Showing posts with label Hasrat Jaipuri with 'other' music directors. Show all posts
Showing posts with label Hasrat Jaipuri with 'other' music directors. Show all posts

Sunday, April 14, 2024

વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : ૯મું સંસ્કરણ - એપ્રિલ ૨૦૨૪

 

હસરત જયપુરી - શંકર જયકિશન સિવાયના સંગીતકારો માટે લખેલાં ગીતો : ૧૯૬૧ -


હસરત જયપુરી
(મૂળ નામ - ઈક઼બાલ હુસ્સૈન- જન્મ: ૧૫ એપ્રિલ, ૧૯૨૨ | અવસાન: ૧૭ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૯) બહુ સહજ કવિ હતા. તેમણે ફિલ્મો માટે પહેલવહેલું, અને એક માત્ર, ગીત 'શાયર (૧૯૪૯) માટે લખ્યું. એ ફિલ્મના સંગીતકાર ગુલામ મોહમ્મદ હતા. પરંતુ નિયતિએ હસરત જયપુરીના ફિલ્મ સંગીતના પ્રવેશ માટે અલગ વ્યવસ્થા વિચારી હતી. એટલે એ ગીતને ફિલ્મમાં પસંદગી ન પામ્યું. ઇતિહાસ તો તેમની રાજ કપુર સાથે ઓળખાણ થાય અને પછી શંકર જયકિશન અને શલેન્દ્ર સાથેના લાંબા સંગાથની અપેક્ષાએ રાહ જોતો હતો.

સામાન્ય પણે એવી માન્યતા પ્રવર્તે છે કે શૈલેન્દ્ર સાથે શંકર જયકિશન દ્વારા સંગીતબદ્ધ કરેલી ૧૯૦ ફિલ્મોમાં હસરત જયપુરીનું યોગદાન નોંધપાત્ર રહ્યું છે. દેખીતા આંકડાઓની દૃષ્ટિએ આ કથન સાવ ખોટું નથી. તો અન્ય સંગીતકારો સાથે હસરત જયપુરીએ લખેલાં ગીતો એટલાં વૈવિધ્યપૂર્ણ, સફળ અને ફિલ્મ સંગીતને સમૃદ્ધ કરતાં રહ્યાં છે એ વાતમાં પણ એટલું જ તથ્ય છે.

હસરત જયપુરીએ રચેલાં ઓછાં સાંભળવા મળતાં ગીતો આપણે ખાસ કરીને આપણે દર એપ્રિલ મહિનામાં વર્ષ ૨૦૧૭થી શરૂ કરીને સાંભળતાં રહ્યાં છીએ. અત્યાર સુધી આપણે

૨૦૧૭માં ૧૯૫૦થી ૧૯૫૩નાં વર્ષોનાં,

૨૦૧૮માં ૧૯૫૩થી ૧૯૫૫નાં વર્ષોનાં,

૨૦૧૯માં ૧૯૫૬ અને ૧૯૫૭નાં વર્ષોનાં,

૨૦૨૦માં ૧૯૫૮નાં વર્ષનાં, ,

૨૦૨૧માં ૧૯૫૯નાં વર્ષનાં,

૨૦૨૨માં ૧૯૬૦નાં વર્ષનાં અને

૨૦૨૩માં ૧૯૬૧નાં વર્ષનો ભાગ

સાંભળ્યાં.

વર્ષ ૧૯૬૧ માટે આપણે ભાગ ૧માં હુસ્નલાલ ભગતરામ, એસ એન ત્રિપાઠી અને ઈક઼્બાલ ક઼ુરૈશી માટે રચેલાં કેટલાંક ગીતો સાંભળ્યાં હતાં. આજના અંકમાં હવે વર્ષ ૧૯૬૧ માટે હસરત જયપુરીએ સરદાર મલિક માટે લખેલાં ગીતોની યાદ તાજી કરીશું.

સરદાર મલિક


મદન મંજરી (૧૯૬૧)

હિંદી ફિલ્મ સંગીતના ક્ષેત્રે એવા અનેક પ્રતિભાશાળી સંગીતકારો નોંધાયેલા છે જેમને તેમની પ્રતિભા અનુસારની સફળતા ન મળી. સરદાર મલિક આવા સંગીતકારો પૈકીના એક સંગીતકાર હતા. બી ગ્રેડની ફિલ્મો કહેવાય એવી સાંરંગા (૧૯૬૦)માં તેમનાં ગીતોને એ વર્ષ માટે મહત્તમ સફળતા મળી. નસીબ જેને થોડીક પણ યારી આપવા માગતું હોય તેને આટલી બધી સફળતાનો એટલો લાભ તો મળવાની અપેક્ષા કરાય કે હવે એ ગ્રેડની ફિલ્મોનું કામ પણ તેમને મળવા લાગશે. પરંતુ, સદરા મલિક જેવી પ્રતિભાઓને નસીબની એટલી યારી પણ સાથ નથી આપતી. એ પછી પણ્ર સરદાર મલિકને ફાળે બી ગ્રેડની ફિલ્મોને પોતાની માધુર્ય અને વૈવિધ્યપૂર્ણ રચાનાઓથી અજવાળતાં રહેવાનું જ લખાયેલું રહ્યું.

'મદન મંજરી' પણ આવી જ એક ફિલ્મ હતી. આવી ફિલ્મોનો એક નિશ્ચિત પ્રેક્ષક વર્ગ હતો, જેને માટે ફિલ્મનાં ગીતો થિયેટરમાં બેસીને ફિલ્મ સાથે માણવાનું એક અંગ હતું. આ વર્ગ પછીથી રેડિયો પર ફરમાયશો આપીને કે રેકોર્ડો ખરીદીને પોતાની પસંદગીને વધારે સમય સુધી જીવિત રાખી શકે તેવી તેમની સામાજિક કે આર્થિક સ્થિતિ ન રહેતી. એટલે આ પ્રકારની ફિલ્મોનાં ગીતો શ્રોતા વર્ગનાં દિલમાં બહુ લાંબા સમય સુધી યાદ ન રહેતાં.

સુન મોરે રસિયા મન બસીયા છોડ કે કભી નહી જાના .... પ્યાર નિભાઉંગા દિલસે ન જાઉંગા મૈં તો તેરા હી દિવાના - સુમન કલ્યાણપુર, મુકેશ

પ્રેમના એકરાર, પ્રેમાલાપ જેવી દૈવી સુખની ઘડીઓને માણતાં પ્રેમીપંખીડાંઓ પોતાની ભાવનાઓને વાચા આપવા માટે જે ગીતોનાં માધ્યમનો ઉપયોગ કરે એ ગીતોને સંગીતકારોએ ફિલ્મોમાં બહુ કલ્પનાશીલતાથી રચ્યાં છે. આ પ્રકારનાં ગીતોમાંના અનેક ગીતો લોકજીભે સહેલાઈથી રમવા લાગે.

દિલકી બાજી જીતકે ભી હારે હો ગયે ઈસ તરાહ પ્યાર કે ઈશારે - મોહમ્મદ રફી

પ્રેમની બાજીમાં દિલ હારો તો જ દિલ જીતાય. એ હારજીતની અનુભૂતિને અહીં મુક્તાનંદમાં રજુ કરાઈ છે. ગીતના ભાવ અને સંગીતરચનાની મજા માણવાને બદલે વધારે પડતી ચોખલાઈથી આલોચના કરનાર વર્ગને ભારતીય સંસ્કૃતિની પાર્શ્વભૂમિ પર રચાયેલી ફિલ્મમાં પાશ્ચાત્ય સંગીતનું મિશ્રણ ખુંચશે !


જાદુગર સૈયાં દેખો કર ગયા જાદુ લાખ મનાઉં દિલકો રહેં નહીં કાબૂ - લતા મંગેશકર

રાજકુટુંબની સ્ત્રીઓ પોતાના અંગત ભાવ પોતાની સહેલીઓ કે દાસીઓની હાજરીમાં જ વ્યક્ત કરે એવી પણ કોઈ પ્રથા હશે? તેમાં પણ જો એ અભિવ્યક્તિ શાસ્ત્રીય રાગમાં કરવામાં આવે તો નિર્મળ, શાલીન ગણાય !

 
છૈલ છબીલા રંગ રંગીલા કૌન નગરસે આયા , ઓ બાંકી હસીના દિલકા નગીના તેરે લિયે લાયા - મોહમ્મદ રફી, કમલ બારોટ

સભ્ય અને શાલીન ભાવથી હટીને મન ચાહે તેમ જો પ્રેમાલાપ કરવો હોય તો શેરી ગીત જેવી વ્યવસ્થા આડકતરો રસ્તો અપનાવવો પડે!


લે લો બાબુ પુડીયા ખાયેં બુઢ્ઢે બુઢ્ઢીયા બનજાયે ગુડ્ડા ગુડીયા - મોહમ્મદ રફી, મન્ના ડે

પોતે બનાવેલ ચીજ વસ્તુઓને પોતેજ વેંચવા નીકળવું એ નાના વેપારીઓ માટે એક મહત્ત્વનું સાધન રહ્યું છે. તેમાં પણ જો ગીત - નૃત્યની જાહેરાત કળા ઉમેરાય તો વેચાણકર્તા તેના ગ્રાહક સાથે સીધો સેતૂ બાંધી લઈ શકે ! તેમાં પણ અહી તો વળી બુઢાપાને ભગાવીને યુવાનીના રંગરાગ માણવાનો નુસ્ખો વેંચાઈ રહ્યો છે.


હમ અપને ગમકો સજા કર બહાર કર લેંગે ... તેરે ખ્યાલ કો થોડા પ્યાર કર લેંગે - આશા ભોસલે

ફિલ્મના વિષયને અનુરૂપ ગીત બનાવી આપીને બેસી રહેવાને બદલે પોતાની પ્રતિભાને અનુરૂપ રચના કરીને સરદાર મલિક પોતાની ક્ષમતાનું નિદર્શન કરવાની સાથે સાથે ફિલ્મ સંગીતની શ્રેષ્ઠ રચનાઓમાં સ્થાન મળે એવી ઉત્કૃષ્ટ કૃતિ રજુ કરે છે. 'સારંગા તેરી યાદમે' જેટલી કદાચ લોકચાહના કદાચ આ ગીતને સાંપડી નહીં હોય, પણ ગીતની ગુણવત્તા અને લોકપ્રિયતા સાથે સાથે જ ચાલતાં રહે એવું માંડ બનતું.

કહે કજરેકી ધાર ના ના ના - સુમન કલ્યાણપુર

ગીતની લય અસામાન્ય છે !


એક જ ગીત એવું છે કે જેમાં પાર્શ્વસ્વર ફરી વાર વપરાયો છે એ ગીત જ - કદર તેરા તસ્સવુર (આશા ભોસલે) - યુટ્યુબ પર નથી મળતું.

એકંદરે, આ ગીતો ફરી એક વાર સાબિત કરી રહે છે કે હસરત જયપુરી શંકર જયકિશન સિવાયના સંગીતકારો સાથે પણ એટલાં વૈવિધ્યપૂર્ણ અને ભાવવાહી ગીતો આપતા રહ્યા છે.

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.

Sunday, April 9, 2023

વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : ૮મું સંસ્કરણ - એપ્રિલ ૨૦૨૩

 

હસરત જયપુરી - શંકર જયકિશન સિવાયના સંગીતકારો માટે લખેલાં ગીતો : ૧૯૬૧


હસરત જયપુરી (મૂળ નામ - ઈક઼બાલ હુસ્સૈન- જન્મ: ૧૫ એપ્રિલ, ૧૯૨૨ | અવસાન: ૧૭ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૯) બહુ સહજ કવિ હતા. ફિલ્મોમાં ગીતકારની ભૂમિકામાં પોતાને ગોઠવી લીધા પહેલાં, અને પછી પણ, તેઓ 'કવિ' તો રહ્યા જ હતા. ફિલ્મોમાં પરિસ્થિતિની માંગ મુજબ તેઓ ઉર્દુની છાંટ સાથે રોમેંટીક ગીતો લખતા, ગીતોના બોલ લોકભોગ્ય રહે તે વિશે ખાસ પણ રાખતા હશે. પણ તેને કારણે તેમનામાંનો 'કવિ' ક્યારે પણ મુર્ઝાઈ ન ગયો. તેમને ગીતકાર સિવાય પણ ઓળખતા ઉર્દુ પદ્યના જાણકારોમાં તેમનું સ્થાન હંમેશાં માન ભર્યું રહ્યું.

કવિ હોવા છતાં તેમનાં નાણાંની જરૂરિયાત વિશેની કોઠાસૂઝ પણ કંઈ કમ નહોતી. ફિલ્મોનાં ગીતો લખવાથી થતી આવકની બચતમાંથી તેમણે રિયલ એસ્ટેટમાં એ પ્રકારે રોકાણો કર્યાંકે તેમના ગીતકાર સિવાયના મુખ્ય આવક સ્રોત ઉપરાંત બીલકુલ અલગ જ પ્રવાહમાંથી આવતી આવક તેમના ગીતકાર તરીકેના નબળા દિવસોમાં પણ પોતાનં કુટૂંબની જરૂરિયાતો પુરી કરી શકે.

શૈલેંદ્ર સાથે શંકર જયકિશન સાથે ૧૯૦થી વધુ ફિલ્મોનાં ગીતો લખવા ઉપરાંત તેમણે અન્ય સંગીતકારો સાથે પણ સંખ્યાત્મક અને ગુણાત્મક સ્તરે એટલું જ માતબર કામ કર્યું. તેમણે અન્ય સંગીતકારો માટે રચેલાં ગીતો પૈકી ઓછાં સાંભળવા મળતાં ગીતોને આપણે દર એપ્રિલ મહિનામાં વર્ષ ૨૦૧૭થી શરૂ કરીને. હસરત જયપુરીએ અન્ય સંગીતકારો માટે રચેલાં ઓછાં સાંભળવા મળતાં ગીતો આપણે ખાસ કરીને સાંભળ્યાં છે . અત્યાર સુધી આપણે

૨૦૧૭માં ૧૯૫૦થી ૧૯૫૩નાં વર્ષોનાં,

૨૦૧૮માં ૧૯૫૩થી ૧૯૫૫નાં વર્ષોનાં,

૨૦૧૯માં ૧૯૫૬ અને ૧૯૫૭નાં વર્ષોનાં,

૨૦૨૦માં ૧૯૫૮નાં વર્ષનાં, ,

૨૦૨૧માં ૧૯૫૯નાં વર્ષનાં અને

૨૦૨૨માં ૧૯૬૦નાં વર્ષનાં

સાંભળ્યાં.

આજના અંકમાં આપણે હસરત જયપુરીએ હુસ્નલાલ ભગતરામ, એસ એન ત્રિપાઠી અને ઈક઼્બાલ ક઼ુરૈશી માટે રચેલાં  વર્ષ ૧૯૬૧નાં કેટલાંક ગીતો યાદ કરીશું.

હુસ્નલાલ ભગતરામ

ફિલ્મ: અપ્સરા

હર દમ તુમ્હીંસે પ્યાર કિયે જા રહી હું - આશા ભોસલે, તલત મહમુદ 

હુસ્નલાલ ભગતરામના અંતકાળ અને હસરત જયપુરીના મધ્યાહ્નના સમયનાં આ જોડાણે આપણને તલત મહમુદ અને આશા ભોસલેનાં  એક સાવ જ સ્મૃતિલોપમાં ધરબાઈ ગયેલ ગીતની વિરલ ભેટ આપી છે. 

એસ એન ત્રિપાઠી

ફિલ્મ: જાદુનગરી

ખુબ પ્રતિભાવાન હોવા છતાં પણ બી અને સી ગ્રેડની ફિલ્મોનાં સંગીત વડે  જેમણે પોતાની કારકીર્દીને ટકાવી રાખી એવા અનેકવિધ પ્રૈભામુખી સંગીતકારની એક વધારે સી ગ્રેડની ફિલ્મ માટે પણ સફળતાનાં મધ્યાહ્ને હસરત જયપુરીએ ન તો ગીતો લખવાનો છોછ રાખ્યો કે ન તો ગીતોનાં પોતાનાં ધોરણ જોડે કોઈ બાંધછોડ કરી.

આખેં મેરી જાદુ નગરી રૂપ રંગીલા જાદુ ઘર.....વહી દેખે પ્યાર કે સપને ડાલ દું જિસપે એક નજ઼ર - લતા મંગેશકર

દ્રુત લયમાં સજાવેલ આ નૃત્ય ગીત માટ ઈસ એન ત્રિપાઠીએ મુખડાની રચના મધય પૂર્વનાં સંગીતની ધુન પર કરી છે પણ અંતરામાં એ અસર સીધી નથી દેખાતી.

હસરત જયપુરી તો ફિલ્મનાં ટાઈટલને ગીતના બોલમાં વણી લેવા માટે જાણીતા છે જ !   



લુટ લિયા રે જિયા લુટ લિયા રે.... ગોરી ગોરી ચાંદની કા કોઇ કામિની કા મીઠી મીઠી રાગીની સે લુટ લિયા - આશા ભોસલે

ભવ્ય સેટ સાથે સ્વપ્નગીતનાં સ્વરૂપે રચાયેલાં નૃત્ય ગ્તને એસ એન ત્રિપાઠીએ કલ્પનાશીલ સર્જનાત્મકતાથી વણી લીધેલ છે. 


જાદુ ભરે તોરે નૈન કતીલે હમ પર જ઼ુલમ કરેં - મહેંદ્ર કપૂર, આશા ભોસલે 

નૃત્ય ગીતને એસ એન ત્રિપાઠીએ યુગલ ગીતમાં વણી લીધું છે.



નીગાહોંમેં તુમ હો .... ખયાલોમેં તુમ હો .... જિધર દેખતી હું નજ઼ર આ રહે હો - લતા મંગેશકર 

ગીતના બોલમાં સાખીના પ્રયોગ હસરત જયપુરીની શૈલીની એક આગવી પહેચાન રહી છે.



કૈસે વિદેશી સે નૈના લડે હૈ ..... એક પલ ભી આયે ના ચૈન રે - લતા મંગેશકર 

બોલની અનોખી રચના પણ ગીતમાં વણી લેવાની હસરત જયપુરી આગવી લાક્ષણિકતા રહી છે.


દેખો આયી બસંત બહાર ......  કે જિયા મોરા તુમ કો પુકારે હૈ ઓ સજના - લતા મંગેશકર 

ગીતના ભાવને સરળ બોલમાં વણી લેવાની હસરત જયપુરીની ખુબી અહીં ઉભરી આવે છે.


ઈક઼બાલ ક઼ુરૈશી

ફિલ્મ: ઉમ્ર ક઼ૈદ (૧૯૬૧)

ઈક઼બાલ ક઼ુરૈશી પણ ખુબ જ પ્રતિભાવાન હોવા છતાં બહુ થોડી ફિલ્મોમાં ચમક્યા બાદ બુઝાતા ગયેલા સંગીતકારોની હિંદી ફિલ્મ ક્લબના સભ્ય છે. હિંદી ફિલ્મોની નિયતિને કેવી વક્રતા છે કે ૧૯૫૮માં 'પંચાયત' (તા થૈયા કરકે આના - લતા મંગેશકર , ગીતા દત્ત) થી ફિલ્મ જગતમાં પદાર્પણ કર્યા બાદ બિંદિયા, ૧૯૬૦ (મૈં અપને આપ એ ઘબરા ગયા હું - મોહમ્મદ રફી), લવ ઈન સિમલા, ૧૯૬૦ (દર પર આયેં હૈ ક઼સમ લે - મુકેશ) , ચા ચા ચા ,૧૯૬૪ (સુબહ ન આઈ શામ ન આઈ, વો હમ ન થે વો તુમ ન થે - મોહમ્મદ રફી) જેવાં ગીતોના સર્જક ગુમનામીની ગર્તામાં ધકેલાઈ ગયા.

ફિલ્મનાં મુખ્ય કલાકારો સુધીર (મુઝે રાત દિન યે ખયાલ હૈ , મુકેશ), નઝીમા (ઓ પિયા જાના ના ... મેરી આંખોંકી નીંદે ચુરાના ના - આશા ભોસલે) અને હેલન (ખુબ સશક્ત પાત્રાલેખન સાથેની ભૂમિકા)ની કારકિર્દીને અનુક્રમે વિલનના ગોઠીયા, હીરો કે હીરોઈનની બહેન કે ક્લબ ડાંસર જેવી 'ઉમ્ર ક઼ૈદ'ની સજામાંથી જરા પણ રાહત ન અપાવી શક્યાં.

સુનો જી એક બાત તુમ હમારા દિલ હુઆ હૈ ગુમ - મુકેશ, સુમન કલ્યાણપુર 

રૂઠવું મનાઇ જવું એ હિંદિ ફિલ્મોમાં પ્રેમનિ એકરાર કરવા માટેનું બહુ હાથવગું સાધન હતું. સામાન્યપણે એ માટે પિકનીક કે બાગ બગીચાની મુલાકાતો પસંદ કરાતી, પણ અહીં બીચારાં યુવાન પ્રેમીઓએ (સેટ પરનીનાં) ઘરની અગાસી પર જ ગીત ગાઈ લઈને સંતોષ માની લેવો  પડ્યો છે !


દિલ વહાં હૈ જહાં હો તુમ આઓ ન કહાં હો તુમ - આશા ભોસલે 

ફિલ્મમાં ખુબ સશક્ત પાત્ર અને ખાસ્સો મોટો રોલ મળવા છતાં હેલનના ભાગે ગીત તો ક્લબમાં જ ગાવાનાં આવ્યાં.


કૈસી બેખુદી કા સામના ... દેખો અપને દિલ કો સામના કરના આ ગયા - આશા ભોસલે

ગીતની રચના ક્લબનાં ગીત તરીકે ન કરાઈ હોત તો પ્રેમના એકરાર માટેનું એક બહુ અનોખું ગીત બની શક્યું હોત, પણ હેલનની ઓળખ ક્લબ ડાંસર તરીકે જ થવા જ સર્જાઈ હશે એટલે ગીતને ક્લબનાં નૃત્ય ગીત તરીકે ગોઠવી દેવાયું ! 


શમા જો જલતી હૈ પરવાને ચલે આતે હૈં, હમ અપની આગમેં ખુદ કો જલાયે જાતે હૈં..... દિલકા ફસાના કોઈ ન જાના અપની ખુશીમેં જૂમે જમાના    - મહેંદ્ર કપૂર, આશા ભોસલે 

હસરત જયપુરીની મદહોશ કરતી સાખીથી ઉપાડ થતી કવ્વાલી પણ એ સમયે રેડીયો પર ઠીક ઠીક પ્રચલિત થયેલી. જોકે ગીતની વિડીયો ક્લિપમાં મોહન ચોટીને મજાકીયા અદાઓમાં ગીત ગાતાં જોઈને ગીતની મજા માણતાં માણતાં મોઢામાં કાંકરો ચવાઈ જવા જેવું અનુભવાય છે.......


બંબઈ પુરાની કલકત્તા પુરાના ...... જૈસી મેરી નાનીજી વૈસે મેરે નાના - મોહમ્મ્દ રફી, કમલ બારોટ 

શેરી ગીતને હસરત જયપુરી હલકા ફુલકા બોલથી સજાવી દે છે...


૧૯૬૧ના વર્ષમાં હસરત જયપુરીએ અન્ય સંગીતકારો માટે લખેલાં હજુ પણ કેટલાંક ગીતો હવે પછીના મણકામાં .....


આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.

Sunday, April 10, 2022

વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : એપ્રિલ, ૨૦૨૨

 હસરત જયપુરી - શંકર જયકિશન સિવાયના સંગીતકારો માટે લખેલાં ગીતો :: ૧૯૬૦


હસરત જયપુરી
(મૂળ નામ - ઈક઼બાલ હુસ્સૈન- જન્મ: ૧૫ એપ્રિલ, ૧૯૨૨ | અવસાન: ૧૭ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૯) ને સાહિર લુધિયાનવીની સમકક્ષ કદાચ એટલે નથી મુકાતા કે તેમની શાયરીમાં સાહિર જેવી વિદ્રોહની ધાર નહોતી, કૈફી આઝમીની હરોળમાં પણ તેમને કદાચ એટલે ન મુકાતા કે તેમની રચનાઓમાં કેફીની રચના જેવું સંવેદનોનું ઊંડાણ ન અનુભવાતું. તેમને તો તેમના વ્યાવસાયિક જીવનપર્યંતના હમસફર શૈલેન્દ્ર સાથે પણ નથી મુકાતા કેમકે તેમના બોલની સાદગીમાં શૈલેન્દ્રના શબ્દો જેવી ધરતીની ફોરમ ન મહેકતી. હસરત જયપુરી દ્વારા લખાયેલાં મોટા ભાગનાં ગીતોમાં સામાન્ય માનવીને સમજાય એવી જુબાનમાં વ્યકત થતી ભાવનાઓ જ તેમનાં પદ્યની ખરી ખુબી હતી. જોકે પ્રસંગની માંગ હોય ત્યારે હસરત જયપુરીનાં ગીતોમાં પણ એ સમયના અન્ય કોઈ પણ  ગીતકાર જેટલી જ વેધકતા, ઊંડાણ કે સહજતા એમની સ્વાભાવિક સરળતામાં જ વ્યક્ત થતી રહી છે.

જોકે તેમણે રચેલાં ગીતોની દેખીતી સરળતાની પાછળ દૃષ્ટિ કરીશું તો જણાશે કે તેમનાં પદ્યની સરળતામાં એ સમયનાં સ્પર્ધાત્મક પ્રવાહોમાંથી અલગ તરી આવતી તાજગી હતી, જે તેમણે પોતાની શરતો અને એ સમયનાં સરેરાશ ધોરણથી ખાસ્સાં ઊંચાં એવાં પોતાનાં આગવાં ધોરણોથી જાળવી રાખી હતી.

હસરત જયપુરીની વૈવિધ્યસભર પ્રતિભાને જો કોઈ પુરાવાની જરૂર પડે તો શંકર જયકિશન તેમજ અન્ય કેટલાક સંગીતકારો સાથે તેમણે લગભગ દરેક પ્રકારની સીચ્યુએશનો માટે લખેલાં ગીતોમાં મળશે. તે જ રીતે તેમનાં પદ્યની લવચીક માતબરતા એવાં કેટલાંય  ગીતોના વિશિષ્ટપણે અલગ તરી આવતા બોલમાં છે જે જો ગીતકારનું નામ ખબર ન હોય તો કદાચ હસરત જયપુરીની જ આ રચના છે એમ ન લાગે એવી પ્રભાવત્મક અસરમાં છે.

તેમણે અન્ય સંગીતકારો માટે રચેલાં ગીતો પૈકી ઓછાં સાંભળવા મળતાં ગીતોને આપણે વર્ષ ૨૦૧૭થી દર એપ્રિલ મહિનાના આપણી આ શ્રેણીના અંકમાં યાદ કરીએ છીએ.

૨૦૧૭માં ૧૯૫૦થી ૧૯૫૩નાં વર્ષોનાં,

૨૦૧૮માં ૧૯૫૩થી ૧૯૫૫નાં વર્ષોનાં,

૨૦૧૯માં ૧૯૫૬ અને ૧૯૫૭નાં વર્ષોનાં,

૨૦૨૦માં ૧૯૫૮નાં વર્ષનાં, અને,

૨૦૨૧માં ૧૯૫૯નાં વર્ષનાં

હસરત જયપુરીએ અન્ય સંગીતકારો માટે રચેલાં  કેટલાંક ગીતો આપણે યાદ કર્યાં હતાં.

હસરત જયપુરીએ શંકર જયકિશન સિવાય અન્ય સંગીતકારો માટે રચેલાં વર્ષ ૧૯૬૦નાં ગીતોના આજના મણકાં ખય્યામ, દત્તારામ, ઓ પી નય્યર અને સરદાર મલ્લિક જેવા અલગ અલગ શૈલીના સંગીતકારો સાથે રચેલાં, અને હવે વિસારે પડતાં જતાં, એ સમયે પણ કદાચ બહુ સાંભળવા ન મળેલ ગીતોની યાદ તાજી કરીશું. એટલા માટે કરીને આપણે લિખોગો પઢોગે તો આગે બઢોગેબનોગે નવાબ (મોહમ્મદ રફી, લતા મંગેશકર, શેખ મુખ્તાર, હની ઈરાની) અને રંગ રંગીલા સાંવરા મોહે મિલ ગયા જમના પાર (લતા મંગેશકર, સાથીઓ - બન્ને 'બારૂદ' ૧૯૬૦ ; સંગીતકાર ખય્યામ);  દિલ ઢૂંઢતા હૈ સહારે સહારે (મુકેશ); કાલા આદમી, ૧૯૬૦; સંગીતકાર દત્તારામ); ચંદા કે દેશમેં રહતી થી એક રાની (મુકેશ) અને બહારોંસે પૂછો મેરે પ્યાર હો તુમ તુમ્હારે તરાને હમ ગાયે જા રહેં હૈ (મુકેશ, સુમન કલ્યાણપુર; બન્ને 'મેરા ઘર મેરે બચ્ચે ,૧૯૬૦; સંગીતકાર સરદાર મલ્લિક); હાલ-એ-દિલ હમારા જાને ના જાને યે જમાના અને  અય દિલ, દેખે હૈ હમને બડે બડે સંગદિલ (બન્ને મુકેશ, શ્રીમાન સત્યવાદી, ૧૯૬૦ઃ સંગીતકાર - દત્તારામ) જેવાં ખુબ લોકપ્રિય થયેલાં ગીતોને આપણે પસંદગીમાં લીધાં નથી.

એક રસપ્રદ આડવાત - આજના મણકામાં જે ફિલ્મોને આવરી લેવાઈ છે તે દરેકનાં શીર્ષક પરથી એકથી વધારે ફિલ્મો બની છે - 'કાલા આદમીઅને 'શ્રીમાન સત્યવાદી'.સિવાય..

સંગીતકાર: ખય્યામ

બંબઈકી બિલ્લી

આ શીર્ષક પરની આ ત્રઈ ફિલ્મ છે. સૌ પહેલી ફિલ્મ તો છેક મુંગી ફિલ્મોના જમાનામાં બનેલી ૧૯૨૭બી ફિલ્મ ધ વાઈલ્ડ કૅટ ઑફ બોમ્બે યાને બમ્બઈકી બિલ્લી હતી. તે પછી ફરીથી ૧૯૩૬માં પણ ફિલ્મ બની. બન્ને ફિલ્મોમાં મુખ્ય સ્ત્રી પાત્ર સુલોચના (મૂળ નામ રૂબી મેયેર) હતાં!

દિલબર તુ હૈ મેરા પ્યાર તુ હૈ એકરાર કર લો - ગીતા દત્ત

ફિલ્મમાં ત્રણ પાર્શ્વગાયિકાઓનાં બબ્બે ગીતો છે. ગીતા દત્તના સ્વરનું બીજું ગીત દિલ કે પાર હો ગયી એક નઝર હતું. આ ગીત દ્રુત વૉલ્ત્ઝ ધુન પર સંગીતબદ્ધ થયેલું  છે. જે ધુન પર ખય્યામે આ પહેલાં બહુ જ લોકપ્રિય થયેલ આસમાં પર હૈ ખુદા ઔર જમીં પર હમ (ફિર સુબહ હોગી, ૧૯૫૮) પણ બનાવેલ છે.

આ બન્ને ક્લબ ગીતો હોય એમ જણાય છે.


ઝાલિમ ઝુલ્મ ન કર અભી ઝિંદગી હૈ કમ -  આશા ભોસલે

આશા ભોસલેના સ્વરનું બીજું ગીત મેરી અદાયેં બીજલી ગીરાએં, જિસકો ભી ચાહે ઉસકો મારે એકદમ ઝડપમાં ગવાતું ગીત છે. આ બન્ને ગીતો પણ ક્લબ ગીતો જ જણાય છે.


મૈં તિહારી નઝર ભર કે દેખ લો - લતા મંગેશકર

લતા મંગેશકરના સ્વરનું બીજું ગીત, હસરત જયપુરીની હવે આપણને જાણીતી શૈલી – સાખી-થી શરૂઆત થતું મૈં બાગોંકી મોરની જબ નાચું તા થા થૈયા છે, જે આમ તો પંજાબી લોકનૃત્ય ગીતના ઢાળ પર છે.


બારૂદ

પ્રસ્તુત ફિલ્મ ઉપરાંત ૧૯૭૬ (સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન), ૧૯૯૬ (સાથે 'એ લવ સ્ટોરી' એવાં પુછડાં સાથે) અને ૧૯૯૮ એમ બારૂદ શીર્ષક પર ચાર ફિલ્મો બની છે.

મુસીબત એક ખિલૌના હૈ તેરી માસુમ રાહોંમેં, ગુઝર જા હાં ગુઝર જા ખેલતા હુઆ ધરતીકી બાહોંમેં….ચલા ચલ ગર હૈ અંધેરા તેરા ભગવાન સહારા -  મોહમ્મદ રફી

બેકગ્રાઉન્ડમાંથી સંભળતાં પ્રેરણાદાયક ગીતોના પ્રકાર પર હસરત જયપુરી તેમની સાખી શૈલીનો ઢોળ ચડાવે છે.


ઐસે ન મુંહ છીપાઓ … . મર જાયેંગે યુંહી હમ …. તુમ જૈસે આદમીકો તડાપાયેંગે યુંહી હમ … - મોહમ્મદ રફી
, લતા મંગેશકર

ગીતના ઉપાડની સાથે જ આપણને આ રચના નખશીખ ખય્યામની રચના જણાવા મંડી જાય છે… પહેલો અંતરો શરૂ થતાં જ મને તો મનમાં ઈતને કરીબ આ કે ભી ના જાને કિસલિયે (શગૂન ૧૯૬૪)ના અંતરાની યાદ આવવા લાગી જાય છે. તર્જની કશેક સામ્યતા હશે, પણ હકીકત તો એ જ છે કે પ્રતુત ગીત તો પહેલી જ વાર સાંભળ્યું, જ્યારે બીજું ગીત તો કાયમ ગણગણાયા કરાતું રહ્યું છે… કયું ગીત ઉપડશે અને કયું ગીત રહી જશે એના માપદંડ તો ક્યારેય પણ કામ ક્યાં આવ્યા જ છે….


અટકન બટકન દહી ચટોકન રાજા ગયે દિલ્લી, સાત કટોરી લાયે, એક કટોરી ટૂટ ગયી, મુન્નેકા દિલ લુટ ગઈ - લતા મંગેશકર, હની ઈરાની

બાળ ગીત તરીકે ગાવામાં કંઈક અંશે મુશ્કેલ પડે એવી ધુન છે, પણ ગીતમાં વપરાયેલ બોલ તો વિષયસહજ સરળ જ છે.



સંગીતકાર:  દત્તારામ

૧૯૬૦ના સમયકાળ સુધી દત્તારામની રચનાઓ  પોતાની આગવી કેડી કોતરતી ન હોવાનું અનુભવાયા છતાં પણ લોકચાહના જરૂર મેળવી જતી હતી.

કાલા આદમી

કથાવસ્તુમાં પરાણે થોડું રહસ્ય તત્ત્વ મેળવી દઈને બનતી એ સમયની ફિલ્મો પૈકી આ પણ એક ફિલ્મ હતી. આવી ફિલ્મો લોકો થિયૅટરમાં એક વાર પણ આખી જોઈ શકતા હશે તો એમાં ફિલ્મનાં ગીતોનો ફાળો પણ ઘણો રહેતો હશે. અહીં પણ દત્તારામ-હસરત જયપુરીના આ મોરચાને સંભાળવાની જવાબદારી આવી છે.

આંખ મિલાકર વાર કરૂંગી ….. દિલકો બચાના બચાના દેખો - સુમન કલ્યાણપુર

પૂર્ણતઃ ક્લબમાં ગવાતું ગીત હોય તો પણ તેની શબ્દ રચના મુજરા પ્રકારના નૃત્ય ગીત તરીકે ઠાઠથી કરી લેવાતી... જોકે આ ગીતની નોંધપાત્ર બા્બત છે કે સુમન કલ્યાણપુરના સ્વરનો પ્રયોગ, જે આશા ભોસલે કે ગીતા દત્ત જેટલો સહજ નથી લાગતો પણ ગીતને યથોચિત ન્યાય તો કરી જ રહે છે.


બાબુ ઇન્સ્યોરન્સ કરા લો…. જિતના પૈસા ડાલોગે ઉસસે દોગુના પાઓગે - મોહમમ્દ રફી

જ્હોની વૉકરનાં પાત્રને અનુરૂપ એક ગીત તો મુકવું જે પડે એટલો જ્હોની વૉકરનો એ સમયનો વટ હતો.

આજનો સમય હોત તા આ ગીત કોઈ જીવન વીમા કંપનીએ જાહેરાત માટે જ હોંશે હોંશે સ્પોન્સર કરી આપ્યું હોત


મેરા તો દિલ દિલ ઘબરાયે મેરી જાન જાન ચલી જાયે
, જાયે રે જાયે રે - લતા મંગેશકર, મોહમ્મદ રફી

અહીં હવે ક્લબ ગીત અને જ્હોની વૉકર ગીતનું સંમિશ્રણ કરાયું છે.



સંગીતકાર:  ઓ પી નય્યર

ઓ પી નય્યર અને હસરત જયપુરી ફરી એક વાર સાથે થાય છે, જોકે આ વર્ષે આ સંગાથ એક જ ફિલ્મમાં એક જ ગીત પુરતો હતો.

કલ્પના

૧૯૪૮માં સુખ્યાત નૃત્યકલાકાર ઉદય શંકરે પણ 'કલ્પના' બનાવી હતી, જેનું સંગીત વિષ્ણુદાસ સિરાલીએ આપ્યું હતું.

પ્રસ્તુત 'કલ્પના'માં  ચાર ચાર ગીતો ક઼મર જલાલાબાદી અને રાજા મહેંદી અલી ખાને લખ્યાં હતાં અને એક એક ગીત જાં  નિસ્સાર અખ્તર અને હસરત જયપુરીનાં છે.

ઓ જી સાવનમેં હું બેક઼રાર મોરે ઘુંઘટ પે ઝાંકે બહાર સજનવાસે કેહ દીજો - આશા ભોસલે

આ ગીત આમ તો ટાઈટલ ગીત છે, જોકે ફિલ્મ જોયેલ નથી એટલે આ ગીતને ટાઈટલ ગીત તરીકે શા માટે મુક્યું હશે તે સમજાતું નથી, સિવાય કે પદ્મિનીનો એક કાશ્મીરી યુવતી તરીકે પાત્ર પરિચય કરાવવો હોય !



સંગીતકાર:  સરદાર મલ્લિક

સરદાર મલ્લિકનાં પત્ની બિલ્ક઼ીસ હસરત જયપુરીનાં બહેન થાય., પણ તેમણે માત્ર ચાર જ ફિલ્મો સાથે કરી હતી, જોકે સરદાર મલ્લિકના દીકરા અનુ મલ્લિક સાથે હસરત જયપુરીએ છ સાત ફિલ્મો કરી હતી !

મેરા ઘર મેરે બચ્ચે

આ શીર્ષક હેઠળ બીજી એક ફિલ્મ ૧૯૮૫માં પણ બની હતી.

પ્રસ્તુત ફિલ્મ સોહરાબ મોદી દ્વારા નિર્મિત કરાયેલી છે, જે સામાન્યતઃ ઐતિહાસિક વિષયો પર ફિલ્મો બનાવવા માટે વધારે જાણીતા હતા.

ઝુલ્મ ભી કરતે હૈં ઔર કહતે હૈં કે ફરિયાદ ના કર, એક બુલબુલ પર  સૈયાદ મેરે સિતમ ના કર - મોહમ્મદ રફી, સુમન કલ્યાણપુર

મોહમ્મદ રફી અને સુમન કલ્યાણપુરનાં શ્રેષ્ઠ યુગલ ગીતોમાં સ્થાન પામી શકે એવાં યુગલ ગીતની ખાસ નોંધ કેમ ન લેવાઈ હોય એ નવાઈ પમાડે તેવી બાબત છે!


ગલીયાં હૈ ગુલઝાર યાર આયા કરો …. આયા કરો જાયા કરો દિલ ના દુખાયા ન કરો …. તુમસે હૈ હમેં પ્યાર યાર આયા કરો - આશા ભોસલે

આજના મણકાનું આ કદાચ સૌથી સાદું ગીત આ ગીતને કહી શકાય ! ફિલ્મમાં પણ તેનું સ્થાન 'આઈટેમ સોંગ'થી વધારે હોય તેવું જણાતું નથી


દિલ મેરા નાચે ટુનક ટુનક .... દિલકી ઉમંગેં જમકે ગાયેં, આજ ખુશી ભી સાથ ક્યા બાત હૈ .... - મોહમ્મદ રફી, સુમન કલ્યાણપુર, સાથીઓ

આપણે માત્ર ઓડીઓ જ સાંભળી જ રહ્યાં છીએ પણ એટલું જ સ્પષ્ટ થાય તો થાય છે કે આ બાળકો માટેનું પાર્ટી ગીત છે.


પીના હરામ હૈ તો નિગાહેં મિલાકે પીના હરામ હૈ…. મેરી નઝરકે જામ કો દિલસે લગાકે પી... - આશા ભોસલે

સ્ત્રી સ્વરમાં બહુ ઓછાં 'શરાબી' પ્રકારનાં ગીતો હિંદી ફિલ્મોમાં જોવા મળશે. વૉલ્ત્ઝની ધુન પર સજાવાયેલું આ ગીત ખરેખર બહુ કર્ણપ્રિય રચના છે.


વોહી ઊડી ઊડી ઘટાયેં હૈ … એક તુમ નહીં હો તો કુછ  હી…. વોહી ભીગી ભીગી હવાયેં હૈ….એક તુમ નહીં હો તો કુછ  નહી -  મુકેશ

દરેક સામાજિક ફિલ્મમાં લગભગ ફરજિયાતપણે મુકાતાં એક કરૂણ ગીત તરીકે આ સંગીત રચનાની બાંધણી અલગ સ્તરે કરાઈ છે. ખુબ નીચા સુરમાં શરૂ થતા અંતરામાં કરૂણ ભાવને ઘુંટવાની સાથે એ વેદનાની તીવ્રતાને ઊંચા સુરમાં લઈ જઈને પણ વ્યક્ત કરવામાં આવી છે. જોકે તેના કારણે ગીત સામાન્ય શ્રોતાને ગણગણવામાં મુશ્કેલ જરૂર પડે, એટલે આવાં ગીતો જલદી લોકજીભે ન ચડે તે તો સ્વાભાવિક છે.



એકંદરે આજના મણકામાં સાંભળવા મલેલાં ગીતોથી હસરત જયપુરીની પ્રતિભાનું સર્વતોમુખીત્વ તો નિર્વિવાદપણે પ્રસ્થાપિત થાય છે. હસરત જયપુરીએ શંકર જયકિશન સિવાય અન્ય સંગીતકારો માટે રચેલાં ગીતોની સફર '૬૦ના દશકામાં પણ આટલી જ રસપ્રદ રહે છે કે નહીં હવે તો એટલું જ જોવાનું બાકી રહે !