ફુર્સત એ ઇશ્વરીય ભેટ છે. આ પળોને કુટુંબસાથે માણો કે સારી સોબતમાં ગાળો કે આ પળોમાં મનને પ્રફુલ્લિત કરે તેવું વાંચો કે દિલ ઝુમી ઉઠે તેવું સંગીત સાંભળો કે તમે હંમેશ જે કરવા ધારતા હતા પણ કરી નહોતા શકતા તે બધું જ કરો.
૧૯૪૪નાં યુગલ ગીતોની એક બહુ જ આગવી જે લાક્ષણિકતા નજરે
ચડે છે તે છે સંગીતકારો, એક ગીતકાર અને એક માત્ર અભિનેતા તરીકે જ
કદાચ જેમની ઓળખ કહી શકાય એવા પુરુષ અભિનેતા (ગોપ),ની ગાયકો તરીકે હાજરી. એ સમયનાં ફિલ્મ સંગીત વિશે જેને કંઈ જ
ખબર ન હોત તેવા મારા જેવા શ્રોતાને આજે કેટલાય સવાલો મનમાં થઈ આવે - અભિનેતા-ગાયકની શું એટલી બધી તંગી હશે કે
અન્યથા ક્યારે પણ ગીત ગાતા ન સાંભળ્યા હોય એવા સંગીતકારે પોતાની વહારે ધાવું પડે? તો પછી, એ જ સંગીતકારોએ સૉલો ગીતો કેમ નહીં ગાયાં
હોય?
ખેર, આ બધા સવાલોના જવાબ પણ ક્યારેક જાણવા
મળશે એમ માનીને અત્યારે તો ૧૯૪૪નાં વર્ષમાટેનાં સ્ત્રી-પુરુષ યુગલ ગૉતોના બીજા, અને હાલ પુરતા આખરી, બૅચ તરફ ધ્યાન વાળીએ.
હવે આપણે Memorable Songs of
1944માં જે નથી આવરી લેવાયાં એવાં ૧૯૪૪નાં વર્ષ
માટેનાં સ્ત્રી-પુરુષ યુગલ ગીતોને ચર્ચાની એરણે લઈશું. અહીં પણ આપણે એ યુગલ ગીતોની
જ વાત કરીશું, જેમનાં ગાયકો હિંદી ફિલ્મ ગીત કોશમાં ઓળખાયાં
હોય અને જેમની જીવંત યુટ્યુબ લિંક ઉપલબ્ધ હોય.
૧૯૪૪ના ગીતોની ચર્ચાની એરણે હવે
આપણે ત્રીજાં પાસાં યુગલ ગીતોની ચર્ચા કરીશું. Best songs of
1944: And the winners are?ના પ્રવેશકમાં આપણે નોંધ્યું હતું
કે ૧૯૪૪નાં વર્ષમાં જેનાં ગાયકોની ઓળખ થઈ શકી છે તેવાં ૧૧૦ યુગલ ગીતોની વિગતો મળે
છે. એ પૈકી કેટલાં યુગલ ગીતો યુ ટ્યુબ પર મળી શકશે તેની ખબર તો આપણી ચર્ચા ઉઘડતી
જશે તેમ થશે, પણ એ આંકડો બહુ મોટો નહી હોય તેમ તો કહી જ શકાય.
એવા સંજોગોમાં હિંદી ફિલ્મ ગીત કોશ
પર નોંધાયેલાં ૧૯૪૪નાં યુગલ ગીતોને યુ ટ્યુબ પરથી ખોળીને સાંભળતાં પહેલાં Memorable Songs અનેSpecial Songsમાં જે યુગલ ગીતોની યુટ્યુબ લિંક સાથે નોંધ આપણે
લઈ ચુક્યાં છીએ તેમની અહીં એક વાર અહીં નોંધ લઈ લઈએ
'અનારકલી'ની અપ્રતિમ સફળતા પછી અન્ય સંગીતકારો તરફથી પણ હેમંત
કુમારને વિધ વિધ પ્રકારનાં ગીતો મળતાં રહ્યાં.
એ ગીતો જે ફિલ્મોમાં હતાં તેમાની
મોટા ભાગની ફિલ્મોને ટિકિટબારી પર, એક યા બીજાં કારણોસર, બહુ મોટી સફળતાઓ ન મળી. એ કારણોસર હેમંત કુમારે અન્ય
સંગીતકારો માટે ગાયેલાં ગીતોને પણ મળવો જોઈએ એટલો ન્યાય નથી મળ્યો. એ સમયે રેડિયો
પર તો એ ગીતો તો પણ સારાં એવાં સંભળાતાં હતાં. પરંતુ પછીથી કેસેટ્સ ને
સીડી/ડીવીડીનો સમય આવ્યો ત્યારે આ ગીતોને ઓછાં યાદ કરાયાં.આમ જે ગીતોની યાદ લાંબા સમય સુધી જીવંત રહેવી જોઈતી હતી તે, એ જ સંગીતકારોનાં અન્ય ગીતોની સરખામણીમાં, આજે વિસરાઈ ગયેલાં ગીતોના હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયાં જણાય છે.
હેમંત કુમારને કૉમેડી
ગીતમાટે પ્રયોજાયા હોય એવાં ગીતો જવલ્લે જ સાંભળવા મળે, એટલા પુરતું એક સંગીતકારનું એક જ ગીત લેવું એ જાતે
સ્વીકારેલા નિયમમાં અપવાદ કરીશું.
ગીતા દત્ત જે સહજતાથી
શરારતભરી મજાક કરતાં અનુભવાય છે તેના પ્રમાણમાં હેમંત કુમાર તો નખશીખ સજ્જન જ કહી
શકાય તેમ પોતાની પંક્તિઓ ગાય છે. જોકે તેમની ગાયકીમાં છૂપી મશ્કરીનો અંદાજ તો જણાઈ
જ રહે છે.
૧૯૫૫નાં વર્ષમાં જ
રવિ એ'વચન'દ્વારા સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકે પોતાની કારકિર્દીની શરૂઆત
કરી હતી. એ જ વર્ષે પોતે જેમની સાથે હજુ ગયા વર્ષ સુધી સહાયક તરીકે કામ કયું હતું
એવા હેમંત કુમારના સ્વરનો પ્રયોગ કરવાની તક મળી, જેને રવિએ બહુ જ
અસરકારકપણે ઝડપી લીધી છે.
ગીતનાં દરેક
અંગમાં શુદ્ધ રોમાંસને ઉજાગર કરતું આ યુગલ ગીત રવિની (ખાસ તો ૧૯૬૦ અને તે પછીની)
ખુબ લોકપ્રિય રચનાઓ જેટલું પ્રચલિત કહી શકાય એમ નથી. હેમંત કુમારની સાથે ફિલ્મ
સંગીતની નિયતિની જે નાઈન્સાફી રહી છે તેનું એક પ્રતિનિધિ ઉદાહરણ આ ગીતને કહી શકાય.
હિંદી ફિલ્મોનાં
શ્રેષ્ઠ યુગલ ગીતોમાં તો આ ગીત સ્થાન મેળવે જ છે, પરંતુ વસંત દેસાઈ અનેહેમંત કુમારનું આ કદાચ એક માત્ર સહસર્જન પણ છે. હસરત જયપુરી સાથે જલદી સાંકળી
ન શકાય એટલી હદે શુદ્ધ હિંદીમાં લખાયેલા બોલમાં ભારોભાર રોમાંસ નીતરે છે.
આડવાત-ગીતનું મોટા
ભાગનું દૃશ્યાંકન મૈસુરના કૃષ્ણરાજ સાગર ડેમ પરનાં પ્રખ્યાત વૃંદાવન ગાર્ડનમાં થયું છે.
સલીલ ચૌધરીએ રચેલ ‘પરિવાર’ (૧૯૫૬)નાં યુગલ
ગીત ઝીર ઝીર બરસે બદરવાહો કારે કારેને બદલે આ યુગલ ગીત અહીં પસંદ કરવાનું કારણ માત્ર એટલું જ કે ‘ટાંગા ગીત’ તરીકે તે
વૈવિધ્યમાં રંગ ઉમેરે છે.
આડવાત'
આ ગીતની પ્રેરણાનો સ્રોત એડમંડો રૉસ્સની ધુન 'ધ વેડીંગ સાંબા' (૧૯૫૦) હોઈ શકે છે.
એન ટી રામા રાવ
અને અંજલિ દેવીની મુખ્ય ભૂમિકાવાળી આ ફિલ્મ તેલુગુ ફિલ્મની રીમેક છે તે તો આ
વિડિયો ક્લિપ પરથી છતું થઈ જ રહે છે.
હેંમત કુમારે
ગાયેલાં જેઅમુક ખુબ મધુર અને કર્ણપ્રિય ગીતોને ફિલ્મની નિષ્ફળતાનાં
ગ્રહણ લાગ્યાં તે યાદીમા આ ગીત પણ કમનસીબ સ્થાન મેળવે છે.
મુઝકો
તુમ જો મિલે યે જહાન મિલ ગયા - ડિટેક્ટીવ (૧૯૫૮) - ગીતા દત્ત સાથે – સંગીતકાર: મુકુલ રોય – ગીતકાર:
શૈલેન્દ્ર
હેમંત
કુમારનાં હમિંગ અને પછી એ જ સુરમાં ગિટારના રણકારના પૂર્વાલાપની સાથે જ હેમંત
કુમારનો સ્વર મુખડાનો ઉપાડ કરે છે. આમ પહેલી જ પળથી ગીત આપણાં મનને એક અદભુત
મનોભાવમાં ખેંચી જાય છે.
સામાન્ય
શ્રોતાગણ માટે કદાચ બહુ જાણીતુંન હોય, પણ હેમંત કુમાર કે ગીતાદત્તનાં ચાહકોમાટે તો આ યુગલ ગીત સદા
હોઠ પર જ રમતું રહે છે.
કલ્યાણજી
જ્યારે હજુ એકલા જ હતા એ સમયનું, તેમની
કારકિર્દીના આરંભકાળનું ગીત. કલ્યાણજીભાઇ પણ પોતાને પહેલી મહત્ત્વની (નાગીન, ૧૯૫૪,માં
બીનવાદન માટેની) તક આપનાર હેમંત કુમારનું ઋણ આ એક ખુબ જ કર્ણપ્રિય યુગલ ગીત દ્વારા
અદા કરે છે.
તુમ સે દૂર ચલે, હમ મજ઼્બુર ચલે,પ્યાર ભરે દિલ મિલ
ન સકે,નીલ ગગન કે તલે - પ્યાર કી રાહેં (૧૯૫૯) - લતા મંગેશકર સાથે
– સંગીતકાર: કનુ ઘોષ – ગીતકાર: પ્રેમ ધવન
ફિલ્મ બેશક નિષ્ફળ
રહી, પણ ફિલ્મનાં ગીતો ખુબ લોકચાહના પામ્યાં હોય એ કક્ષાની આ એક
વધારે ફિલ્મ હતી.
૧૯૫૩થી શરૂ થતા
હેમંત કુમારની હિંદી ફિલ્મોમાંની ગાયક તરીકેના ત્રીજા દાયકાની શરૂઆતની વાત કરતી
વખતે ગયા મણકામાં આપણે નોંધ કરી હતી કે દાયકાના અંતમાં સી રામચંદ્ર દ્વારા રચાયેલ
હેમંત કુમારનાં યુગલ ગીતથી દાયકાની યાદને અવિસ્મરણીય બનાવીશું એ ગીત છે -
ગીત કંઈક અંશે
ઝડપી તાલમાં હોવા છતાં પુરેપુરું કર્ણપ્રિય બની રહે છે. લાંબા સમય પછી મિલનની જે
ઘડી આવી હોય તેની ઉત્કટતાને ઋજુતાપૂર્ણ રૂપે રજુ કરવી હોય તો પુરુષ સ્વર તરીકે
હેમંત કુમારના સ્વરનો નૈસર્ગિક મુલાયમ સ્પર્શ જ સહજ બની રહે !
૧૯૬૨ પછી હેમંત કુમારનું ધ્યાન એક તરફ પોતાનાં જ નિર્માણ ગૃહ દ્વારા બનીરહેલી ફિલ્મો તરફ વધારે રહેવા લાગ્યું, તો બીજી તરફ હવે તેમને બંગાળી ફિલ્મોમાં
પણ વધારે માન અને સફળતા મળવા લાગ્યાં હતાં. આવાં કારણોસર, કદાચ, હેમંત કુમારે અન્ય સંગીતકારો માટે બહુ ચોક્કસ સંજોગોમાં જ ગીતો ગાવાનું
સ્વીકારવાનું શરૂ કર્યું હશે તેવું ૧૯૬૨ પછીના તેમનાં અન્ય સંગીતકારો માટેનાં ગીતો
માટે જોવા મળે છે.
પરિણામે તેમનાં નિર્માણ ગૃહ માટે સંક્રિય રહ્યા એ ૧૯૬૨થી ૧૯૬૯નાં વર્ષોમાં
તેમનાં અન્ય સંગીતકારોમાટે ગાયેલાં ગીતોની સંખ્યા સાવ નગંણ્ય કહી શકાય તે કક્ષાએ
પહોંચી ગઈ. વળી,
ફિલ્મ સંગીતની પસંદનાપસંદના નવી પેઢીના
બદલતા જતા પ્રવાહોની સામે, ગયા દાયકાઓના સંગીતકારો ખુદ પણ હવે પોતપોતાનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવામાટે જે ગાયકો વધારે ચલણી હતા તેનાથી દૂર
રહેવાનું જોખમ ઓછું ખેડવા લાગ્યા હતા. આવા સમયમાં હેમંત કુમારનું એક જ યુગલ
ગીત- છૂપા લો યું
દિલમેં પ્યાર મેરા - મમતા,
૧૯૬૪; સંગીતકાર રોશન; ગીતકાર મજરૂહ સુલ્તાનપુરી - સર્વકાલીન શ્રેષ્ઠ હિંદી ફિલ્મ
ગીતોની કક્ષાનું આવ્યું તે આશ્ચર્યની વાત નથી લાગતી.
હેમંત કુમાર હિંદી ફિલ્મ સંગીત ક્ષેત્રે છેક '૮૦ના દાયકા સુધી, તકનીકી સ્વરૂપે, સક્રિય રહ્યા. પરંતુ એ સમયમાં તેમનાં જે
કોઈ રડ્યાં ખડ્યાં યુગલ ગીતો આવ્યાં તે આજના મણકાનાં ગીતોની હરોળમાં મુકવાનું મન ન
થાય એ કક્ષાનાં હતાં. એટલે હેમંત કુમારની હિંદી ફિલ્મનાં ગીતોના ગાયક તરીકેની કારકિર્દીની
વાત અહીં જ પુરી કરીએ ત્યારે કૈફી આઝમીએ તેમના માટે કહેલ આ પંક્તિઓની યાદ આવે છે.
