ફુર્સત એ ઇશ્વરીય ભેટ છે. આ પળોને કુટુંબસાથે માણો કે સારી સોબતમાં ગાળો કે આ પળોમાં મનને પ્રફુલ્લિત કરે તેવું વાંચો કે દિલ ઝુમી ઉઠે તેવું સંગીત સાંભળો કે તમે હંમેશ જે કરવા ધારતા હતા પણ કરી નહોતા શકતા તે બધું જ કરો.
દત્તારામ (મૂળ નામ
દત્તારામ લક્ષ્મણ વાડકર - જન્મ ૧૯૨૯ - અવસાન
૮ જૂન, ૨૦૦૭- ની હિંદી
ફિલ્મ સંગીતના ક્ષેત્રે સૌથી મોટી ઓળખાણ તેમના તબલં કે ઢોલક પરના આગવા 'દત્તુના ઠેકા' માટે રહી. ૧૯૫૦
અને ૧૯૬૦ના દાયકાઓમાં હિદી ફિલ્મ સંગીતને 'સુવર્ણ કાળ' તરીકેની ઓળખ
આપવામાં જે વાદ્યવાદકોનો સિંહફાળો રહ્યો છે તેવા એન દત્તા, જયદેવ, ગુલામ મોહમ્મદ, જી એસ કોહલી જેવા
સ્વતંત્ર સંગીતકાર થયા છતાં પણ અપેક્ષિત સફળતા ન વરી એવી સહાયક સંગીતકારોની
ક્લબમાં તેમનું સ્થાન પણ ઈતિહાસના પાને કોતરાઈ ગયું છે. બાળપણથી જ ઢોલક વાદક તરીકે
તાલીમ પામેલ દત્તારામ, ઢોલક અને તબલા
પરની નિપુણતા માટે તો જાણીતા હતા, પણ તેમની મહેનત અને શંકર (જયકિશન)ના
તેમના માટેના લગાવને પરિણામે તેઓ એ સંગીત બેલડીનાં તાલ વાદ્ય વિભાગને સંભાળતા થયા.
તેમાંથી તેઓ તેમના સહાયક સંગીતકાર પણ બન્યા અને ૧૯૫૭માં સ્વતંત્ર સંગીતકાર પણ
બન્યા. તેઓને અન્ય સંગીતકારો પણ ઢોલક કે તબલાં માટે ખાસ બોલાવતા - જેમકે સારી સારી રાત તેરી યાદ સતાયે (કલ્યાણજી આણંદજી
- અજી બસ સુક્રિયા (૧૯૫૮)); આજા રે પરદેશી, ઘડી ઘડી મેરા દિલ ધડકે અને સુહાના સફર યે મૌસમ હસીં(બધાં સલીલ ચૌધરી
માટે મધુમતી (૧૯૫૮).
મોહમ્મદ રફી (જમણે) સાથે રીહર્સલ કરતા દત્તારામ (ડાબે)
જોકે, આપણી આ લેખમાળાનો
ઉદ્દેશ્ય દત્તારામનાં સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકેનાં કામને યાદ કરવાનો છે. આ સંદર્ભે
આપણે જૂન ૨૦૧૮માં તેમણે સંગીતબધ્ધ કરેલી ૧૯૫૭થી ૧૯૫૯ સુધીની અને જૂન
૨૦૧૯માં ૧૯૬૦ અને ૧૯૬૧નાં વર્ષોની ફિલ્મોનાં ઓછાં
સાંભળવાં મળતાં ગીતોને યાદ કર્યાં હતાં.
આજે ૧૯૬૨ અને ૧૯૬૩માં રજૂ થયેલી તેમની બે ફિલ્મોનાં બધાં ગીતોને ફરીથી
સાંભળીશું. એ ગીતોમાં ઓછાં જાણીતાં ગીતો પણ છે અને ઠીક ઠીક જાણીતાં ગીતો પણ છે, ગીતોમાં ભાવ, ગીતની બાંધણી, પાર્શ્વ ગાયકો
જેવાં જૂદાં જૂદાં પાસાંઓમાં દત્તારામની સંગીતપ્રતિભાને ન્યાય મળે એટલું વૈવિધ્ય
પણ છે.
નીલી આંખેં (૧૯૬૨)
અજિત અને શકીલાની મુખ્ય ભૂમિકાવળી ફિલ્મ 'નીલી આંખેં' એક 'રહસ્ય' ફિલ્મ હતી. ડબલ
રોલમાં અજિતની ભૂમિકા કારણે પ્રેક્ષકોએ
ધારી લીધી હોય તેવી ઘટનાઓ સાથે આગળ વધતી વાર્તા, ઠીકઠાક અભિનય, બીનકલ્પનાશીલ
દિગ્દર્શન જેવાં પાસાંઓના કોઠા પાર કરીને પ્રેક્ષક સિનેમા હૉલની બહર નીકળે ત્યારે
તેને ફિલ્મમાંથી દત્તારામનાં ગીતો યાદ કરવા સિવાય બીજું કશું ઘર સુધી લઈ જવામં રસ
ન રહ્યો હોય. આવી ફિલ્મોનેને કારણે અમુક અપવાદો સિવાય, સંગીતકારની મહેનત
કે કળા પણ ગીતની આવરદા બહુ લંબાવી નથી શક્તી. તેમાંય સંગીતકાર પણ હજુ અસ્તિત્વ
માટેના સંઘર્ષના તબક્કામાં હોય તો તેની કારકીર્દીને પારાવાર નુકસાન પણ થતું હોય છે, જાણે ફિલ્મને
સફળતાનો ઊંબરો પાર કરાવવાની જવાબદારી એકલા સંગીતકારની જ કેમ ન હોય !
હેલન પર
ફિલ્માવાયેલું આ ગીત ક્લ્બમાં નૃત્યના પ્રકારોમાં આવતાં ગીતોની પ્રથામાં બન્યું
છે. ગીતનો તાલ અને વાદ્ય સંગીત મુડ જમાવવાની કોશીશ કરે છે, પરંતુ ગીત પોતે
જામતું નથી.
આ ગીત પણ એક
પાર્તી ગીતના પ્રકારનું જ છે. ગીતની લયની ઝડપ પણ ગીતનાં માધુર્યને ઝાંખપ નથૉ લગાવી
શક્તી. ગીતમાં પ્રયોજાયેલ કાઉન્ટર મેલૉડીની વાદ્યસજ્જામાં દત્તારામે પિયાનો
એક્ર્ડીયનન સુરની સાથે સિતારન ટુકડાને પણ આબાદ રીતે વણી લીધેલ છે. અંતરાનાં
વાદ્યસંગીતમાં પણ એ જ પ્રયોગ બેવડાય છે.
દેખીયે ન ઈસ તરહા
ઝુમ કે - ગીતા દત્ત - ગીતકાર: ગુલશન બાવરા
હેલન પરનાં આ
બીજાં એક ક્લ્બ નૂત્ય ગીતમાં દત્તા રામે સાહજિક માદકતાનો ભાવ રજૂ કરવા માટે ગીતા
દત્તના નશીલા સ્વરનો અસરકારક પ્રયોગ કર્યો છે. કોરસ સ્વરોનો વાદ્ય સંગીતની સાથે
એકરાગ કરવામાં પણ દત્તારામની સર્જકતાનો સ્પર્શ અનુભવાય છે.
જોહ્ની વૉકરને ફાળે આવતું ગીત તેમની અભિનય શૈલી સાથે સુસંગત હોવું જોઈએ અને તે
સાથે દર્શકને સિનેમા હૉલની બહાર 'હવા ખાવા' જવા ન પ્રેરે તેવું પણ હોવું જોઇએ એવી બધી કસોટીઓમાં દત્તારામ પાર ઉતરે છે.
ગીતના મુખડાના પ્રારંભના બોલને પરદા પર (ભર બપોરે!) ચાંદનાં વાદળોમાં છ્પાઈ
જવાનાં પૂર્વદૃશ્ય દ્વારા રજૂ કરવામા આવે છે. વાદ્યસંગીત તેને વાયોલિનસમુહવાદન
સાથે સાથ આપે છે. વાદળોમાંથી સપાટી પર પડતાં ટીપાઓને ગીટારના ટુકડાઓથી સ્વરસજ્જિત
કરવામાં આવેલ છે. ધીમે ધીમે કેમેરા હોડીમાં બેસીને માછલી પકડવાનો ખેલ કરતી શકીલા
પરથી થઈને માલની ફેરફેર કરતાં માછીમારોના
સમુહ દ્વારા ગુંજારવ થતી લોકધુન તરફ ખસે છે. તે પછી મુકેશના સુરને અનુરૂપ
સ્વરરચનામાં ગીત શરૂ થાય છે. અંતરાનાં સંગીતમાં પણ માછીમારોની લોકધુનનો ગુંજારવ
પ્રધાન સ્થાને છે.
આ યુગલ ગીત ફિલ્મ સંગીતના ચાહકોને બહુ ગમ્યું , બહુ સમય સુધી યાદ પણ કરાતું રહ્યું, પછી ભલેને તેના સર્જક દત્તારામ છે તે યાદ ન પણ હોય ! ગીતનો ઉપાડ વાયોલિન
સમુહની સાથે સાથે વણી લેવાયેલ તંતુ વાદ્યોના પૂર્વાલાપ થી થાય છે. મુખડાના બોલમાં 'યે' 'નશીલી' 'હવા'ને મન્ના ડે પાસે કરાવાયેલા બહુ અનોખા
તત્કાલ ઉતારચડાવમાં દત્તારામના તાલ વાદ્યોના 'ઠેકા' જોવો જ ચમકારો છે. તે જ રીતે અંતરાના બોલનો ઉપાડ પણ જે રીતે બન્ને ગાયકો પાસે
કરાવવામાં આવ્યો છે તે ગીતના મુડને વધારે ઘૂંટે છે. ગીતના અંતમાં ક્યાંતો
વાદ્યસમુહ કે ક્યાંતો, અહીં કરવામાં આવ્યું છે તેમ, ગાયન ધીમે ધીમે મંદ પડતું જાય એ પ્રકારના પ્રયોગ શંકર જયકિશનનાં ગીતોમાં મહદ
અંશે જોવા મળે. તે સાથે પરદા પરનું દૃશ્ય લોંગ શોટમાં જતું હોય. દત્તારામે પોતાના
એ અનુભવને અહીં ગીતના અંતમાં વણી લીધેલ છે. તે સાથે પર્દા પરનું દૃશ્ય સીલ્વેટ
ફોટોગ્રાફીમાં ઝીલાય છે.
જબ સે તુમ્હેં દેખા હૈ (૧૯૬૩)
યુવક યુવતી પ્રેમમાં પડે, તેમાં વિલન દ્વારા
અવાર નવાર અવરોધો આવતા રહે, થોડાં આનંદનાં, એકાદ બે કરૂણ ભાવનં ગીતો પ્રસંગ અનુસાર વણી લેવાયાં હોય એવી ફોર્મ્યુલા પરથી
બનેલ ફિલ્મો મોટા ભાગે ટિકિટબારી પર બહુ બુરી રીતે પીટાતી નહીં. મુખ્ય ભૂમિકામાં
પ્રદીપ કુમાર અને ખુબ જ જીવંત અભિનય માટે જાણીતાં ગીતા બાલી છે. દત્તારામનાં સંગીએ
સિનેમા હૉલમાં ટિકિટ ખર્ચીને ગયેલાં દર્શકોને જરૂર નિરાશ નહીં કર્યાં હોય. .
ઈબાદત માટે દુઆ
માંગવાના એક ગેય પ્રકાર, કવ્વાલી,ને હિંદી ફિલ્મોમાં
આઈટેમ ગીત તરીકે ચલણી બનાવવામાં મુઘલ-એ-આઝમ (૧૯૫૯) કે બરસાતકી રાત (૧૯૬૦ )જેવી
ફિલ્મોમાં પ્રયોજાયેલા આ પ્રકારનાં ગીતોની અદ્ભૂત સફ્ળતાનો બહુ મોટો ફાળો છે. 'જબસે તુમ્હે દેખા
હૈ'માં પણ આ ગીત
પ્રકારને કામે લગાડાયો છે. સ્ત્રી અને પુરુષ એ બન્ને પક્ષો વચ્ચે હરીફાઈ, તબલાંની થાપ અને
હાર્મોનિયમના ટહુકાઓ, તાલીઓનો લયબધ્ધ
સંગાથ, મુસ્લીમ માહોલ
પેદા કરતો પહેરવેશ વગેરે જેવાં 'આવશ્યક પરિબાળો'ની હાજરી અહીં પણ
છે.
આટલું ઓછું લાગ્યું હશે તે કવાલીને શરૂ કરવા માટે
પર્દા પર ઓમપ્રકાશ અને ભગવાનને ઉતારવામાં આવ્યા. તેમને પણ નવાઈ લાગ્તી હોય તેમ
દેખાડાયું છે તેમ કુમકુમ અને શ્યામાનાં કેમીયો વડે તેમાં નૃત્ય પણ ઉમેરાયું. આટલા
મસાલા પણ ઓછા પડતા હશે એટલે શમ્મી કપૂર અને શશી કપૂરની સેવાઓ પણ લેવાઈ.
આટઆટલા મસાલાઓ
સાથેની વાનગીને દત્તારામે એકદમ સ્વાદિષ્ટ અંદાજમાં પકાવીને રજૂ કરી છે.
દત્તારામને મન્ના
ડે અને સુમન કલ્યાણપુરનાં યુગલ ગીતોની સારી ફાવટ આવી ગઈ છે. મન્ના ડેનો સાથીને પોકાર કરો આલાપ અને તેના
જવાબની રાહ જોતો હોય એવો તંતુવાદ્યોના સ્મુહનો હળવો સાથ અને પછી અપેક્ષા પુરી થતાં
વધી જતા ધબકાર જેવો ઝડપથી જોડાતો તાલવાદ્યો અને વાંસળીનો સંગાથ ગીતના પૂર્વાલાપથી
જ મૂડની જમાવટ કરે છે. આ જ આલાપનો અંતરાના સંગીતમાં પણ પ્રયોગ કરવાની દત્તારામની
ફોર્મ્યુલા પણ અહીં સફળતાથી અજમાવાઈ છે. ગીતના અંતનો આરંભ સુમન કલ્યાણપુરના ધીમા
જતા સ્વરમાં કરાયો છે.
આડવાત - પહેલા
અંતરામાં વાંસળીના સુરને પર્દા પર જીવંત કરતો નાનો છોકરો ગીતા બાલી અને શમ્મી
કપૂરનો પુત્ર આદિત્ય છે.
લોક નૂત્યના
ઢાળમાં રચાયેલાં આ સમુહ નૂત્ય ગીતને દત્તારામની તાલની સમજ અને મેલોડીની સૂઝ સુપેરે
કર્ણપ્રિય રચના બનાવે છે. કોરસમાં થતા તાળીઓની થાપમાં દત્તુ ઠેકાની છાપ કળાય છે.
અહીં સુબીર સેનનો કરાયેલા પ્રયોગ જેવ અન્ય પ્રયોગોને કારણે દત્તારામ પર શંકર
જયકિશનની અસરથી બહાર ન નીકળી શક્યાનું આળ ચડતું રહ્યું.
કોમેડીઅનને
ફાળવવાં પડતં ગીતની 'મસાલા ' ફોર્મ્યુલાને
દત્તારામે પાશ્ચાત્ય અને આપણાં તાલ વાદ્યોના વારાફરતી પ્રયોગ કરતા તાલમાં સજાવી
લીધી છે.
હમ આપકી
મહેફિલમેં ભૂલે સે ચલે આયે… હો માફ ખતા
અપની ગર્દિશ સે હૈ બહેકાયે - મોહમ્મદ રફી કોઈ પ્રસંગની ઉજવણી હોય ત્યારે, અચાનક જ ફર્માઈશ
થાય ત્યારે એક (મોટા ભાગે પુરુષ) પ્રેમી બીજાંને, જમાવીને, ફરિયાદો કરે અને
બધાં મહેમાનો એ ગીતને માણતાં બેસી રહે એ પ્રકાર પણ હિંદી ફિલ્મોમ્માં બહુ પ્રચલિત
પ્કાર હતો. જોકે, દર્શક/ શ્રોતા
તરીકે આપણને પણ મોટા ભાગે એ ગીતો સંભળવાં ગમ્યાં છે. જે ફિલ્મમાં આ ગીત મુકાય તેના
સંગીતકારે અન્ય ગીતોની હરીફાઈમા પાછળ ન પડી જવાય એ બાબતે સરખી જહેમત ઉઠાવવી પડતી
હશે ! દત્તારામ આ કસોટીમાં પણ બહુ સારી રીતે પાર ઉતરે છે.
આજે આપણી પાસે
દત્તારામને કારકીર્દી હવે પછીના વર્ષોમાં કેવા વળાંકોમાંથી પસાર થઈ તેની પાર્શ્વદૃષ્ટિની જાણનો લાભ છે તેથી
જણાય છે કે ગીતના મુખડાના પ્રારંભના બોલ, 'હમ આપકી મહેફિલ મેં ભૂલે સે ચલે આયે'
ટોચની કક્ષાના સંગીતકારોની મહેફિલમાં દત્તારામનાં બેસવા
અંગે કેટલા સચોટ નીવડવાના હતા…...
દત્તારામની
કારકીર્દી હવે કયા કયા વળાંકોવાળી શેરીઓમાંથી પસાર થવાની છે તેનાં સાક્ષી બનવા
માટે આપણે હવે પછીના અંકની રાહ જોવી પડશે.
આવતા
મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત
કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.
નોંધ
- અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત
રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.
હિંદી ફિલ્મોનાં વિસારે પડેલાં ગીતોને યાદ કરવાના આપણા પ્રયાસોમાં 'રખે આપણે ભૂલીએ' શ્રેણી એક નવું સોપાન ઉમેરવાનો ઉપક્ર્મ છે. આ શ્રેણીમાં એવા સંગીતકારોનાં ગીતોને એક છત્ર હેઠળ લાવવાનો પ્રયસ રહેશે જેમના નામે પાંચ પંદર ફિલ્મો જ બોલતી હોય. આ પ્રયાસને આકાર આપવાનું શક્ય બન્વ અપાછળ ફિલ્મ સંગીતના મરજીવા સમાન એવા ચાહકોનું યોગદાન છે જેમણે આવાં લગભગ અશ્મિભૂત થઈ ગયેલ જણાતાં ગીતોને શોધીને ઇન્ટરનેટ પર ડીજિટલ સ્વરૂપે મુકવાની જહેમત ઉઠાવી છે.
પ્રસ્તુત રખે, આપણે ભુલીએ' શ્રેણીનો પ્રાંરંભ વી બલસારાનાં ઇન્ટરનેટ મળેલાં આવાં અન્યથા અપ્રાપ્ય ગીતોને યાદ કરીને કરીશું. જૂન ૨૦૧૭માં આ બ્ળોગ પરની 'વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો" શ્રેણીમાં "વી બલસારાઃ સુનાયે હાલ-એ-દિલ ક્યા હમ હમારા" શીર્ષક હેઠળ વી બલસારાનાં સંગીતના કેટલાક અંશોને યાદ કર્યા હતા. એટલે આજના લેખમાં તે સિવાયનાં ગીતોને આવરી લીધાં છે.
વી બલસારા (મૂળ નામ વિસ્તષ્પ અરદેશર બલસારા ) - જન્મ ૨૨ જૂન ૧૯૨૭ । અવસાન ૨૪ માર્ચ, ૨૦૦૫) ની
વધારે ઓળખ વાદ્યવૃંદ સંગીત રચનાઓના અદ્ભૂત સર્જક તરીકે છે તેમાં તેમણે ૩૨ જેટલી બંગાળી ફિલ્મો અને ડઝનેક હિંદી ફિલ્મોમાં સંગીત દિગ્દર્શન કર્યું હતું એ વાત ક્યારેક દબાઈ જતી હોય તેમ જણાય. આ ઉપરાંત તેમણે હિંદી અને બંગાળીમાં ખુબ જ અલગ ભાત પાડતાં ગૈર ફિલ્મી ગીતો પણ રેકર્ડ કરેલ છે. તેમની વાદ્યસંગીતની ૨૦૦થી રચનાઓ રેકર્ડ્સ સ્વરૂપે પ્રકાશિત થઈ હશે, જે પૈકી ઘણી રચનાઓ યુ ટ્યુબ પર પણ અપલોડ થયેલી છે. તેમનો જન્મ મુંબઈનાં એક પારસી કુટૂંબમાં થયો હતો, એ હિસાબે તેઓએ હિંદી ફિલ્મ જગતમાં અનોખાં યોગદાન આપનારાંઓ અનેક હસ્તીઓની પ્રતિષ્ઠાને પણ વધુ વિકસિત કરવામાં પોતાનું યોગદાન નોંધાવ્યું છે .
તેમની કારકીર્દીની જે કંઈ વિગતો દસ્તાવેજિત થઈ છે તેના થકી આપણે હવે જણીએ છીએ કે વી બલસારાની હિંદી ફિલ્મની કારકીર્દીની શરૂઆત 'બાદલ (૧૯૪૩)'માં ઉસ્તાદ મુસ્તાક઼ હુસૈનના સહાયક તરીકે થઈહતી. તે પછી તેમણે થોડો સમય રફીક઼ ગઝનવી, દત્તા કોરેગાંવકર, ગુલામ હૈદર, એમ એ રઊફ, ખેમચંદ પ્રકાશ, મદન મોહન અને હેમંત કુમાર જેવાં અલગ અલગ સંગીત શૈલી ધરાવતા સંગીતકારો સાથે સહાયક તરીકે કામ કર્યુ હતું..
સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકે વી બલસારાની પહેલી ફિલ્મ 'સર્કસ ગર્લ (૧૯૪૩) હતી, જેમાં તેમણે વસંત કુમાર નાયડૂ સાથે સંગીત દિગ્દર્શન સંભાળ્યું.તેમાણે એક તો ફિલ્મો હોય બી ગ્રેડની હોય અને પછી સફળ ન થાય, એટલે તેનાં બધાં નિશાન રેતીમાં દોરાયેલી રેખાઓ જેમ સમયની થપાટ સાથે વિલિન થઈ જ જાય એ હિંદી ફિલ્મોની નિયતિ રહી છે. પરિણામે, સંગીતબધ્ધ કરેલી ડઝનેક ફિલ્મોમાંથી બહુ થોડી જ ફિલ્મોનાં ગીતો ઈન્ટરનેટના ક્યારે પણ હાર ન માનનાર મરજીવાઓ ખોળી શક્યા છે. આ બધાં ગીતો આ મિત્રોના ફિલ્મ સંગીત માટેના આટલા હૃદયપૂર્વકના પ્રેમ અને ઇન્ટરનેટની સુવિધા મળવાને કારણે જ આપણે સાભળી શકીએ છીએ,
આ ઉપરાંત તેમણે ભાગતા ભૂત, જીના શીખાઓ જેવી ફિલ્મોમાં બેકગ્રાઉન્ડ સંગીત અને 'રંગમહલ' જેવી ફિલ્મમાં નૃત્ય સંગીતની જવાબદારી પણ સંભાળી હતી.
તેમણે સંગીતબધ્ધ કરેલ હિંદી ફિલ્મોમાંથી જે કંઈ ગીતો યુ ટ્યુબ પર ઉપલબ્ધ છે તે પૈકી વી બલસારા પરના આ પહેલાંના લેખમાં જે ગીતો નથી આવરી લેવાયાં તે ગીતો અહી યાદ કરેલ છે. ગીતોની સંખ્યા ભલે બહુ મોટી નથી, પણ વી બલસારાનાં સંગીત કૌશલ્યનો પૂરતો પરિચય મળી રહે એટલું વૈવિધ્ય ગીતોનાં ભાવમાં જરૂર છે. આજનાં ગીતોને આપણે મોહમ્મદ રફીના સ્વરમાં ગવાયેલ સૉલો અને યુગલ ગીતો એક સાથે રાખ્યાં છે અને અન્ય ગાયકોના સ્વરમાં ગવાયેલ ગીતોને અલગથી રાખેલ છે. ગીતોના ભાવનં વૈવિધ્ય ઉપરાંત જે તે સમયની આવ્શ્યકતા અનુસાર ગાયકની પસંદગી અનુરૂપ ધુન બનાવવા પર પણ વી બલસારાએ ખાસ ધ્યાન રાખ્યું છે તેમ જણાઈ આવે છે. મુખ્ય ધારાનાં ગાયકોની સાથે સથે તેમણે નવાં ગાયકો પાસે પણ ગીતો ગવડાવીને પોતાની પ્રયોગશીલતાને મોકળાશ આપવામાં પાછી પાની નથી કરી.
આ ગીતોને જાણીતાં ગીતો કદાચ નહી કહી શકાય, પરંતુ આટલાં વર્ષો પછી પણ આ ગીતો સાંભળવા જરૂર ગમશે. ગીતોને ફિલ્મની રજૂઆતનાં વર્ષના ક્રમમાં રજૂ કરેલ છે.
ગીતને કવ્વાલીની શૈલીમાં રજૂ કરાયું છે. કવ્વાલીની ગાયન શૈલીમાં પરંપરાગત રીતે હાર્મોનિયમનો ઉપયોગ કરાતો હોય છે. હાર્મોનિયમના ટુક્ડાઓનો અંતરામાં અને કાઉન્ટર મેલોડીમાં વી બલસારાએ બહુ જ રસપ્રદ રીતે પ્રયોગ કર્યો છે.
અહીં પણ વી બલસારાએ હાર્મોનિયમનો પૂર્વાલાપમાં ગીતના ભાવનો ઉપાડ કરવામા માટે ખુબ માર્મિકપણે પ્રયોગ કર્યો છે. આખાંય ગીતમાં વાદ્ય વૃંદનો હળવો સ્પર્શ ગીતના ભાવને ઘેરો બનાવે છે.
ગીતની ક્રેડીટમાં પારસી ગાયક અને વાદ્યવાદક / એરેન્જર બહાદુર નાનજીનું નામ જોવા મળે છે. તેમના સ્વરથી બહુ પરિચિત નથી, પણ શિશિર કુમાર વર્મા સાથેના તેમના તેમના એક ઇન્ટરવ્યુની ક્લિપમાં તેઓએ આ ગીત ગાઈ બતાવ્યું છે, એટલે, બહાદુર નાનજીની ગાયકીને દાદ આપીને, યુટ્યુબ પર મોહમ્મદ રફીના સ્વરની નોંધને આપણે અવગણીશું.
ગીતનો તાલ અને વાદ્યસજ્જાની શૈલી પરથી એમ જણાય છે કે ગીત શેરીમાં ગવાતાં ગીતના પ્રકારનું હશે. આ પ્રકારનાં ગીતોને એક ખાસીયત એ હતી કે શેરીમાં ગીત ગાતાં મૂળ ગાયકો જાણે ફિલ્મનાં પાત્રોના ભાવ કહેતાં હોય તેવું લાગે !
હિંદી ફિલ્મોમાં છેડછાડનાં ગીત પછી પ્રેમિકા માની જાય તે બહુ સફળ પ્રથા રહી છે. પ્રસ્તુત ગીત સાંભળતાં જ ખ્યાલ આવી જાય છે કે પ્રેમિકા અક્ડાઈને એક એક ડગલું ભરતી હશે અને દિલફેંક નાયક ડગલે ડગલે એક શબ્દ વડે વખાણનાં ફુલ વેરતો જાય છે.
પ્રેમના એકરારનો ઇજ઼્હાર કરતું યુગલ ગીત છે, પણ ધુન લોક ગીત પર આધારિત હોવા છતાં બહુ જ અલગ પ્રકારની છે, અને છતાં મોહમ્મદ રફીને તેમની હરકતો કરવાની જગ્યા મળી ગઈ છે.
આ ફિલ્મ કોઈ કારણસર અટવાઈ ગઈ હોય અને પછીથી મોડે મોડે રજૂ થઈ હોય એવી શક્યતા વધારે લાગે છે. ખેર, વી બલસારા મોહમ્મદ રફી સાથે રુસણાં-મનામણાંના ગીતના પ્રકાર પર હાથ અજમાવી લે છે.
ફિલ્મોમાં ધારી સફળતા ન મળવાને કરણે વી બલસારા એચ. એમ.વી.ના સંગીત વિભાગમાં જોડાયા. અહીં તેમણે ગૈર ફિલ્મી ગીતો પર તેમનો હાથ અજમાવ્યો. તેમનૂં આ દિશામાં થયેલું કામ પણ મહદ અંશે ઈન્ટરનેટ પણ નથી જોવા મળી શક્યું., પણ જેટલું પણ કંઈ ડીજિટાઈઝ થયું છે તેના વડે આપણને વી બલસારા નાં સંગીતનાં માધુર્યનો અસલી પરિચય થાય છે.
મુકેશના સ્વરમાં સંભળતામ ગીત જેટાલું મીઠું લાગે છે તેટલી ગીતની બાંધણી સહેલી નથી !
હોઠ પર હોય ખામોશી જબાં નહિ શબ્દ એક કહેતી
છતાંયે આંખ તો દિલનાં હઝારો ભેદ દઈ દેતી
- મુકેશ - ગીતકાર દારા એમ પ્રિંટર
વી બલસારાએ ગુજરાતી ગીત પર મુકેશના સ્વરનો સફળ પ્રયોગ કર્યો છે. અહીં પણ પિયાનોનું પ્રાધાન્ય વી બલસારાની આગવી પહેચાન સ્વરૂપે અછતું નથી રહેતું.
માહતાબ સમ મધુરો દિલકશ દીદાર તારો
ઘડવા તને ખુદાએ બેહદ કમાલ કરી છે
- મુકેશ - ગીતકાર દારા એમ પ્રિંટર
મુકેશનાં ગુજરાતી ગૈર ફિલ્મોમાં સૌથી વધારે જાણીતા ગીતોમાં સ્થાન મેળવતી રચનામં વી બલસારાએ પાશ્ચાત્ય ધુનનું બહુ જ સ્વાભાવિક સ્થાનિકીકરણ કર્યું છે.
અઘરી ધુન પણ આટલી કર્ણપ્રિય બની શકે તેમ જે ન માનતાં હોય તેમણે આ ગીત એક જ વાર સાંભળવું પુરતું થઈ રહેશે.
વી બલસારા હાર્મોનિયમ અને પિયાનો ઉપરાંત યુનિવોક્ષ , મેલોડીકા જેવાં બીજાં અનેક વાદ્યો પર એટલા જ નિપુણ હતા. તે ઉપરાંત તેઓ વાદ્યવૃંદની રચનાઓ કરવામાં એટલા જ પ્રવિણ હતા. તેમની અનેક વાદ્યવૃંદ રચનાઓ ઑલ ઈન્ડીયા રેડીયો અને રેડીયો સિલોનના કાર્યક્રમોમાં 'ફીલર' ટુકડાઓ તરીકે વર્ષો સુધી સાંભળવા મળતી હતી. તેમની આવી બસોએક જેટલી રચનાઓની રેક્રર્ડ્સ ખુબજ સ્ફળતાને વરી હતી. તેમાંની ઘણી રચનાઓ યુ ટ્યુબ પર સાંભળવા મળે છે. તેમની વાદ્ય સંગીતરચનાઓ એક અલગ ચર્ચાનો વિષય છે જેને ન્યાય પણ એ બાબતનું પુરતું જ્ઞાન આપનાર જ કરાવી શકે. અહીં તેમની આ રચનાઓના આસ્વાદની આચમની રૂપ બે રચનાઓ રજૂ કરેલ છે.
આ બન્ને રચનાઓ પંડીત જ્ઞાન પ્રકાશ ઘોષ (હાર્મોનિયમ પર) અને વી બલસારા (પિયાનો પર)ની જુગલબંધી સ્વરૂપે રજૂ થયેલ છે. તબલાં પર સંગત પંડિત શ્યામલ ઘોષ કરે છે.
લોક ગીત પર આધારિત ધુન (આલ્બમ - રાગ ઑન કીબૉર્ડ – જુગલબંધી)
રાગ મિશ્ર પિલુ પર આધારિત ધુન (આલ્બમ - મૉર્નિંગ ટુ મિડનઈટ રાગ્સ – વોલ્યુમ ૩)
૧૯૫૩/૫૪ના અરસામાં જ્ઞાન પ્રકાશ ઘોષ તેમને એક કાર્યક્રમ માટે કલકત્તા લઈ આવ્યા. તે પછી વી બલસારાને કલકત્તા એટલું ગોઠી ગયું કે તેમની કારકીર્દીની બીજી ઇનિંગ્સ તેમણે કલકત્તામાં ખીલવી . અહીં તેમણે ૮૫થી વધુ જેટલી ફિલ્મોમાં સંગીત એરેન્જરની ભૂમિકા સુપેરે નિભાવી. તે ઉપરાંત ગૈર ફિલ્મી ગીતો પણ રચ્યાં. યુટ્યુબ પરની કંઈ કેટલીય ક્લિપ્સમાં વી બલસારાનું સવાયા બંગાળી સ્વરૂપ દેદીપ્યમાન થયેલ જોવા મળે છે. રવિન્દ્ર સંગીતને અભિનવ સ્વરૂપે વાદ્યસંગીતમાં રજૂ કરવાનું તેમનું યોગદાન રવિન્દ્ર સંગીતના ઈતિહાસમાં એક સોનેરૂં પ્રકરણ ગણાય છે.
ફિલ્મ સંગીતની પરિભાષામાં સફળ ન ગણાય એવા આ એક વીરલ સંગીતકારે કહ્યું છે - "જો મને કોઈ એક ચીજ વરદાનમં માગવાનું કહેવામાં આવે તો હું એટલું જ ગણગણી શકીશ કે'મને એવાં લયબધ્ધ અને સૌંદર્યસભર જીવન જીવવાની શક્તિ
મળો જેમાં સ્વપ્નઓનું કદી મૃત્યુ ન હોય.'
That passionate voice of music - ભારતના પહેલા આરજે' તરીકે જાણીતા રેડિયો સિલોનના
ઉદ્ઘોષક ગોપાલ શર્માનું ૨૨ મેના રોજ ૮૮ વર્ષે અવસાન થયું.'આવાઝકી દુનિયા કે દોસ્તોં'થી તેમના દ્વારાથતી કાર્યક્રમની શરૂઆત તેમની પહેચાન બની ગઈ જતી.
Should Phalke,
150, Be Forgotten? - ૩ મે, ૧૯૧૩ના રોજ 'રાજા હરિશ્ચંદ્ર'ની વ્યાવસાયિક સ્તરે
રજૂઆત થઈ હતી. ૩ મે ના રોજ દર વર્ષે ભારતીય ફિલ્મોના રાષ્ટ્રીય પુરસ્કારો જાહેર
કરવાનું નક્કી કરાયું છે. રત્નોત્તમ્મા સેનગુપ્તાને આશ્ચર્ય થાય છે કે
વિશ્વમાં સૌથી વધારે ફિલ્મો બનાવતા દેશની સરકાર આ વર્ષે કેમ ચૂકી ગઈ હશે.
બી આર ચોપરાની
જન્મતિથિની યાદમાં ધ પ્રિન્ટ Gumrah, BR Chopra’s tale of a woman’s desire that challenged conventions back in
1963 વડે તેમની એક યાદગાર ફિલ્મને યાદ કરે છે. દિલીપ
કુમાર અને કામિની કૌશલની પ્રેમ ક્થા પરથી પ્રેરિત ગણાતી 'ગુમરાહ'નું કથાવસ્તુ ફિલ્મના પરદા
પર એ સમયે બહુ હિંમતવાન પગલું ગણાયું હતું. આ કથાનાં બીજાં ઘણાં સંસ્કરણો બાદમાં આવ્યાં
પણ જૂના પ્રેમને ભુલી ન શકતી પત્ની, પહેલાં તેનાથી અજાણ અને
પછીથી જાણતા થયેલા પતિની મનોદશા અને પ્રેમિકાની યાદમાં ઝુરતાપ્રેમીનું અનાયાસ તેમનાં
જીવનમાં દાખલ થવું જેવી મુશ્કેલ ભૂમિકાઓ ને દરેક કળાકારે ખુબ જ માર્મિકતાથી ન્યાય
કર્યો છે. .
‘Hansraj Behl – A Forgotten composer’ - Part 1અને Part 2માં હંસરાજ બહલનાં ગીતોને યાદ કરાયાં છે.
Anokhi Raat – A Unique Look at the Bitter Truths - નામને જ અનુરૂપ એવી આસિત
સેન દિગ્દર્શિત 'અનોખી રાત' બહુ જ અનોખી રીતે રજૂ
થતી વાત છે. બહાર આવેલું તોફાન ઘરમાં પુરાઈ ગયેલાં પાત્રોનાં જીવનમાં પણ અનોખું
તોફાન લાવી મૂકે છે. રોશનની આ છેલ્લી ફિલ્મ હતી, જેનાં પાર્શ્વ સંગીત અને
ક્રેડીટ ટાઈટલ્સનાં સંગીતનું કામ તેમનાં પત્ની ઈલા નાગરથે પુરૂં કર્યૂં હતું.
બે ફિલ્મો, થોડાં પાત્રો, એક લેખક, એક આંદોલન - સોનલ પરીખ- ૨૦૧૭માં 'રેણૂ'ની વાર્તા'પંચલૅટ' પરથી બનેલી એ જ નામની ફિલ્મ
અને૧૯૬૬માં બનેલી, તેમની વાર્ત 'મારે ગયે દુલફામ' પરથી બનેલી 'તીસરી કસમ' પરથી અહીં 'રેણૂ'નાં કથા વિશ્વની વાત કરવામાં
આવી છે.
સ્વરનિયોજન એટલે શું? - નિરંજન અંતાણીનું કહેવું છે કે
કવિની શબ્દરચનાનેસ્વરોમાં મઢીને ગેય
સ્વરૂપ આપવું તે કદાચ સ્વર નિયોજન કહેવાતું હશે. તે ઉપરંત ગાયકી -મિંડ-મુરકી -ભાવ
અનુરૂપ ઉતારચડાવ, તેની સાથે વાદ્યવૃંદનાં ઈન્ટ્રો- ઈન્ટરલ્યુડ- બેકિંગ
- કોડ્સ અવગેરે ગોઠવવું અને વળી રચનામાં કંઈ ચમત્કૃતિ પણ ભેળવવી એવડી મસમોટી
પ્રકરિયાને પાર પાડવી એ કુદરતી બક્ષિસ સિવાય શક્ય નથી ! અંતે કહેવું પડેકે 'સ્વરનિયોજન એટલે શું?' એ જેને ખબર નથી તેજ સાચો
સ્વરકાર.
સોંગ્સ ઑફ યોર પર
૧૯૫૫નાં વર્ષથી શરૂ થયેલ પાછલની તરફ આગળ વધતી શ્રેણી, Best songs of year.નો દસમો મણકોBest songs of
1945: And the winners are?હવે રજૂ કરાયો છે. આપણે એ શ્રેણી
પરથી એ વર્ષનાં જાણીતાં અને ન જણીતાં ગીતોને યાદ કરતી શ્રેણી 'ચર્ચાને એરણે' પણ કરતાં રહ્યાં છીએ.
૧૯૪૫નાં ગીતોને આપણે આવતા મહિનાથી ચર્ચાની એરણે લઈશું.
અને હવે મુલાકાત કરીએ અન્ય
પ્રકાશનો પરની નિયમિત કોલમોની :
'ગુજરાત સમાચાર'માં દર શુક્રવારે પ્રકાશિત થતી શ્રીઅજિત પોપટની કોલમ 'સિને મેજિક'માં મે, ૨૦૨૦ માં હિંદી ફિલ્મ જગતની સંગીતકાર જોડી શંકર જયકિશન પરની
શ્રેણી આગળ ધપી રહી છે –