વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : નવેમ્બર, ૨૦૨૨

 શૈલેન્દ્રનાં સલીલ ચૌધરીએ સંગીતબધ્ધ કરેલાં હિંદી ફિલ્મ ગીતો – ચાર દિવારી (૧૯૬૧)

સલીલ ચૌધરી (જન્મ: ૧૯-૧૧-૧૯૨૫ / અવસાન: ૫-૯-૧૯૯૫) તેમનાં સંગીતની રચના કોઈ ગણતરીથી નહોતા કરતા, પણ પોતાના ભાવને, પોતા માટે, રજુ કરવા કરતા હતા. તો શૈલેન્દ્ર (જન્મ: ૩૦-૯-૧૯૨૩ / અવસાન: ૧૪-૧૨-૧૯૬૬) નાં પણ ફિલ્મ ગીતોના બોલ એ ગીત માટેની સિચ્યુએશનના સંદર્ભની તેમની પોતાની સમજના ભાવોની પોતાની કવિ સહજ સ્વાભાવિક અનુભૂતિ વ્યક્ત કરતા.

શૈલેન્દ્રનાં શંકર જયકિશન સાથેનાં મિલનને કદાચ નિયતિ દ્વારા ગોઠવાયેલ આકસ્મિક સંજોગ ગણી શકાય, પણ સલીલ ચૌધરી અને શૈલેન્દ્રનાં મિલનને તો સમાન વિચારાધારાઓ ધરાવતા બે કળાકારોને એકઠા કારવાની નિયતિની વ્યવસ્થિત ગણતરી જ કહી શકાય.  બન્નેની પોતપોતાની સર્જનાત્મકતા,મૌલિકતા કે કલ્પનાશક્તિની સમાંતર અનુભૂતિઓને પરિણામે એ મિલનની રાસાયણિક પ્રક્રિયાની નીપજ આગવી બની રહી.  તો, તૈયાર ધુન પર પણ પોતાના શબ્દોની અભિવ્યક્તિમાં પોતાની સ્વાભાવિક અનુભૂતિને નીખારી શકવાની અને બંગાળી ભાષાના તેમના પરિચયે શૈલેન્દ્ર અને સલીલ ચૌધરીના ૧૯ ફિલ્મોના સંગાથને હિંદી ફિલ્મ સંગીત માટેની એક ખુબ ભાગ્યશાળી સફર બનાવી રાખી. 

નવેમ્બર મહિનામાં સલીલ ચૌધરીની યાદને તાજી કરવા આપણે ૨૦૧૭માં સલીલ ચૌધરીનાં હિંદી ફિલ્મ ગીતો : અન્ય ભાષાઓમાં યાદ કર્યાં હતાં. તે પછી, ૨૦૧૮થી દરેક નવેમ્બર મહિનામાં, શૈલેન્દ્રનાં સલીલ ચૌધરીએ સંગીતબધ્ધ કરેલાં હિંદી ફિલ્મોનાં વિસારે પડતાં ગીતોને તેમની ફિલ્મોનાં રજૂઆતનાં વર્ષના ક્રમમાં યાદ કરવાનો ઉપક્રમ શરૂ કરેલ છે. અત્યાર સુધી, આપણે

૨૦૧૮માં વર્ષ ૧૯૫૩ થી ૧૯૫૫,

૨૦૧૯માં વર્ષ ૧૯૫૬,

૨૦૨૦માં વર્ષ ૧૯૫૭, અને

૨૦૨૧માં વર્ષ ૧૯૫૮ થી ૧૯૬૦

નાં ગીતો સાંભળી  ચૂક્યાં છીએ.

સલીલ ચોધરીએ સંગીતબદ્ધ કરેલ ફિલ્મોનાં શૈલેન્દ્ર વડે લખાયેલાં, પણ વિસરાતા જતાં ગીતોની યાદ તાજી કરવા સારુ આજના અંકમાં આપણે સલીલ ચૌધરી-શૈલેન્દ્ર રચિત વર્ષ ૧૯૬૧નાં ગીતો સંભળીશું. ૧૯૬૧માં સલીલ ચૌધરીએ ચાર દિવારી, છયા, કાબુલીવાલા, માયા, મેમ દીદી અને સપન સુહાને એમ છ ફિલ્મો માટે સંગીત આપ્યું, જે પૈકી શૈલેન્દ્રએ ચાર દિવારી, મેમ દીદી અને સપન સુહાને માટે ગીતો લખ્યાં. આ ત્રણેય ફિલ્મોનાં કેટલાંક ગીતો તો બહુ જ જાણીતાં છે, પણ બાકીનાં ગીતો સહિત દરેક ગીતોમાં સલીલ ચૌધરી કે શૈલેન્દ્ર કે બન્નેની આગવી છાપ એટલી સ્પષ્ટપણે અનુભવાય છે કે આપણે બધી જ ફિલ્મોનાં ગીતોને એક એક મણકામાં વારાફરતી સાંભળીશું.

ચાર દિવારી (૧૯૬૧)

‘ચાર દિવારી’નું કથાવસ્તુ તો ભારતીય નારીનું જીવન તો પોતાનાં પતિના સુખદુઃખનાં સહભાગી બનવામાં પોતાની ઓળખને ઓગાળી દેવા માટે જ સર્જાયું છે એવા સમાજના પારંપારિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં ઘુંટાય છે. પરંતુ તે સિવાય હિંદી ફિલ્મોમાં મુખ્ય કલાકાર તરીકે શશી કપૂરની પહેલવહેલી ફિલ્મ અને તેમની અને નંદાની જોડીની અનેક સફળ ફિલ્મોની સફરનાં પહેલાં સોપાન તરીકે હિંદી ફિલ્મોના ઇતિહાસમાં ફિલ્મની ઓળખ વધારે યાદ કરાય છે. 

ગોરી બાબુલ કા ઘરવા અબ હૈ બિદેશવા, સાજનકે ચરણોંમે અબ હૈ ઘર તેરા - લતા મંગેશકર અને સાથીઓ

કન્યા વિદાયના પારંપારિક દૃશ્યોને ફિલ્મનાં પાત્રોમાંગોઠવી રજૂ કરવાં અને એક ગીત અચુક મુકવૂ એ સામાજિક પૃષ્ઠભૂ પર બનતી ફિલ્મોમાં બહુ અસરકારકપણે વપરાતો મસાલો હતો. પરંતુ  શૈલેન્દ્ર આ ઘટનાની તક ઝડપી લઈને ફિલ્મનાં શીર્ષકની રજુઆત કરી લેવાની સાથે ફિલ્મની વાર્તાનાં હાર્દને મુખડાની પહેલી જ પંક્તિમાં જ  વણી લે છે.  તે પછી આગળ જતાં આ ભાવને પોતાની આગવી શૈલીમાં ઘુંટે છે –

હો ગોરી ચાર દિવારી અંગના અટારી

યેહી તેરી દુનિયા યે જગ હૈ તેરા

કૈસે મનાઉં પિયવા ગુન એક હુ મેરે નાંહી, આઈ મિલનકી બેલા ઘબરાઉં મન માંહી - મુકેશ

પોતાના (પ્રિયતમ) પતિનાં ઘર / જીવનમાં પગ મુકવાની ક્ષણે પરંપરાગત, આદર્શ, ભારતીય નારીનાં મનના ભાવોને શૈલેન્દ્ર વાચા આપે છે.

જોકે શૈલેન્દ્રનો કવિ જીવ લગ્ન જીવનની આ ક્ષણે એક નારીના મનમાં ઉઠતા સહજ ભાવોને પણ ઝડપી લેવાની તક પણ ચુકતો નથી –

સાજન મેરે આયે

ધડકન બઢતી જાયે

નૈના ઝુકતે જાયેં

ઘુંઘટ ઢલતા જાયે

તુઝસે ક્યું શરમાયે

આજ તેરી પરછાઈં

સલીલ ચૌધરીએ પણ મુકેશના સ્વરની કરૂણામય મુલાયમતાને આ અવઢવને વ્યક્ત કરવા એટલી અસરકારક સહજતાથી ગીતની બાંધણીમાં વણી લીધી છે કે આ ગીત મુકેશનાં શ્રેષ્ઠ ગીતોમાં કોતરાઈ ગયું છે.

આડ વાત:

સલીલ ચૌધરી પોતાની ધુનોને અલગ અલગ ભાષામાં અલગ અલગ ભાવોને રજુ કરવામાં માહીર હતા એ વાત તો હવે બહુ જાણીતી છે. અહીં પણ આ ધુનને તેમણે તેમના દુરદર્શન સાથેના સમયકાળમાં બીતે દીનોં કે સપને હમેં યાદ આને લગે હૈં (ગાયિકા અરૂંધતી હોમ-ચૌધરી, ગીતકાર યોગેશ) સ્વરૂપના ગૈરફિલ્મી ગીતમાં રજૂ કરી છે. 

ઝુક ઝુક ઝુક ઝુમ ઘટા આયે એરે, મન મોરા લહારાયે - લતા મંગેશકર

શ્રાવણનાં ઘેરાતાં વાદળોથી ભારતીય નારીમાં રહેલી યુવાન સ્ત્રીના મનમાં પણ એ વર્ષાની છાંટની લહેરોમાં તેનાં મનની અંદર મઘમઘતી ખુશીઓની પુરેપુરી અસર સલીલ ચૌધરીનાં મનમાં રહેલ સંગીતને પણ ઝણઝણાવી રહે છે. તેમનાં પ્રિય વાદ્ય, વાંસળી,ની આસપાસ રચેલું તેમણે વાદ્ય સર્જન ખુશીની એ છાંટ અને ફોરમને અથતથ વ્યકત કરી રહે છે.

અકેલા તુઝે જાને ન દુંગી…. બાંકે છૈયા…..મૈં સંગ સંગ ચલુંગી - લતા મંગેશકર

લગ્ન જીવનમાં પ્રવેશોસ્તુક કન્યા - પછી ભલેને લગ્ન પછી તેને પતિવ્રતા સતી બની જવાનું હોય -પણ મનમાં કોડ તો તેના જીવનસાથીની સાથે હમકદમ થવાના જ સેવે! આ અનુભૂતિઓને જેટલી શુધ્ધતાથી શૈલેન્દ્રના બોલ ઝીલી લે છે એટલી જ શુદ્ધ સંવેદનશીલતા સલીલ ચૌધરીની સંગીત બાંધણીમાં જળવાઈ રહે છે.

નીંદ પરી લોરી ગાયે માં જ઼ુલાયે પાલના, સો જા મેરે લાલના …..મીઠે મીઠે સપનોં મેં ખો જા મેરે લાલના - લતા મંગેશકર

એ સમયની હિંદી ફિલ્મોમાં હાલરડાં પણ બહુ પ્રચલિત ગીત પ્રકાર રહ્યો હતો. દરેક સંગીતકાર પોતાની સર્જન સજ્જતાની પરખ કદાચ આ પ્રકારનાં હાલરડાંની ધુનમાં તેમની ઠલાવાયેલી સર્જન શક્તિની પરથી કાઢતા હશે એટલી હદે અમુક હાલરડાં તો ચિરસ્મરણીય બની ગયાં છે.

સલીલ ચૌધરી પોતાના પ્રયોગો મોટા ભાગે બંગાળી સંગીતમાં કરતા. ત્યાં એમણે પ્રયોજેલી અનેક ધુનોને તેઓએ અજબ કલ્પનાશક્તિથી તેમનાં હિંદી ગીતોની રચનાઓમાં પ્રયોજેલ છે.

અહીં તેમણે ૧૯૫૩માં રચેલ એક બંગાળી ગૈરફિલ્મી ગીત પ્રાણતરેર ગાન અમર[1] (વનવગડાનું ગીત મારૂં છે; ગાયિકા ઉત્પલા સેન)ની ધુન અહીં હાલરડાંની બાંધણી રૂપે સમગ્ર વાતાવરણ પર છવાઈ જાય છે.

હમકો સમજ બૈઠી હૈ યે દુનિયા દિવાના…. પર મૈં અગર પાગલ હું તો યે દુનિયા હૈ પાગલખાના  – મુકેશ

દુનિયા જેને પાગલ સમજે છે તેની નીજી મસ્તી દુનિયાને જ પાગલખાનું સમજી બેસે એવી અદભૂત, મોજીલી કલ્પના તો શૈલેન્દ્રને જ આવે. તેમણે આ તક ઝડપી લઈને એ જ મસ્તીના ભાવમાં તેમનાં દિલમાંથી ઉઠતા સમતાવાદી સમાજના આદર્શને પણ રજુ કરી લીધેલ છે.

હવે પછીના મણકામાં આપણે સલીલ ચૌધરી-શૈલેન્દ્ર રચિત 'મેમ દીદી'નાં ગીતો માણીશું.

---

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.

---

---

[1] ઉત્પલા સેનના સ્વરમાં અમર થઈ ગયેલું ગીત 'પ્રાણતરેર ગાન અમર' ંઊળે તો જાણીતાં સવિન્દ્ર સંગીત ગાયિકા કણીકાના સ્વરમં રેકોર્ડ થયેલું. પરંતૂ સલીલ ચૌધરી તેમનાં પુસ્તક 'જિબો ઉજિબોન' માં લખે છે તેમ વિશ્વ ભારતીએ કણિકાને રવિન્દ્ર સંગીત સિવાયનાં ગીતો ગાવાની અનુમતિ ન આપી.પરિણામે રેકોર્ડ થયેલું એ ગીત ક્યારે પણ પ્રકાશિત ન થઈ શક્યુ. તે હવે ઉત્પલા સેનના સ્વરમાં સાકાર થયું.એક અફવા અનુસાર કણીકાની ક્યારે પણ પ્રકાશિત એ રેકોર્ડ ક્યાંક અસ્તિત્વમાં તો છે. કોઈ જબરા ચાહકને હાથ એ ચડી જાય અને આપણે તેને સાંભળી શકીએ એવી આશા તો સેવી જ શકાય !!-  Other Singers @ World of Salil Chowdhury

ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૩નાં ગીતો - સ્ત્રી સૉલો ગીતો - જયશ્રી, બેબી માધુરી, વિશ્ની લાલ, વાસંતી, ગૌહર સુલ્તાના અને અન્ય ગાયિકાઓ

 

જયશ્રીનાં સૉલો ગીતો

વર્ષ ૧૯૪૩નાં બે સૉલો ગીતો = જીવનકી નાવ ના ડોલે, હાં તેરે હૈ તેરે હવાલે અને મેરે બાબાને બાત મેરી સુન લી (શકુંતલા)  Memorable Songs of 1943માં આવરી લેવાયાં છે.

કમલ હૈ મેરે સામને, કમલ હૈ મેરે સાથ - શકુંતલા - ગીતકાર: દીવાન શરાર - સંગીત: વસંત દેસાઈ

ઝૂલુંગી ઝૂલુંગી જીવન ભર તે જીવન ઝૂલા  - શકુંતલા - ગીતકાર: રતન પિયા - સંગીત: વસંત દેસાઈ

બેબી માધુરીનાં સૉલો ગીતો

ઔરત હૈ એક કહાની - વિશ્વાસ - ગીતકાર: પંડિત ઈન્દ્ર - સંગીત: ફિરોઝ નિઝામી

ભોજન કે નજારે હૈ = વિશ્વાસ - ગીતકાર: મુન્શી શામ જિલાની - સંગીત: ફિરોઝ નિઝામી

વિશ્ની લાલનાં સૉલો ગીતો

બરબાદ હૈ હમ, યે કિસ્મત હમારી - ચિરાગ - ગીતકાર: પંડિત ઈન્દ્ર  - સંગીત: ખેમચંદ પ્રકાશ

જોગન તેરી નગરી કહાં, તુ કૌન સી ગલીયાં ચલી - ક઼ુરબાની - ગીતકાર: વલી સાહબ - સંગીત: ખેમચંદ પ્રકાશ

વાસંતીનાં સૉલો ગીતો

કહાં કાલા કાલા, મૈં તેરા મતવાલા બંસરીવાલા - ભક્ત રાજ - ગીતકાર: ડી એન મધોક - સંગીત: સી રામચંદ્ર

હિંદિ ફિલ્મ ગીત કોશની નોંધ મુજબ આ ગીત ફિલ્મમાંથી કાઢી નાખવામાં આવ્યું હતું.

કૈસા સુંદર સમા સુહાના, આહા આહા - ભક્ત રાજ - ગીતકાર: ડી એન મધોક - સંગીત: સી રામચંદ્ર

ગૌહર સુલ્તાનાનાં સૉલો ગીતો 

શબનમ ક્યું નીર બહાયે (ઈશારા) Memorable Songs of 1943માં આવરી લેવાયું છે.

હમેં ગમ દે કે ન જાઓ સાજન, મોરે આઓ સાજન - ઈશારા - ગીતકાર: ડી એન મધોક - સંગીત: ખુર્શીદ અન્વર

મીનાક્ષીનાં સૉલો ગીતો - આંખ મિલતે હી મોહબ્બત હો ગઈ, પ્યાર કરને કો તૈયાર  અને બીજલી ચમકને લગી, લગી રામા બીજલી ચમકને લગી (આંખકી શર્મ - ગીતકાર: પંડિત ઈન્દ્ર - સંગીત:  વસંત દેસાઈ)  Memorable Songs of 1943માં આવરી લેવાયાં છે.

વર્ષ ૧૯૪૩ માટેનાં સ્ત્રી સૉલો ગીતોની હવે લાંબી પુંછડી આવી રહી છે.

જે ગાયિકાઓનાં માત્ર એક  જ સૉલૉ ગીત મળી શકયાં છે તે આ મુજબ છે.

કે સુંદરમાનું  સૉલો ગીત એક બેવફાસે પ્યાર કિયા, હાય યે ક્યા કિયા (દુનિયા દિવાની - ગીતકાર: અર્શદ ગુજરાતી - સંગીત: કે નારાયણ) Memorable Songs of 1943માં આવરી લેવાયું છે. આ જ ફિલ્મનું બીજું એક સૉલો ગીત, ઉમ્મીદ નહીં વસી સે દિલશાદ કરેંગે - નથી મળી શક્યું.

વૃજમાલા - સાંવરે સતા ના, બાંસરી બજા ના - ગૌરી - ગીતકાર: કેદાર શર્મા - સંગીત: ખેમચંદ પ્રકાશ 

અંજલી દેવી - યે કૈસા હૈ ધરમ તુમ્હારા, યે કૈસા ઈન્સાન - આગે કદમ - ગીતકાર: કૈલાશ મતવાલા - સંગીત: માસ્ટર માધવ લાલ / રામચંદ્ર પાલ (?)

કલ્યાણી - ક્યોં દિલ મીલા હમારા જવાબ દો - કોશિશ - ? - સંગીત: બશીર દહલવી

તે ઉપરાંત આ સૉલો ગીતો - મનુઆ કાહે ફિર તડપાયે - બિનોતા રોય (ગીતકાર: અખ્તર ચુગતાઈ), અલબેલા મસ્તાના એક હંસ કા જોડા - સુપ્રોવા સરકાર (ગીતકાર: પંડિત ભુષણ) અને  જીવન હૈ બેકાર બીના તુમ્હારે - અજ્ઞાત ગાયિકા (બધા ગીતોઃ ફિલ્મ વાપસ; સંગીત: આર સી બોરાલ)  માં આવરી લેવાયાં છે.

આ ઉપરાંત મુમતાઝ શાન્તી (બદલતી દુનિયા - ૩ ગીતો), શાન્તા આપ્ટે (દુહાઈ - ૨ ગીતો), ગૌહર સુલ્તાના (ઇશારા - ૩ ગીતો), રમોલા (મનચલી - ૩ ગીતો), આરતી બોઝ અને દીન અગાંધી,(બન્નેનાં પરાયા ધન માટે એક એક ગીતો)  જેવાં ગાયિકાઓ જેમનાં ગીતો હિંદી ફિલ્મ ગીત કોશમાં નોંધાયા હોવા છતાં યુ ટ્યુબ પર અપલોડ કરનાર વર્ગની બહુ જુનાં ગીતો મેળવી શકવાની બહુ આશ્ચર્યજનક ક્ષમતાની પહોંચની બહાર રહી જવા પામ્યાં છે.

વળી, આ ઉપરાંત પણ હજુ કોઈ રડ્યાંખડ્યાં સ્ત્રી સૉલો ગીત મારી નજરમાં ન આવ્યાં હોય તેમ બનવાની શકયતા પણ છે. પરંતુ, ૧૯૪૩ નાં વર્ષ માટેનાં મારાં સાવ નગણ્ય જ્ઞાનની તે મર્યાદા સ્વીકારીને ૧૯૪૩ નાં સ્ત્રી સૉલો ગીતોની એરણે લીધેલી આ ચર્ચાને અહીં પુરી કરૂં છું.

સુધીર જી દંડનાયક - હંમેશાં બાજુમાં જ છે

સાવ ટુંકમાં જ સુધીર દંડનાયકની મારે ઓળખાણ આપવી હોય તો આટલું જ પુરતું બની રહે.  દેખીતી રીતે,

સહકર્મી તરીકે અમારો સંબંધ કદાચ ઔપચારિક સ્તરની સપાટીથી વધારે ઊંડો ગયો હોય એમ ન કહી શકાય. પરંતુ એક વ્યક્તિ તરીકે મારે જ્યારે જ્યારે તેમની મદદની જરૂર પડી હશે ત્યારે ત્યારે ત્યારે, ભૌતિક રીતે સાથે હોય કે ન હોય, પણ સુધીર હંમેશાં મારી પાસે જ રહ્યા છે.

સુધીર અને મેં અમારી કારકિર્દીઓ લગભગ સાથે જ શરૂ કરી હતી. નિકાસ પ્રબંધનના અનુસ્નાતક અભ્યાસક્રમ પછી સુધીર ગુજરાત સ્ટીલ ટુબ્સ લિ., અમદાવાદ,ના નિકાસ વિભાગમાં જોડાયા. તે સમયે મારી ભૂમિકા ત્યાં કંપનીના વેલ્ડેડ સ્ટેનલેસ સ્ટીલ પાઈપ્સ અને ટ્યુબ્સનાં ઉત્પાદન માટેના એકડાથી શરૂઆત થતા હોય એવા સર્વ પ્રથમ પ્રકલ્પને સાકાર કરવાની હતી. આમ એક જ ઑફિસમાં કામ કરતાં હોવા છતાં અમારો પરિચય વધે તેવા દેખીતા કોઈ સંજોગો જ નહોતા. જોકે પ્રંબધનનાં પદ્ધતિસરનાં ઔપચારિક શિક્ષણ ધરાવતા બે નવશિખાઉ વ્યાવસાયિકો વચ્ચે જે પ્રકારની સાહજિક 'બંધુત્વ' ભાવના વિકસે એ અમારા વચ્ચે જરૂર વિકસી શકી હતી.

બેએક વર્ષ પછી 'વ્યાપાર નિકાસ ગૃહ' તરીકેનો દરજ્જો મેળવવા માટે કંપનીએ પોતાનાં ઉત્પાદનો સિવાય અન્ય કંપનીઓના અન્ય ઉત્પાદનોને નિકાસ કરવા નક્કી કર્યુ> એ માટેના પુરવઠાકારો વિકસાવવાનું કામ મને સોંપાયું, અને સુધીરને એ નિકાસ વિકસાવવાની ભૂમિકા મળી. કંપનીએ આ પહેલને આગળ ન વધારવી એમ નક્કી થયું એ પહેલાંના કેટલાક મહિનાઓમાં અમને બન્નેને સાથે રહીને કામ કરવાની તક મળી. એટલા ટુંકા ગાળામાં પણ સુધીરનાં વ્યક્તિત્વનાં અનોઃખાં પાસાંને કારણે માત્ર એક જ સ્થળે કામ કરતા બે નવશિખાઉઓ કરતાં અમારો સંબંધમાં અનૌપચારિકતાની વણકહી વણદેખાતી કળી વિકસી ચુકી હતી.

એકાદ દાયકા પછી, નિયતિએ અમને બન્નેને ફરીથી એક જ કંપની - રત્નમણિ પાઈપ્સ એન્ડ ટ્યુબ્સ લિ.,માં સાથે કામ કરવાની તક પુરી પડી આપી સુધીરની ભૂમિકા અંહીં પણ સ્ટેનલીસ સ્ટીલ પાઈપ્સ અને ટ્યુબ્સનાં નિકાસનો વિકાસ કરવાની હતી. અને ત્યારે મારી કાર્યભૂમિકા કંપનીની અન્ય ઉત્પાદન શ્રેણીનાં પ્રબંધનની હતી. જોકે નિયતિ અમને સાથે કામ કરાવવા જ માગતી હશે એટલે મને સ્ટેનલેસ સ્ટીલ વિભાગની ઉત્પાદન કામગીરીનું પ્રબંધન કરવાનું સોંપાયું.

એ સમયગાળામાં મને સુધીરનાં જે પાસાંની મારી કાયમની ઓળખ છે તે નજદીકથી અનુભવવાની મને તક મળી. પરંપરાગત કાર્યશૈલીઓની સંસ્કૃતિના પ્રતાપે જે પ્રકારની પેદાશો માટે તેમને નિકાસનાં બજાર વિકસાવવા હતાં તે માટે આવશ્યક સોનીની બારીક દૃષ્ટિની મનોભાવનાને સાથે સાથે પાગરવા જેવી  ઉત્પાદન ટીમની અમારી જાડી નજરની લુહારી મનોભાવનામાં જગ્યા બની જ નહીં. તેમનો અને અમારો દૃષ્ટિકોણ આમનેસામને વહી રહેલા એક જ નદીમાંના બે પ્રવાહો જેવા જ રહ્યા. પરિણામે, બહુ ઘણા પ્રસંગોએ અમે તેમની અપેક્ષાએ નહોતા જ પહોંચી શકતા. આવા મૂળમાંથી અલગ પડતા બે સહકર્મીઓ વચ્ચે અનૌપચારિકતાની ઉષ્મા માટે કોઈ અવકાશ તો ન જ હોય પણ મોટા ભાગે કાયમ માટેનું અમુક અંતર પડી જાય એવું જ બનતું રહ્યું છે. પરંતુ અમારા સંબંધમાં એવું આંતર ક્યારે પણ ન પડ્યું એ માટેનું શ્રેય માત્ર અને માત્ર ગમે તેવા વિપરિત સંજોગોમાં પણ સ્વસ્થ રહી શકવાનાં સુધીરનાં વ્યક્તિત્વનાં અનોખાં પાસાંને જ આપવું ઘટે.

મારા અંગત કિસ્સામાં તો એવા કેટલાય પ્રસંગો બન્યા કે જેમાં વિષમ સંજોગો એમને બરાબરનો જક્ડી લીધો હોય. એવી પરિસ્થિતિઓમાં એમને સીધી રીતે કંઈ જ લાગે વળગે તેમ ન હોવા છતાં તેમનો ક્યારેક અપ્રત્યક્ષ તો ક્યારેક સીધો જ  એવો સધિયારો મને મળી રહેતો કે એ પરિસ્થિતિ વચ્ચે, ગહન શાંતિ અને નવા જ ઉમંગ સાથે ધીરજ પૂર્વક નવી દિશા શોધવાની તાકાત મને મળી જતી.

રત્નમણિ છોડ્યા બાદ વ્યાવસાયિક કે અંગત કક્ષાએ અમે બહુ મળી નથી શકયા. પરંતુ જ્યારે જ્યારે ગુંચવણ પેદા કરતી પરિસ્થિતિઓનો સામનો કરવાનો આવ્યો હતો ત્યારે તેમની વિચારસરણીની યાદ દ્વારા મને એ તોફાનોને પાર કરી જવાની હામ મળી જ રહેતી.

સાવ યોગાનુયોગ તો જ નહીં હોય કે તેમની અવસાનનોંધમાં મુકાયેલી તેમની તસ્વીર- જે આ લેખની શરૂઆતમાં મેં મુકી છે -માં તેમના કપાળ પર જવાબદારીઓની જે સળોનો આભાસ થાય છે તેની સાથે તેમનાં હોઠ પર આશા, સ્વસ્થતા અને શાંતિને ઉજાગર કરતાં સ્મિતની હળવી રેખાઓ અછાની નથી રહેતી.

જે રીતે વણમાગ્યા સુધીર આપણી આસપાસ જ છે એવી અનુભૂતિ અનુભવતા આપણા જેવા સુધીર દંડનાયકના સંબંધોનાં બાહ્ય વર્તુળના 'મિત્રો'ને તો એવી એ વિચારે કદાચ ધરપત મળી રહે કે તેમને આ જન્મ તેમના સંપર્કમાં આવતાં દરેક લોકોને મનની શાંતિ, સ્વસ્થતા અને પોતાના વિચારો માટેની નિષ્ઠા કેળવવાની શક્તિ મળે એ કામ કરવા માટે જ મળ્યો હતો અને સમય થતાં  તેમની એ ભુમિકાને 'પેલા અદૃષ્ય દિગ્દર્શકે' સંકેલી લીધી. પરંતુ એ જ વ્યક્તિત્વના આમ અચાનક જ અવિનાશની સફરે જતાં રહેવાને કારણે તેમનાં અંગત કુટુંબીજનો માટે  જે અવકાશ સરજાયો હશે તે પુરવો તો કદાચ અસંભવ જ ગણી શકાય. કે પછી કદાચ તેમની અપ્રત્યક્ષ હાજરી વડે બીજાંઓમાં આશા અને હામ પુરી કરી શકવાની અનોખી લાક્ષણિકતા કદાચ એ અશક્યને સમયની સાથે શક્ય બનાવી પણ આપે ! મારી તો એ જ નમ્ર અને હાર્દિક પ્રાર્થના છે…….