ર કપૂર તેમનં લતા મંગેશકર સાથેનાં કે રવિ અને ઓ પી નય્યરનાં રચેલાં આશા ભોસલેનાં યુગલ ગીતો ઉપરાંત બીજા કેટલાય પરિચિત-અપરિચિત સંગીતકારો માટે અન્ય ગાયિકાઓ સાથે ગાયેલાં યુગલ ગીતો માટે પણ યાદ કરાતા રહેશે. પ્રસ્તુત લેખમાં યાદ કરાયેલાં ગીતો પૈકી ઓછાં સાંભળવા મળતાં કેટલાંક ગીતો ની આપણે ફરી એક વાર નોંધ લઈશું:

§  આજ મધુવાતાસ ડોલે - સ્ત્રી (૧૯૬૧) - લતા મંગેશકર સાથે - સી રામચંદ્ર - ભરત વ્યાસ

§  અપની ઝુલ્ફોં કો સુંઘા કર મુઝે બેહોશ કરો - તીન સરદાર (૧૯૬૫) - આશા ભોસલે સાથે હંસરાજ બહલ - પ્રેમ વાર્બુતાણી 

§  મોહબ્બત ન કરના ઝમાના બુરા હૈ - બ્લૅક મેલર (૧૯૫૯) - સુમન કલ્યાણપુર સાથે - ઈક઼બાલ - બહાર અઝમેરી

§  તેરી ઝુલ્ફ મેં ચુનકે ચમ્પે કી કલિયાં - જાન બચી લાખોં પાયે ('૬૦ની અપ્રદર્શિત ફિલ્મ)- શારદા સાથે - અજય-વિશ્વનાથ - અનજાન

‘Chalte Chalte Yunhi Koi Mil Gaya Thha': The Music of Ghulam Mohammad - ગુલામ મોહમ્મદની ૪૮મી મૃત્યુ સંવત્સરી નિમિત્તે પીયૂશ શર્મા તેમને અંજલિ આપતાં નોંધે છે કે ૧૯૪૦ના દાયકાની શરુઆતમાં જ ગુલામ મોહમ્મદે ફિલ્મો માટે સંગીત આપવાનું શરૂ કર્યું હતું, પણ તેમનાં નોંધે ચડેલાં ગીતો ૧૯૪૮ પછીનાં જ રહ્યા. જો કે ગુલામ મોહમ્મદને યાદ તો તેમનાં 'શમા'. કે 'મિર્ઝા ગ઼ાલિબ' કે 'પાકીઝા'નાં ગીતો માટે જ કરાય છે. તેમનાં સંગીતમાં રાજસ્થાનનાં લોકગીતોની મિઠાશ છલકતી . પ્રસ્તુત લેખમાં તેમનાં સંગીતમાં રજૂ થયેલી અનેકાનેક ફિલ્મો અને ગીતોને યાદ કરાયાં છે. લેખમાં જે ગીતો ઉલ્લેખ છે પણ સૉફ્ટ લિંક નથી પૂરી પાડવામાં આવી તેવાં કેટલાંક ગીતોની આપણે અહીં નોંધ લઈશું:

§  તેરે નાઝ ઊઠાને કો જી ચાહતા હૈ - ગૃહસ્થી (૧૯૪૮)– મુકેશ, શમશાદ બેગમ

§  ઉનસે હમ કુછ કહતે રહ ગયે - દિલકી બસ્તી (૧૯૪૯)- લતા મંગેશકર 

§  અખિયાં મિલાકે જ઼રા બાત કરો જી, ચોરી ચોરી યૂં ના મુલાક઼ાત કરો જી - પરદેસ (૧૯૫૦)- મોહમ્મદ રફી, લતા મંગેશકર

§  આંસૂથી મેરી ઝિંદગી, આંખોંને જો બહા દિયા - બિખરે મોતી (૧૯૫૧) - મોહમ્મદ રફી, અમીરબાઈ કર્ણાટકી

આપણે હવે અન્ય વિષયો પરની પૉસ્ટ્સની મુલાકાત લઈશું  -

Tonga in the Tinsel World માં ઘોડા સાથે સંકળાયેલાં હિંદી ફિલ્મ ગીતો પછી ઘોડાગાડી જેમાં મુખ્ય કળાકાર છે તેવાં ગીતોને ડી પી રંગને યાદ કર્યાં છે. હવે ભૂલાવે ચડેલાં કેટલાંક ગીતો આપણે પણ ફરીથી યાદ કરી લઈએ:

§  ઝિંદગી ઝિંદગી કોઈ સપના - ડૉ. કોટનીસકી અમર કહાની (૧૯૪૬) - ખાન મસ્તાના અને સાથીઓ - વસંત દેસાઈ - દીવાન શરાર

§  ઘિર ઘિર કે આસમાન પર - બાંવરે નૈન (૧૯૫૦) - આશા ભોસલે અને રાજ કુમારી - રોશન - કિદાર શર્મા 

§  એક નઝર એક અદા - રાત કે રાહી (૧૯૫૯)- મોહમ્મદ રફી - બિપીન બાબુલ - વિશ્વામિત્ર આદિલ 

§  ઓ મતવાલે સાજના - ફૌલાદ (૧૯૬૩) - આશા ભોસલે - જી એસ કોહલી - અનજાન

§  રૂત અલબેલી મસ્ત સમા - શ્રીમાન સત્યવાદી (૧૯૬૦) - મુકેશ - દત્તારામ વાડકર-  હસરત જયપુરી

§  ઘોડા પિશોરી મેરા ટાંગા લાહોરી - પ્યાર કા બંધન (૧૯૬૩)- મોહમ્મ્દ રફી - રવિ - સાહિર લુધ્યાનવી

Hum Ko Bhula Diya To Kyaમાં સુધીર કપૂર ફિલ્મ ઈન્ડિયા (૧૯૪૩)નો લેખ ‘Do Music Directors direct the music?’યાદ કરે છે. એ લેખનું હાર્દ એ હતું કે તેમનું ગીત કોણ ગાશે, કેમ ગવાશે, શું ગીત હશે અને ગીત ફિલ્મમાં ક્યાં મૂકવામાં આવશે જેવી બાબતો ઘણા સંગીતકારોના હાથમાં નથી હોતી.... તેમને પણ એવું જ એક ગીત યાદ આવે છે જે તેમને બીજાં ગીતની યાદ અપાવ્યા કરે છે. એ ગીત છે હમકો ભૂલા દિયા તો ક્યા, યાદ મેરી ભૂલાઓ તો જાનું (ચંદાકી ચાંદની - ૧૯૪૮ - ગીતા દત્ત, જ્ઞાન દત્ત) અને જે ગીત યાદ આવે છે તે છે "Jeene Ke Dhang Sikhaaye Jaa". આ ગીત ૧૯૪૭ની ફિલ્મ 'પરવાના' માટે કે એલ સાયગલે ગાયું હતું. મજાની વાત એ છે કે બંને ગીતો ડી એન મધોકે જ લખ્યાં છે..

૧૯૫૦ના દાયકાની પ્રદીપ કુમારની ફિલ્મનાં ગીતો પછી હવે Pradeep Kumar Songs from 1960 to 1963નાં આગવાં યુગલ ગીતોને યાદ કરાયાં છે, જે પૈકી કેટલાંક ગીતોને અહીં યાદ કર્યાં છે :

§  હૈ ઝિંદગી કિતની હસીન - અપ્સરા (૧૯૬૧) - તલત મહમૂદ, આશા ભોસલે - હુસ્નલાલ ભગતરામ

§  સાઝ-એ-દિલ છેડ દે, ક્યા હસીં રાત હૈ - પાસપોર્ટ (૧૯૬૧)- મોહમ્મદ રફી, લતા મંગેશકર - કલ્યાણજી આણંદજી

§  મિલતે હી નઝર ઇનસે હમ હો ગયે દિવાને - ઉસ્તાદોં કે ઉસ્તાદ - મન્ના ડે, મોહમ્મદ રફી, આશા ભોસલે – રવિ

“Dil Ko Lakh Sambhala Ji” – Shakila એ જેમનું મૂળ નામ બાદશાહ જેહાન હતું તેમનાં જીવનની ઝાંખી કરાવતો ઈન્ટરવ્યૂ છે. તેમના પર ફિલ્માવાયેલાં કેટલાંક ગીતો SHAKILA HITS પર સાંભળવા મળશે. હરિશ રઘુવંશીનાં પુસ્તક "ઈન્હે ના ભૂલાના' પરની વેબ ગુર્જરીની શ્રેણીમાં પણ આપણે બાબુજી ધીરે ચલના: શકીલા માં પણ શકીલા વિષે જાણ્યું હતું અને તેમના પર ફિલ્માવાયેલાં આગવાં ગીતોની મજા માણી હતી.

પુરુષ પાત્ર ગાય અને તેના પર સ્ત્રી પાત્ર નૃત્ય કરે એવાં ગીતોની હિંદી ફિલ્મોમાં એક આગવી ઓળખ રહી છે. Ten of my favourite “Man Sings and Woman Dances’ songs”  અને તેના વાચકોએ આવાં ગીતોને રજૂ કર્યાં છે. અહીં ધ્યાન એ રાખવાનું છે કે ગીતનાં ચિત્રાંકનમાં પુરૂષ પાત્ર સાથે નૃત્ય ન કરતું હોવું જોઈએ.  આ કારણે તૂ હૈ મેરા પ્રેમ દેવતા કે જા તો સે નહીં બોલું કન્હૈયા કે ઝનન ઝનન બાજે બીછૂઆ જેવાં ગીતો બાદ થઇ જાય છે.

Five Excellent Dances with Krishna Kumar - વિન્ટેજ સમયમાં કૃષ્ણ કુમાર અને સૂર્ય કુમારે બહુ ઘણાં નૃત્ય ગીતોનું નિદર્શન કર્યું હતું તેમ જ એ ગીતોમાં અભિનય પણ કર્યો હતો. કૃષ્ણ કુમારનું કોઈ અકળ કારણસર ખૂન થઈ ગયું એટલે આવારા (૧૯૫૧)નાં ફિલ્માંકન દરમ્યાન જ તેમની  કારકીર્દીનો અકાળ અંત થઈ ગયો. લેખમાં તેમના અભિનય સાથેનાં જે પાંચ નૃત્ય ગીતોને રજૂ કરાયાં છે તે ગીતો છે -

• જાનેવાલે બાલમવા - રતન (૧૯૪૪) કૃષ્ણ કુમાર સાથે અઝુરી
•  સાપ નૃત્ય - દાસ્તાન (૧૯૫૦)- સ્ત્રી પાત્ર ઓળખાયેલ નથી
• હંસ કે તીર ચલાના - બેક઼સૂર (૧૯૫૦)- લતા મંગેશકર અને મોહમ્મદ રફી - મધુબાલા સાથે
•  અખિયાં ગુલાબી જૈસે મદકી હૈ પ્યાલિયાં - બેક઼સૂર (૧૯૫૦) - લતા મંગેશકર અને મોહમ્મદ રફી - મધુબાલા સાથે 
•  લેલો લેલો દો ફૂલ - જાદૂ (૧૯૫૧) - મોહમ્મદ રફી, શમશાદ બેગમ, ઝોહરાબાઈ અંબાલેવાલી - નલિની જયંવત અને શારદા સાથે

The Fascinating Tale of  So Many Anarkalis  - અનારકલીના વિષય પર હિંદી ફિલ્મમાં જૂદા જૂદા સમયે ફિલ્મો બને તે તો બહુ જ સ્વાભાવિક જ છે. ૧૯૨૮માં રજૂ થયેલી સીતા દેવીની અનારકલીની ભૂમિકા વાળી Loves of a Mughal Prince  અને સુલોચનાની ભૂમિકાવાળી 'અનારકલી' આ વિષય પરની સૌથી પહેલી,મૂક ફિલ્મો, હતી . એ પછી ૧૯૩૫માં મૂળ મૂક ફિલ્મ પરથી બનેલ બોલપટમાં પણ સુલોચના એ જ અનારકલીની ભૂમિકા ભજવી, ૧૯૫૩ની 'અનારકલી'માં તે હવે જોધાબાઈનાં પાત્રમાં હતી ! ૧૯૫૫માં તેલુગુમાં પણ 'અનારકલી' બની, જેમાં અનારકલી અંજલિ દેવી હતાં. આ ફિલ્મ તમિળ ભાષામાં પણ ડબ થઈ. ૧૯૫૮માં પાકિસ્તાનમાં બનેલી ફિલ્મમાં નૂરજહાન અનારકલીની ભૂમિકામાં - જલતે હૈ અરમાં – હતાં.  અનારકલીના ફિલ્મ જગતના ઇતિહાસમાં સૌથી વધારે ભવ્ય, અને સફળ પણ, તો કે આસિફની મુગ઼લ-એ-આઝમની અનારકલી (મધુબાલા) જ રહી. ફિલ્મો સિવાય, માત્ર ગીતો કે મજાકીયા રજૂઆતોમાં પણ તમિળ ફિલ્મ ઈલાર જ્યોતિ (૧૯૫૪), ચશ્મએ બદ્દૂર (૧૯૮૧), ચમેલી કી શાદી ((૧૯૮૬), માન ગયે મુગ઼લ-એ-આઝમ (૨૦૦૮) અને રેડી (૨૦૧૧)માં પણ અનારકલીનું સ્થાન બની રહ્યૂં છે. આમ શાહજાદા અને બાંદીની કથા ભલે અસફળ રહી, પણ પર્દા પર તેમની પ્રેમકહાની સદાબહાર બની રહી છે.

How Chand Usmani Got Film Chance?  -  આ ઈન્ટરવ્યૂમાં ચાંદ ઉસ્માની પોતાના ફિલ્મોમાં પ્રવેશની વાત યાદ કરતાં કરતાં અદાકારાઓમાં નરગીસ અને ગીતા બાલી અને ગાયિકામાં ગીતા રોય (દત્ત) તેમનાં ચહિતાં છે તેમ જણાવે છે. ગીતા રોય તો તેમનાં મિત્ર પણ હતાં.

More Geeta Dutt માં ગીતા દત્તનાં અનોખાં ગીતો યાદ કરાયાં છેઃ

•  હો જબસે મિલી તુઝ સે અખિયાં - અમાનત (૧૯૫૫) - હેમંત કુમાર સાથે - સલીલ ચૌધરી

(વેબ ગુર્જરી પર ભાઈશ્રી ભગવાન થાવરાણીએ આ ગીતનો બહુ જ રસાળ રસાસ્વાદ કરાવ્યો છે.)

• યે રાત ભીગી ભીગી એ બ્રીજ ભુષણ સાથે ગાયેલું વર્ઝન ગીત છે

• ગીતા દત્તા નાં શ્રેષ્ઠ ગીતો પૈકી એક - ચાંદ હૈ વહી - પરિણીતા (૧૯૫૩), અને 
•  મીના કુમારીના અભિનયમાં એક વધુ રત્ન - રાત મોહે મીઠા મીઠા સપના આયે રે - તમાશા (૧૯૫૨) - ખેમચંદ પ્રકાશ

Raj Kapoor and Nargis on the sets of Aah(1953)

નરગીસ આહની એક સિક્વન્સનાં રીહર્સલ હરી રહ્યાં છે. રાજ કપૂર અને (બારી પાસે ખુરશી પર બેઠેલા) ફિલ્મના દિગ્દર્શક રાજા નવાથે તેમ જ યુનિટના અન્ય કર્મચારીઓ એક રસ થઈને તેના પ્રેક્ષક બની રહ્યાં છે.

શિક્ષણથી સૉફ્ટવેર એન્જિનીયર્સ અને વ્યવસાયે આઈટી કન્સલટન્ટ્સ એવા, અનિરૂદ્ધ ભટ્ટાચારજી અને બાલાજી વિટ્ટલ,ને શમ્મી કપૂરની જીવનકથા પાને પાનું વાંચી જવા જેવી લાગી છે. શમ્મી કપૂરની મસાલા ફિલ્મો કદાચ બીજી વાર ન જોઈએ તો ચાલે, પણ પ્રસંગો અને નાની વાતોથી ભપૂર એવું આ પુસ્તક એકથી વધારે વાર વાંચવું જરૂર ગમશે.પુસ્તકમાં બહુ જ મજાના ફોટોગ્રાફ્સ પણ છે....

અને હવે મુલાકાત કરીએ અન્ય પ્રકાશનો પરની નિયમિત કોલમોની :

જન્મભૂમિ પ્રવાસીની રવિવારની 'મધુવન' પૂર્તિમાં શ્રીકાંત ગૌતમની 'રાગરંગ'  કોલમના માર્ચ, ૨૦૧૬ના લેખો:

• અનુપમ અભિનેતા: અભિનીત અનેકવિધ ભૂમિકાઓ  - ૦૬-૦૩-૨૦૧૬
• 'ભારત' ભેદભરમનાં વમળ વચ્ચે - ૧૩-૦૩- ૨૦૧૬
• બોલતાં બારણાં અને ડોલતી બારીઓ  - ૨૦-૩-૨૦૧૬
• સ્ટારડમવિહોણી જુગલબંદીનો ઝગમગાટ  - ૨૭-૦૩-૨૦૧૬

'ગુજરાત સમાચાર'માં દર શુક્ર્વારે પ્રકાશિત થતી કોલમ 'સિને મેજિક'માં અજિત પોપટના માર્ચ, ૨૦૧૬ના લેખોમાં માં પણ હજૂ ખય્યામનાં ગીતોની સફર ચાલુ રહી છે:

• ઉમરાવજાનમાં ખય્યામ સાહેબે ઝીણી ઝીણી વિગતો ધ્યાનમાં રાખી હતી...  - ૦૪-૦૩-૨૦૧૬
• ઉમરાવજાનની ગઝલોનું સંગીત વધુ ચેલેંજિંગ હતું.. - ૧૧-૦૩-૨૦૧૬
• ટોચના ફિલ્મ સર્જક ફ્લોપ, સંગીતકાર સુપરહિટ........ -  ૧૮-૦૩-૨૦૧૬

દર મહિનાના છેલ્લા શુક્રવારે અહીં એક નવા સંગીતકારની વાત કરવામાં આવે છે, જેમાં સંગીતકાર ઈસ્માઈલ દરબારની ચર્ચા આગળ આ મહિને પ્રસિદ્ધ નથી થઈ શકી..

આ ઉપરાંત ૧૧-૦૩-૨૦૧૬નાં 'ગુજરાત સમાચાર' નો 'હિન્દી ફિલ્મોના પાર્શ્વસંગીતમાં ચીલો ચાતરનારા સંગીતકારો' લેખ પણ બહુ રસપ્રદ દૃષ્ટિકોણ રજૂ કરે છે.

માર્ચ, ૨૦૧૬માં વેબ ગુર્જરીની 'ફિલ્મ ગીતની સફર'માં –

• આયે તુમ યાદ મુઝે – ૫
• ગોપ : મેરે પિયા ગયે રંગૂન
• બંદિશ એક, રૂપ અનેક (૧૭) : કૃષ્ણા ની બેગની બારો (કૃષ્ણ, ઓરો આવને જલદી)
• અનિલ બિશ્વાસે સ્વરબદ્ધ કરેલાં, લતા મંગેશકરના સ્વરમાં ગવાયેલાં, ગીતો :૯:

પ્રકાશિત થયેલ છે.

તે ઉપરાંત ભગવાન થાવરાણીની શ્રેણી 'હૈ સબસે મધુર વો ગીત'માં તેમણે રુલા કે ગયા સપના મેરા – જ્વેલ થિફ નો રસાસ્વાદ કરાવ્યો છે. રજનીકુમાર પંડ્યાની નિયમિત શ્રેણી 'લ્યો આ ચીંધી આંગળી'માં આ વખતે સર્વોત્તમ છતાં સરળ કવિ – શૈલેન્દ્રમાં કવિ શૈલેન્દ્રની યાદોને તાજી કરાઈ છે. અને તાદાત્મ્ય વૈષ્ણવે મૉર ધૅન બૉલીવુડ – સ્ટડીઝ્‍ ઈન ઈન્ડિયન પૉપ્યુલર મ્યુઝિક નો પરિચય કરાવેલ છે.

મોહમ્મદ રફી કેન્દ્રમાં રાખતી પૉસ્ટસથી આજના અંકના સમાપન કરીશું –

Rafi vs Talat vs Mukesh vs Kishore: the big rivalries of the Hindi film music world - ધીરેન્દ્ર જૈન અને રાજુ કોર્ટીનાં પુસ્તક Mohammed Rafi: God’s Own Voice - નિયોગી બુક્સ -માંથી લીધેલ આ રજૂઆતમાં મોહમ્મદ રફીની આસપાસ સંગીતકારોના ગમાઅણગમાની ચટાકેદાર વાતો આવરી લેવાયેલ છે. જો કે આજે હવે કોણે શું કર્યું કે શા માટે કર્યૂં તેની સાથે આપણને ક્યાં કોઈ લેવા દેવા છે ! આપણા માટે તો એમાં રજૂ થયેલાં ગીતોનાં સર્જનની કથા જ રસપ્રદ છે....

નિલય મજુમદાર બહુ જ ચાવથી કહે છે કે ‘મારા પર રફીની સૌથી મહત્ત્વની અસર એ રહી કે સંગીત સાંભળવાની મરી રીત જ બદલી ગઈ. જેમ જેમ વર્ષો થતાં ગયાં, તેમ મને શબ્દો સ્પષ્ટ થતા ગયા, તેના અર્થ, ઉચ્ચારો સમજવા લાગ્યા. અને બધાંથી મહત્ત્વનું એ કે ગીતમાંનું કાવ્ય હવે મારે માટે મહત્ત્વનું બની રહ્યું.

હિંદી ફિલ્મના સુવર્ણકાળની યાદોના આ સંગ્રહને વધારે રસપ્રદ અને વૈવિધ્યસભર બનાવવામાં આપ સૌનાં સૂચનો આવકાર્ય છે........

ગુણવત્તા સંચાલન વિષેના લેખ અને બ્લૉગ્સનો બ્લૉગોત્સવ - માર્ચ, ૨૦૧૬

ગુણવત્તા સંચાલન વિષેના લેખ અને બ્લૉગ્સના બ્લૉગોત્સવનાં માર્ચ, ૨૦૧૬સંસ્કરણમાં આપનું હાર્દિક સ્વાગત છે.

૨૦૧૫નાં વર્ષના અંતિમ સંસ્કરણમાં આપણે સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૫માં પ્રકાશિત થયેલ ISO 9001:2008 ની સંવર્ધિત આવૃતિ, ISO 9001:2015 માં કરાયેલા મુખ્ય ફેરફારો નો પરિચય કર્યો હતો. તે પછી આપણે ISO 9001:2015માં કરાયેલા ફેરફારોની એક એક કરીને ચર્ચા કરવાની સાથે આપણે અન્ય બ્લૉગ્સની પણ મુલાકાત કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. આ ઉપક્રમમાં, જાન્યુઆરી, ૨૦૧૬માં આપણે 'ISO 9001:2015માં પ્રક્રિયા અભિગમ' વિષે વાત કરી હતી. તે પછીથી, ફેબ્રુઆરી, ૨૦૧૬ માં આપણે 'ISO 9001:2015માં જોખમ આધારિત વિચારસરણી' વિષે વાત કરી હતી.

હવે આ મહિને આપણે જોખમ આધારિત વિચારસરણી વિષેના વ્યાપક દૃષ્ટિકોણ  વિષે વાત કરીને જોખમ આધારિત વિચારસરણી બાબતે ISO 9001:2015ની બહાર શું શું વિચારાતું રહ્યું છે તેનાથી ટુંકમાં પરિચિત થઈશું.

જોખમ વ્યવસ્થાપન પ્રક્રિયાનું ISO 31000નું મૉડેલ

Managing Risks: A New Framework  - રોબર્ટ કપ્લાન અને એનૅટ્ટ માઈક્સ અહીં જોખમોનું એક નવી ઢબે કરાતું વર્ગીકરણ રજૂ કરે છે, જેને કારણે કયાં જોખમોની સાથે કોઈને કોઈ નિયમાનુસાર કામ લઈ શકાશે અને ક્યાં જોખમો માટે અલગ પ્રકારના અભિગમની જરૂર રહેશે તે સમજી શકાય છે.

પહેલા પ્રકારનાં જોખમો - ટાળી શકાય તેવાં જોખમો – અંદરથી જ ઊભાં થતાં જોખમો - કામગીરીને લગતી પ્રક્રિયાઓ પર નિયમિત સમીક્ષાની મદદથી નજર રાખતાં રહીને, તેમ જ લોકોનાં વર્તન અને નિર્ણયોને અપેક્ષિત ધોરણની કક્ષાએ લઈ જવા માટે જરૂરી માર્ગદર્શન પૂરૂં પાડતાં રહીને, શક્ય બનતાં સક્રિય નિવારણ પગલાંઓ આ પ્રકારનાં જોખમો સામે શ્રેષ્ઠ ઉપાય નીવડે.

બીજા પ્રકારનાં જોખમો - વ્યૂહરચનાને લગતાં જોખમો - કંઈક વધારે સારાં પરિણામ જોઈતાં હોય તો ગણતરી કરીને પણ અમુક જોખમ તો ઉઠાવવાં જ પડતાં હોય છે.…મોટા ભાગે જે વ્યૂહરચના વધારે સારાં પરિણામ આપશે એમ લાગતું હોય તેમાં જોખમ પણ વધારે હોવાની પૂરેપૂરી સંભાવનાઓ હોય છે. એ જોખમો સાથે જેટલું સારી રીતે કામ લઈ શકાય, અપેક્ષિત પરિણામો સિદ્ધ કરવાની તકો પણ તેટલી જ ઉજળી....સામાન્યપણે વ્યૂહરચનાઓનાં જોખમની સાથે નિયમોનાં ચોકઠાંઓમાં રહીને કામ પાર પાડવું શક્ય નથી બનતું. એ માટે સુનિશ્ચિત જોખમ  વ્યવસ્થાપન તંત્રવ્યવસ્થા ગોઠવવી હિતાવહ છે, જે વ્યૂહરચનાના અમલમાં અપેક્ષિત જોખમનોની સંભાવનાઓ ઘટાડવામાં મદદરૂપ તો બને જ, પણ સાથે સાથે જો જોખમ આવી જ પડે તો તેની સાથે ઓછામાં ઓછાં નુકસાનથી કામ પાર પાડી શકવાની કે તે સમયે નવો રસ્તો શોધી કાઢવાની ક્ષમતા પણ વિકસાવે.

ત્રીજા પ્રકારનાં જોખમો - બહારનાં વાતાવરણનાં જોખમો - કેટલાંક જોખમો સંસ્થાનાં પ્રભાવ ક્ષેત્રની બહારનાં વાતવરણમાં થતી ઘટનાઓ સ્વરૂપે જોવા મળે છે. આ પ્રકારનાં જોખમો કુદરતી (દુ)ર્ઘટનાઓ કે રાજકીય કે આંતરરાષ્ટ્રીય સમીકરણોમાં થતી ઉથલપુથલનાં પરિણામો સ્વરુપ હોય છે. બાહ્ય જોખમોની સાથે કામ લેવા માટે તો સાવ જૂદા પ્રકારના જ અભિગમ અપનાવવા પડે. આ પ્રકારની ઘટનાઓ ક્યારે અને કેમ બનશે તે સંસ્થાના હાથની વાત ન હોવાથી સંસ્થાનું ધ્યાન આવાં પરિબળોને પારખવાની ક્ષમતા વિકસાવવા પર રહેવું જોઈએ, જેથી ઘટના થઇ ગયા પછી પ્રતિભાવાત્મક ખેલાડીની જ ભૂમિકા ભજવતાં ન રહેવું પડે. જો જોખમને આવતું જોઈ શકાશે તો તેનાં પરિણામોની અસર ઓછામાં ઓછી થાય તેમ કરવા માટેની તૈયારીઓ પણ વધારે અસરકારક રહેવાની સંભાવનાઓ વધારે ઉજળી બની શકે છે.

જોખમોના આખાં યુરોપમાં ફેલાયેલા દસ નિષ્ણાતોના અભિપ્રાયોની મોજણીની મદદથી, The Changing Role of Risk Manager  જોખમ વ્યવસ્થાપકોની ભૂમિકાને સમજવાનો પ્રયાસ કરે છે તેમ જ આવતી કાલના જોખમ સંચાલકોએ કેવું કૌશલ્ય અને વર્તન કેળવવું પડશે તે અંગેનાં શક્ય વલણોને પારખવાની કોશિશ પણ કરે છે.

જોખમ અને સંભાવનાઓની સંયુકત અસરોને દર્શાવતો આલેખ

Risk Based Thinking Handbookમાં વિલિયમ એ લેવિન્સન લીન (LEAN )ના દૃષ્ટિકોણથી જેને ‘વ્યય’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે તે પરિબળોને પારખવામાં, કે તે અંગે વિચારવામાં, થતી નિષ્ફળતામાંથી પેદા થતાં જોખમોની ચર્ચા કરે છે. આ પુસ્તકમાં કહેવાયેલી બહુ જ મહત્ત્વની વાત એ છે કે જોખમ, કે તક, ઘણી વાર બહુ જ સામાન્ય જણાતી ઘટનામાં ઢંકાઈ જાય છે, અને એટલે તેને પારખવામાં થાપ ખાઇ જવાની સંભાવનાઓ પણ વધી જતી હોય છે. આ પુસ્તકનું બીજું મહત્ત્વનું યોગદાન આંતરિકપણે જ આપસમાં જ મદદરૂપ થતી તંત્રવ્યવસ્થા તરીકે ISO 9001ને વાચકને કોઠે ("grok") પાડવાનું છે. "Grok"નો  શબ્દપ્રયોગ રોબર્ટ એ. હૈનલૈનનાં પુસ્તક - Stranger in a Strange Land-માં થયો, જેનો અર્થ 'સહજપણે સમજવું' કે  ‘પૂરેપૂરું આત્મસાત કરવું' એવો કરી શકાય, જેને આપણે 'કોઠે પડી જવું' જેવા રૂઢપ્રયોગથી પણ સમજી શકીએ.

What is Risk-Based Thinking? : જોખમ આધારિત વિચારસરણીના સફળ અમલ માટે આટલા નુસ્ખા પર જરૂર ધ્યાન આપવા જેવું છે:

•          જોખમોનું વિશ્લેષણ કરીને તેની અગ્રિમતા નક્કી કરવી - જેમ કે કોઈ પણ પરિણામ હોય તો પણ કયાં કયાં જોખમ સહન થઇ શકશે અને પરિણામ બહુ મોટું કે કદાચ દેખીતી રીતે ભલે નાનું દેખાતું હોય પણ કયાં કયાં જોખમોને તો ટાળવાં જ રહ્યાં ?

•          જોખમ સાથે કામ પાડવા માટેનું આયોજન હાથવગું રાખવું - જે જોખમોને ટાળવાં જ છે તેવાં જોખમોને ટાળી શકવામાં સફળ થવા માટે શું શું કરી શકાય ? જોખમની અસરોને કેમ કરીને ઓછામાં ઓછી કરી શકાય ?

•          અસરકારકતા ચકાસતાં રહેવું - યોજના જેવી અમલમાં મૂકાય તેમ તેમ આવતી જતી પરિસ્થિતોનું પૂનર્મૂલ્યાંકાંન કરતાં જવું અને જે કંઇ પગલાંઓ લીધાં તેની અસરકારતા, વારંવાર ચકાસતા જવું, તેમ જ બંનેમાંથી શીખવા મળતા પદાર્થપાઠોને યોગ્ય રીતે સાંકળી લેતા જવું.

•          અનુભવોમાંથી શીખીને વધારે ને વધારે અસરકારક અભિગમ ઘડતા / અમલ કરતા જવું -  જોખમનાં મૂલ્યાંકન, કે શમનનાં, આયોજન કે અમલનાં પરિણામ કંઈ પણ આવ્યાં હોય, તેમાંથી નિષ્કર્ષ પામતી માહિતી હવે પછી સુધારણામાં તો પરિણમવી જ જોઈએ.

How People Can Get Better At Risk-Based Thinking and Improve Their Organization’s RBM – લૉટરીની ટિકિટ ખરીદવી કે નાનાં ભૂલકાંઓને સ્વિમિંગ પૂલમાં તરવા મૂકવાં જેવાં ઉદાહરણોની મદદથી બૅન લૉક્વિન ભારપૂર્વક જણાવે છે કે મોટા ભાગે આપણ ભૂતકાળની ઘટનાઓને ભવિષ્યમાં થનારી ઘટનાઓ માટેનાં સૂચક નિશાનો માની લેવાની ભૂલ કરી બેસતાં હોઈએ છીએ.... કમનસીબી તો એ વાતની છે કે  જેનું મહત્ત્વ જરા પણ ઓછું ન આંકવું જોઈએ એવી આ હકીકત સ્વરૂપ માન્યતા, એ એક ક્લાસિક અલ્પોક્તિ છે !

આ બધાં ઉપરાંત, Q9C Quality Consultingના બ્લૉગ પર Risk Management ટૅગ હેઠળ ઘણા  સ-રસ લેખો અને માહિતીપ્રદ વાંચવા મળે છે.

અને હવે આજના વિષયને અનુરૂપ કેટલીક વિડીયો ક્લિપ્સ જોઈએ:

Risk Management 101: What is Risk Management?

Introduction to Risk Management

A New Look at Risk Management is an ASQ video.

Understanding ISO 9001:2015: Risk and Opportunities

ISO 9000:2015ના સંદર્ભમાં જોખમ આધારિત વિચારણીના અમલ માટેનું હજૂ પહેલું વર્ષ જ છે. હવે પછીનાં બે વર્ષોમાં જેમ જેમ વધારે ને વધારે લોકો નવાં સંસ્કરણનો અમલ કરશે તેમ તેમ જોખમ આધારિત વિચારસરણી અંગેના, જૂદી જૂદી કક્ષાના, જૂદા જૂદા દેશોના તેમ જ જૂદાં જૂદાં ક્ષેત્રના વ્યાપાર તેમ જ ઉદ્યોગોના દૃષ્ટિકોણ અને અભિગમ પણ આપણી સમક્ષ આવશે. હવે પછી આ અંગે જે કંઈ નોંધપાત્ર સાહિત્ય ઉપલ્બધ થશે તેની આપણે હવે પછીનાં બંને વર્ષોમાં સમીક્ષા કરતાં રહીશું.

હવે આપણે આપણા નિયમિત વિભાગો તરફ વળીએઃ

ASQ CEO, Bill Troy તેમના બ્લૉગકોલમ, ASQ’s Influential Voiceમાં Careers in Quality વિષેના અન્ય Influential Bloggerના અનુભવો અને વિચારો આપણી સમક્ષ મૂકી આપે છે.

આ માસનાં ASQ TV વૃતાંત માં તાજેતરમાં પ્રકાશિત વિડિયો ક્લિપ્સ જોઈએ :

• Creating and Sustaining a Culture of Qualityમાં સંસ્થાની સંસ્કૃતિને ગુણવત્તા અભિમુખ બનાવવા માટે ઊંડાણમાં ઉતરવા મળશે. આ કામમાં મદદરૂપ થાય તેવાં પ્રત્યાયનનાં સરળ સાધનોની પણ વાત આવરી લેવાઈ છે.

• Quality and FDA - U.S. Food and Drug Administration જેવાં નિયમન હેઠળના ઉદ્યોગોમાં ગુણવત્તા બહુ મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવે છે. FDAનાં એક પ્રતિનિધિ ASQ સાથેની ચર્ચામાં આ ભૂમિકા વિષે જણાવવાની સાથે ગ્રાહકોને અસર કરનારાં ભાવિ નિયમનોની પણ વાત કરે છે. ફ્લૉચાર્ટીંગ જેવાં સાધનને સમજાવવાની સાથે તેનું નિદર્શન પણ સામેલ કરાયું છે.

Jim L. Smithનાં ફેબ્રુઆરી, ૨૦૧૬નાં Jim’s Gems નો પણ આસ્વાદ કરીએ.

•  How to Doom a Great Idea – ગુણવત્તા વ્યાવસાયિકો ઘણી વાર સંચાલન ટીમને રૂસણાં લેવડાવી દે છે, અને જેને પરિણામે, તેઓપોતાના જ બહુ સારા આઈડિયાઓને આગળ વધારવાની તકોને નુકશાન કરી બેસે છે. 
• Expect the Best from Yourself - ઘણી વાર આપણી સૌથી મોટી મર્યાદા આપણે જ આપણા પર ખેંચી નાખેલી સીમા હોય છે. 
•  Meaning of Life - જીવનનો અર્થ હંમેશ ઉભરતી રહેતી પ્રક્રિયાઓ જ છે.

આપણા આ બ્લૉગોત્સવને વધારે માહિતીપ્રદ અને રસપ્રદ બનાવવામાટે આપનું યોગદાન પણ આવકાર્ય છે....