હિંદી ફિલ્મ જગતના સુવર્ણકાળના પ્રારંભના ૩૫ અવિલાપિત-અલ્પજાણીતાં કલાકારોનાં જીવનપર ફ્લૅશબૅક : इन्हें न भुलाना - હરીશ રઘુવંશી

હિંદી ફિલ્મ સંગીતના ચાહકોની ઘણી પેઢીઓ માટે હિંદી ફિલ્મ સંગીતની કંઈ કેટલીય વાતો, દસ્તાવેજો અને ઘટનાઓની તવારીખના સંન્નિષ્ઠ સંગ્રાહક, સંશોધક અને લેખક તરીકે શ્રી હરીશ રઘુવંશીનું નામ અજાણ્યું નથી. ક્ષતિહિન પૂર્ણતાના તેમના અંગત આગ્રહને પરિણામે તેમની પાસે માહિતીસામગ્રીનો જેટલો ખજાનો છે, તેમાંનો બહુ જ થોડો કહી શકાય એવો ભાગ તેઓએ લેખો / પુસ્તકોમાં ઉતારવાનું મુનાસિબ મન્યું છે. પરંતુ તેઓએ જ્યારે પણ લખ્યું છે ત્યારે તે લેખન શતપ્રતિશત ખરી માહિતી પૂરૂં પાડવાની સાથે સાથે ખૂબજ રસાળ શૈલીમાં રજૂ થયું છે.

શ્રી હરીશ રઘુવંશીની કલમેથી એક એવું નીવડેલું પસ્તક હતું 'ઈન્હેં ના ભુલાના', જે ૨૦૦૩માં પ્રકાશિત થયેલુ, પણ હવે તેની નકલો અપ્રાપ્ય છે. હિંદી ફિલ્મ સંગીતના ચાહકો માટે આનંદના ખબર છે કે શ્રી સુન્દરદાસ વિશનદાસ ગોહરાણીએ ખૂબ ચીવટથી તેનો હિન્દીમાં હવે અનુવાદ કર્યો છે જે સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૮માં इन्हें न भुलाना શીર્ષક હેઠળ પ્રકાશિત થયેલ છે.

હિંદી ફિલ્મોનો ઈતિહાસને ૧૦૦ની ઉપર બીજાં લગભગ છ વર્ષ પુરાં થવામાં છે. સ્વાભાવિક છે કે આટલાં વર્ષોની સફરમાં હિંદી ફિલ્મ ઉદ્યોગના પરદા પર, અને પરદાની પાછળ,સાથે કંઈ કેટલાંય નામી/ અનામી વ્યક્તિઓએ સમયે સમયે જૂદી જૂદી ભૂમિકાઓ ભજવી છે. જૂજ અપવાદોને બાદ કરતાં મોટા ભાગની આ વ્યક્તિઓએ આ કામ વ્યવસાય કરતાં નીજાનંદ અર્થે કલા ઉપાસનાનાં સ્વરૂપે કર્યું છે. આ પૈકી કેટલાંક નામો એવાં હતાં કે એ સમયે બહુ જાણીતાં થયાં હતાં. પરદા પર નાની કે મોટી ભૂમિકાઓ કરનાર એ દરેક વ્યક્તિની કેટલીક આગવી લાક્ષણિકતાઓ લોકોનાં મન પર ઊંડી અસર કરી જતી. એમાંથી જેમનાં નામ સમયની સાથે લોકોની યાદમાંથી ઓજલ ન થઈ ગયાં હોય એવાં ભાગ્યશાળી નામો તો તો સાવ જૂજ હોય, બાકી તો બધાંની નિયતિ આંખોની સામે દૂર થવાથી યાદમાંથી પણ દૂર થઈ જવાની જ લખાયેલી હોય છે.

इन्हें न भुलानाમાં હરીશભાઈએ એવાં ૩૫ ફિલ્મ કલાકારોનાં જીવનની ફિલ્મના પર્દા પરની અને પર્દા બહારની વિગતોને સામેલ કરી છે જેમનાં યોગદાન ઉલ્લેખનીય હોવા છતાં જેમના વિષે કંઈ ખાસ લખાયું નથી. આ કલાકારોની ફિલ્મ કારકીર્દીની મહત્વની વિગતો રજૂ કરવાની સાથે તેમની જન્મ તરીખ, દેહાવસાન તારીખ, જનમ-અવસાન સ્થળ જેવી માહિતી બહુ જ ચોક્કસપણે રજૂ કરવામાં હરીશભાઈનો ક્ષતિરહિત ચોક્સાઈનો આગ્રહ જોવા મળે છે. જે કલાકારોની સ્મૃતિને તાજી રાખવાનો પ્રયાસ આ પુસ્તકમાં કરાયો છે તેમની યાદી આ મુજબ છે –

प्रेम अदीब; रुपहले पर्देके राम	गोप; मेरे पिया गये रंगून	क़मर जलालाबादी: इक दिलके टुकडे हज़ार हुए
श्याम: रंगीन तबीअतका जाम	करण दीवान: चाक्लेटी हीरो	भरत व्यास: तुम गगनके चन्द्रमा हो
कन्हैयालाल: मदर इण्डियाका अकेला 'सुखालाल'	जयन्त: गब्बर सिंह के पिता	खुमार बाराबंकवी: तस्वीर बनाता हूं
मज़्हर खान: पुलिस विभाग से रुपहले पर्दे तक	वास्ती: एक याद किसीकी अती रही	पं. नरेन्द्र शर्मा: ज्योति कलश छलके
नूर मुहम्मद: चार्ली पलट तेरा ध्यान किधर है	डी बीलीमोरिया: र्रुपहले सलीमकी सुनहरी सफलता	प्रेम धवन: गीत, संगीत और नृत्यकी त्रिवेणी
मास्टर निसार: अब वो मुक़दर नहीं रहा...	ई. बीलीमोरिया डोर कीपर से हीरो	मास्टर फिदा हसैन बने 'प्रेम शंकर नरसी'
पी. जयराज : ऐतिहासुक पात्रोंके रुपमें इतिहासमें स्थान बनाने वाले	निगार सुल्ताना: पिन अप गर्ल	माधुलाल मास्टर: संगीतके नींवके पत्थर परन्तु संयोगो के समक्ष कठपूतली
कृष्णकान्त उर्फ के.के.: चिरवृध्द अभिनेता	कुलदीप कौर: क़ातिल नज़रकी कटार	वी. बलसारा: सात दशकका स्वर-संसार
रंजन: 'तलवारबाज़ के रुपमें मान्य प्रतिभाशाली	नसीम बानो : 'परी-चेहरा'	अल्ला रखा अर्थात तबला
महीपाल: फिल्ममें गीत लीखनेवाळे एकमात्र 'राम'	लीला मेहता: स्लीवलेस ब्लाउज़ वाला रोल ठुकराने वाली	द्वारकादास सम्पत: मूक फिल्मों का गुजराती मान्धाता
नासिर ख़ान: ट्रेजॅडी-किंगका भाई होनेकी ट्रेजेडी	शक़ीळा: बाबूजी धीरे चलना	मोहनलाल दवे: हिन्दी फिल्मोंकी पटकथा के गुजराती पितामह
याकूब: रहे नाम अल्लाह का	दुलारी: साढे पांच दस्गक का फ़िमी सफर

અહીં જે કલાકારોનાં નામ વાંચવા મળે છે તેની સાથે ઓળખ આપતાં વિશેષણમાં તેમની ફિલ્મ જગત કારકીર્દીની નોંધપાત્ર લાક્ષણિકતા પણ જાણવા મળે છે. હરીશભાઈની ગાગરમાં સાગર સમાવી શકવાની ક્ષમતાની આટલી નિશાની જ આખાં પુસ્તકને વાંચવા માટે આપણી ઉત્સુકતા વધારી મૂકવા માટે પૂરતી બની રહે છે. જૂની અને નવી બન્ને પેઢી માટે જે નામ અલ્પપરિચિત હોવાની શકયતા વધારે છે તેવાં કલાકારો વિષે પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં કેવી સ-રસ માહિતી પીરસવામાં આવી છે તેની આછેરી ઝલક જોઈએ –

'હિંદી ફિલ્મોમાં 'ખાન'ની બોલબાલાની પરપરામાં મહત્વનું અગ્રિમ સ્થાન ધરાવતા મજ઼હર ખાન (જન્મઃ ૧૮-૧૦-૧૯૦૫ની અભિનય કળા ૧૯ મૂક અને ૫૨ બોલતી ફિલ્મોમાં પ્રસરી છે.મુકેશને પ્રથમ હરોળના ગાયક તરીકે મુકી દેનાર ગીત દિલ જલતા હૈ તો જલને દે જે ફિલ્મમાં હતું એ ફિલ્મ 'પહલી નજ઼ર' (૧૯૪૫)નાં દિગ્દર્શક મજ઼હર ખાન હતા.

- પોરબંદર પાસે રાણાવાવમાં મેમણ કુટુંબમાં ૧૯૧૨માં જન્મેલા નૂર મહમ્મદની હાસ્ય કલાકાર તરીકેની સફળતામાં પોતાના નામ સાથે પોતાના

આદર્શ ચાર્લી ચેપ્લીનનાં નામને અને કામ સાથે ચેપ્લીનની વેશભૂષાને જોડી દેવાની તરકીબ કારગત થઈ હતી તેમ માની શકાય. ફિલ્મોમાં પોતાનું ભાગ્ય અજમાવવા માટેના પ્રયાસનાં પહેલે પગથિયે તેમને પૂછવામાં આવ્યું 'ગાતાં આવડશે?' તો તેમનો જવાબ હતો : ગાવું, રોવું, દોડવું, ઝાડ પર ચઢવું, નાચવું વગાડવું, ઝઘડવું, તરવું, કાંપવું, બધું આવડશે.

- હિંદી ફિલ્મોમાં ભાઈઓની જોડીઓમાં સૌથી વરિષ્ઠ ગણી શકાય એવી જોડી ડી.(દિનશા) બિલીમોરિયા અને ઈ.(એડી) બિલીમોરિયા ભાઈઓની જોડી હતી. ડી. બિલીમોરિયાની ખ્યાતિ

૧૯૨૮માં મૂક અને પછી ૧૯૩૫માં બોલતી 'અનારકલી" ફિલ્મોમાં સુલોચના (રુબી માયર્સ) ની અનારકલીની ભૂમિકા સામે સલીમની ભૂમિકાની યાદગાર અદાકારી માટે છે, જેમાં કંઈક ફાળો અનારકલી અને સલીમનાં ઉત્કટ ચૂમ્બન દૃશ્યોનો પણ રહ્યો હશે !. ઈ. બિલીમોરિયા એમના સમયના 'હી-મેન' હતા. રેલ્વેમાં ફાયર્મેન બનવા માટે ઘર છોડ્યું,અને નસીબે નોકરી અપાવી પૂનાનાં સિનેમાગૃહમાં ડોરકીપરની.ત્યાંથી મુંબઈ આવ્યા તો એક દિવસ તેમનો કોટ, બૂટ અને ટોપી ચોરાઈ ગયાં. એ હાલતમાં પ્રોજેક્ટરના વિક્રેતાએ તેમને નોકરીએ રાખ્યા. એક વાર ભાઈ દિનશાને મળવા ગયા હતા, તો મેકઅપ મૅને તેમને દીનશા સમજીને મેકઅપ કરી નાખ્યો, અને ત્યાંથી તેમની ફિલ્મ અભિનયનો 'પંજાબ મેલ' ચાલી નીકળ્યો.

- અહીં રજૂ થયેલં ૩૫ કલાકારોમાંથી આજની તારીખમાં હયાત એવાં એક માત્ર લીલા મહેતાને ૧૯ વર્ષે 'રાણક દેવી'ની ભૂમિકા ભજવવા આમંત્રણ મળ્યું. પણ આવી કિશોરી બે બાળકોની માતા રાણક્દેવીનાં પાત્રમાં નહીં શોભે તેમ જણાતાં તેમને બીજું પાત્ર અપાયું. એ પછીથી રેડીયોનાટકોમાં કામ કરતાં કરતાં તેમણે ગાયન કળા પર પણ વિધિપુરઃસરનું શિક્ષણ લીધું અને સેઠ સગાળશા, ગુણસુન્દરી, સત્યવાન સાવિત્રી, કન્યાદાન જેવી ગુજરતી

ફિલ્મોનાં ગીતો ગાયાં. 'ગુણસુંદરી'માં 'ભાભી તમે થાઓ થોડાં થોડાં વરણાગી' કહી શકે એવી આધુનિક નણંદનું પાત્ર ભજવવા માટે તેમને સ્લીવલેસ બ્લાઉસ પહેરવું પડે તેમ હતું એટલે તે ભૂમિકા તેમણે ન સ્વીકારી. સંજોગોનો યોગાનુયોગ કેવો થતો હોય છે - લીલ મહેતાએ દ્વિઅર્થી સંવાદો માટે ખૂબ ચર્ચાસ્પદ બનેલ, મરાઠી નાટક 'સકારામ બાઈન્ડર'માં એક બહુ 'બોલ્ડ' ભૂમિકા પણ નિભાવી !

જે પેઢીએ આ કલાકારોની ફિલ્મો જોઈએ છે તેમને માટે આ પુસ્તક એ ભૂતકાળની એમ મીઠી સફર બની રહે છે, તો નવી, અને આવનારી, પેઢી માટે હિંદી ફિલ્મ જગતની ભવ્ય ઈમારતના પાયામાં કેવાં કેવાં અવિલાપિત-અલ્પજાણીતાં લોકોનાં યોગદાન રહ્યાં છે તે જાણ કરતા રહેવા માટેનો એક સંવેદનશીલ દસ્તાવેજ બની રહેશે.

સંખ્યાની દૃષ્ટિએ, સૌથી વધારે ફિલ્મો ભારતમાં બને છે, પણ એ વિષયનું જે ક્ક્ષાનું અને જે વ્યાપનું દસ્તાવેજી કરણ થવું જોઈએ તે હજૂ આજે પણ નથી થતું. શ્રી હરીશ રગુવંશીનાં 'મુકેશ ગીતકોશ' કે તેમના મિત્ર અને સહધર્મી હરમિંદર સિંહ 'હમરાજ઼'નાં હિંદી ફિલ્મ ગીતકોશ'જેવાં સંશોધનાત્મક પુસ્તકોએ હિંદી ફિલ્મોની ગ્લેમર ઉપરાંત હકીકકત-પરસ્ત માહિતીનાં દસ્તાવેજી કરણ કરવાની પ્રક્રિયાનો પાયો નાખ્યો છે.

આ પ્રકારનાં, અને કક્ષાનાં, પુસ્તકો વધુમાં વધુ લોકો સુધી, લાંબા સમય સુધી પહોંચતાં રહે તે માટે તેનું ડીજિટલાઈઝેન થાય એ બહુ ઈચ્છનીય છે. જોકે એ હાલ પૂરતા તો એટલા આનંદના સમચાર છે કે 'મુકેશ ગીત કોષ'ની નવી આવૃતિ પકાશનાધીન છે. તે ઉપરાંત, હિંદી સિનેમામાં મહત્વનું યોગદાન આપનાર ૧૦૩ ગુજરાતી ફિલ્મી હસ્તિયોની બહુ રસપ્રદ માહિતી પૂરી પાડતા, 'દિવ્ય ભાસ્કર'માં હિંદી સિનેમા ગુજરાતી મહિમા' શીર્ષક હેઠળ, ૨૦૦૮ થી ૨૦૧૦ દરમ્યાન,પ્રકાશિત થયેલ લેખોનું સંકલન પણ પ્રકાશાનાધીન છે.

હરીશ રઘુવંશીનાં 'મુકેશ ગીત કોશ' ગુજરાતી ફ઼િલ્મ ગીત કોશ'ની ફોટોકૉપી આવૃતિઓ તેમ જ હરમિન્દર સિંહ 'હમરાઝ' સાથે લખાયેલ 'જબ દિલ હી ટૂત ગયા' અને હરમિન્દર સિંહ 'હમરાઝ'નાં હિન્દી ફિલ્મ ગીત કોષના વિવિધ ભાગ મેળવવા માટે આ પુસ્તકનાં પ્રકાશકનો સંપર્ક કરવો રહે છે..

* * *

પુસ્તકની હિંદી આવૃતિ અંગેની માહિતી

સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૮ ║ પૃષ્ઠ ૧૫૫ ║ મૂલ્ય રૂ. ૩૦૦ /-

પ્રકાશક: શ્રીમતી સતિન્દર કૌર, એચ. આઈ. જી. - ૫૪૫, રતન લાલ નગર, કાનપુર ૨૦૮૦૨૨

મો./વ્હૉટ્સઍપ્પ +૯૧ ૯૪૧૫૪૮૫૨૮૧ ઈ-મેલ: hamraaz18@yahoo.com

* * *

પુસ્તકના લેખકોનાં સંપર્ક સૂત્ર:

શ્રી હરીશ રઘુવંશી: harishnr51@gmail.com

શ્રી સુન્દરદાસ વિશનદાસ ગોહરાણી: sundergohrani@yahoo.co.in

* * *

નોંધ : અહીં લીધેલ કલાકારોની તસ્વીરો નેટ પરથી સાભાર લીધેલ છે, તેમના પ્રકાશાનાધિકાર મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે.

વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : ડીસેમ્બર,૨૦૧૮

સંગીતકાર સાથેનું મોહમ્મદ રફીનું પહેલું સૉલો ગીત: ૧૯૫૬

૨૦૧૬ના ડીસેમ્બર મહિનાથી આપણે મોહમ્મદ રફીના જન્મદિવસ [૨૪ ડીસેમ્બર, ૧૯૨૪] અને મૃત્યુતિથિની [૩૧ જુલાઇ, ૧૯૮૦] યાદમાં તેમણે જૂદા જૂદા સંગીતકારો સાથે સૌથી પહેલ વહેલાં સૉલો ગીતોની શ્રેણી શરૂ કરી છે. આ શ્રેણીનાં ગીતોને આપણે પાંચ પાંચ વર્ષના સમયખંડમાં વહેંચી નાખ્યા છે, અને દરેક વર્ષે, જુલાઇ અને ડીસેમ્બર મહીનાઓમાં, આ વિષયને અનુરૂપ ગીતો સાંભળવાનો ઉપક્ર્મ પ્રયોજ્યો હતો.

અત્યાર સુધી આપણે આ મુજબ જુદા જુદા સંગીતકારો સાથે મોહમ્મદ રફીનાં પહેલાં સૉલો ગીત સાંભળ્યાં છે.:.

• પ્રથમ પંચવર્ષીય સમયખંડ : ૧૯૪૪થી ૧૯૪૮ :: ડીસેમ્બર, ૨૦૧૬ 

- ૧૯૪૪થી ૧૯૪૬ - ભાગ ૧, અને

- ૧૯૪૭ અને ૧૯૪૮ - ભાગ ૨.

• બીજો પંચવર્ષીય સમયખંડ : ૧૯૪૯થી ૧૯૫૪ 

- ૧૯૪૯ - જુલાઈ, ૨૦૧૭;
- ૧૯૫૦ - ૧૯૫૧ - ૧૦ ડીસેમ્બર, ૨૦૧૭, અને

- ૧૯૫૨ – ૧૯૫૩ - ૧૭ ડીસેમ્બર, ૨૦૧૭

• ત્રીજો પંચવર્ષીય સમયખંડ ૧૯૫૪ – ૧૯૫૮

- ૧૯૫૪ -૧૯૫૫ - જુલાઈ ૨૦૧૮

આજે આપણે ૧૯૫૪-૧૯૫૮ના ત્રીજા પંચવર્ષીય ખંડનાં ૧૯૫૬નાં વર્ષમાં જે જે સંગીતકારો માટે મોહમ્મદ રફીએ પહેલ વહેલું ગાયું હોય એવાં સૉલો ગીતો સાંભળીશું.

૧૯૫૬

૧૯૫૬માં મોહમ્મદ રફીનાં ૧૩૮ સૉલો ગીતો છે. છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોમાં તેમનું જે રીતે સ્થાન બનતું ગયું હતું, બુલો સી રાની, હુસ્નલાલ ભગતરામ, નારાયણ દત્ત, એ આર ક઼ુરેશી, હેમંત કુમાર, શંકર જયકિશન, સલિલ ચૌધરી,મદન મોહન,શાર્દુલ ક્વાત્રા,એન દત્તા, ઓ પી નય્યર, લછ્છીરામ, શ્યામ બાબુ પાઠક જેવા જુના નવા, જાણીતા ઓછા જાણીતા એવા બધા જ પ્રકારના સંગીતકારોની પસંદ ફરી ફરીને મોહમ્મદ રફી પર ઢળવા લાગી હતી.

બડી દેર ભઈ અને દુનિયા ન ભાયે મુઝે (બસંત બહાર, શંક્ર જયકિશન); આયે બહાર બન કે લુભા કર ચલે ગયે (રાજ હઠ, શંક્રર જયકિશન); મૈને ચાંદ ઔર સિતારોંકી તમન્ના કી થી (ચંદ્રકાંતા, એન દત્તા); ગ઼રીબ જાન કર (છૂ મંતર, ઓ પી નય્યર); પરવર દિગાર-એ-આલમ (હાતીમતાઈ , એસ એન ત્રિપાઠી); એકી મૈં જૂઠ બોલીયા (એસ બલબીર સાથે, જાગતે રહો, સલિલ ચૌધરી); હઝારોં રંગ બદલેગા જ઼માના (શિરીન ફરહાદ, એસ મોહિન્દર) જેવાં ૧૯૫૬માં તેમનાં સીમાચિહ્ન કહી શકાય એવાં ગીતો આજે પણ હિંદી ફિલ્મ ગીતોના ચાહકો યાદ કરે છે.

મજાની વાત એ છે કે, આટઆટલા સંગીતકારોની પહેલી પસંદ બની ચૂક્યા પછી પણ ૧૯૫૬નાં વર્ષમાં પણ જેમની સાથે મોહમ્મદ રફીએ પહેલ વહેલી વાર સૉલો ગીત ગાયું હોય એવા સંગીતકારોની યાદી નોંધપાત્ર રહી છે.

સુદીપ્ત ભટ્ટાચાર્ય, કમ સે કમ, હિંદી ફિલ્મો પૂરતું, સાવ નવું નામ જણાય છે. જો કે આ વર્ષમાં જ એમની એક બીજી ફિલ્મ - તાજ ઔર તલવાર - પણ નજરે ચડે છે.

બહુત જલ કર મોહબ્બત મેં મેરા દિલ, આજ બોલા કયામત હૈ તૂ, અરે બીજલી હૈ તૂ શોલા હૈ
થોડા સા શરબત-એ-દિલદાર ચાહીએ - ગુલામ બેગમ બાદશાહ – ગીતકાર: રૂપબાની

ગીતની બાંધણી ભલે કવ્વાલીની શૈલીમાં કરાઇ હોય, પણ પરદા પર જોહ્ની વૉકરની આગવી અદાયગીમાં પા ર્શ્વ ગાયનમાં મોહમ્મદ રફીની હરકતો રંગ ભરી રહે છે.

કે દત્તા (કોરગાંવકર દત્તા) વિન્ટેજ એરામાં'૪૦ના દાયકાના એક મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવતા સંગીતકાર છે. નુર જહાંના સ્વર માટે તેમને બહુ જ માન હતું.

હમેં ના બીસારો હમેં તારો સાંવરે - હરિહર ભક્તિ – ગીતકાર: એસ પી કલ્લા

                        આ ગીતની ડિજિટલ કડી નથી મળી શકી.

અનિલ બિશ્વાસ અને મોહમ્મદ રફીનું સંયોજન સૉલો ગીતમાં પરિણમે એવા ઊજળા સંજોગો ૧૯૫૬નાં વર્ષમાં જઈને બની શક્યા છે. અનિલ બિશ્વાસે મોહમ્મદ રફી પાસે 'હીર'માં બે સૉલો અને (આશા ભોસલે સાથે) એક યુગલ ગીત ગવડાવ્યાં છે.

પ્રીત કા રોગી હોયા જોગી, દોનો એક સમાન, હો એક ઢુંઢે અપને પ્રીતમ કો એક ઢુંઢે ભગવાન
અલાહ તેરી ખૈર કરે, મૌલા તેરી ખૈર કરે, દાતા તેરી ખૈર કરે - હીર – ગીતકાર: રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ

પ્રેમીકાને મળવાની ઉત્કંઠ ઈચ્છાને, એક સાધુના વેશને છાજે એમ નિયંત્રિંત શૈલીમાં, રફીના સ્વરમાં સાંભળી શકાય છે. 

લેજા ઉસકી દુવાયેં વો જો તેરા હો ન સકા, અપની જાતી બહારોં સે ગલે મિલ કે રો ન સકા - હીર – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

કન્યા વિદાય સમયે ગવાતાં ગીતની પંજાબી લોકધુન હીરમાં ગીતની બાંધણી કરાઈ છે. 

અજિત મર્ચંટ એવા અનેક સંગીતકારોમાંના એક છે જેમને વાણિજ્યીક સફળતા નવરી.

પંછી ગાને લગે પ્રભાતી આને લગા સરસ સવેરા, જાગ સુંદરી મધુર મિલન કા આયા હૈ દિન તેરા - ઈન્દ્ર લીલા – ગીતકાર: દીપક કુમાર સરસ્વતી

સાખીથી માંડીને ગીતના અંત સુધી ગીતની બાંધણી ઠીક ઠીક જટિલ કહી શકાય તેવી છે. 

સન્મુખ બાબુ (ઉપાધ્યાય) નામ સાંભળતાં જ 'હમીર હઠ' (૧૯૬૪) માટે તેમની મુબારક બેગમના સ્વરમાં ગવાયેલ રચના નિગાહોં સે દિલમેં ચલે આઈએગા જરૂર યાદ આવે.

અંગારો પે હૈ તેરી જિન્દગી કી ગાડી, ખેલે જા તૂ આગ પે ખિલાડી - લલકાર – ગીતકાર: પ્રદીપ

માર્ચીંગ ટ્યુનનું એક નવું, રોચક, સ્વરૂપ આ ગીતમાં સાંભળવા મળે છે.

વિશ્વનાથ - રામ મુર્તિ દક્ષિણની ફિલ્મોનાં હિંદી સંસ્કરણ સાથે સંકળાયેલા સંગીતકારોમાંનું નામ છે, એટલે તેમને લગતી માહિતી સહેલાઈથી નથી મળી શકી.

જો ભી ચાહે માંગ લે ભગવાન કે ભંડાર સે... જગત કા રખવાલા ભગવાન અરે ઈન્સાન ઉસે પહેચાન - નયા આદમી – ગીતકાર: રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ

ગીત બેકગ્રાઉંડમાં ગવાતું હશે. સ્વરના આરોહઅવરોહને બહુ જ નિયંત્રિત માપમાં રાખીને પણ ખુબ ભાવવાહી બેકગ્રાઉંડ ગીત બની શકે તેનો નોંધપાત્ર નમુનો આ ગીતને કહી શકાય તેમ છે.

શિવરામ કૃષ્ણની પહેલી ફિલ્મ સુરંગ (૧૯૫૩)અને એ જ વર્ષની 'તીન બત્તી ચાર રસ્તા' અને પછી છેક ૧૯૭૦ની 'સંપૂર્ણ તિર્થ યાત્રા' માટે જાણીતા ગણાય છે.

બડે પ્યાર સે મિલના સબસે - સતી અનસુયા – ગીતકાર: ભરત વ્યાસ

ભિક્ષાટન માટેનીકળેલા સાધુઓ દ્વારા સહજપણે કહેવાતા ઉપદેશનાં સ્વરૂપનું ગીત આપણા માટે તો કર્ણપ્રિય રચના નીવડે છે.

સુન સુન રે જરા ઈન્સાન - સતી અનસુયા – ગીતકાર: ભરત વ્યાસ

ગીત બેકગ્રાઉંડમાં ગવાતું હોય એમ જણાય છે. ગીતની લય ગરબાની ધુનથી પ્રેરીત કહી શકાય તે પ્રકારની છે.

ઈક઼બાલ (મોહમ્મદ ઈક઼્બાલ)ને લગભગ એ જ નામના બીજા, થોડા વધારે જાણીતા, ઈક઼બાલ ક઼ુરૈશી તરીકે ઓળખવાની ભુલ મોટા ભાગે થતી આવી છે. ઈક઼્બાલનો કાર્યકાળ ૧૯૫૩થી ૧૯૭૫ સુધીનો રહ્યો હતો. ઈક઼બાલ ક઼ુરૈશી છ ફુટ લંબાઈ ધરાવતા હતા તેથી ઘણી ઓછી ઊંચાઈ ધરાવતા આપણા આ ઈક઼્બાલ 'છોટે ઈક઼્બાલ' તરીકે ઓળખાતા હતા.

અય માદર-એ-વતન માદર-એ-વતન, રહેંગે લેકે રાજ હમ વો તેરા તખ્ત-ઓ-તાજ઼ હમ - સિપાહસાલાર – ગીતકાર: ફારૂક઼ ક઼ૈસર

ગીતના બોલ પરથી જ્ણાય છે કે યુધ્ધ માટેની કૂચ કરતી વખતે આ ગીત સૈનિકોમાં દેશપ્રેમનું જોશ જગાવવા ગવાતું હશે. ગીતના ભાવને અનુરૂપ તેની ધુન કુચની ધુન છે.

કમલ મિત્રા પણ હિંદી ફિલ્મો માટે અજાણ્યું નામ છે.

પ્યાર બે-ક઼રાર હૈ, પ્યારકી પુકાર સુન, રખ લે આજ મેરી લાજ, મૈં તેરે નિસ્સાર સુન - યહુદીકી બેટી – ગીતકાર: કૈફી આઝમી

પ્રેમિકાના દ્વાર પર પુકાર કરતા પ્રેમીના ભાવને કૈફી આઝમી ભાવસભર શબ્દદેહ આપે છે. ગીત બેકગ્રાઉંડમાં ગવાતું હોઈ શકે છે. ગીતના અંતમાં રફીનો ઊંચો જતો સ્વર યાચનાની પુકારના આર્તનાદમાં ફેરવાઈ જાય છે. એકંદરે ગીત સાંભળવાલાયક રહે છે. 

આ ગીતનું લતા મંગેશકરે ગાયેલું વર્ઝન પણ છે. પ્રેમીઓનાં મિલન ન નથી શકવાનાં દર્દને તાદૃશ કરવા માટે આ વર્ઝનને સાવ જ અલગ પ્રકારે રચવામાં આવ્યું છે. 

આજના અંકના અંતમાં આપણી પરંપરા અનુસાર મોહમ્મદ રફીનું લેખન અજ વિષય સાથે બહુ નજીકથી સંકાળાયેલું ગીત પસંદ કર્યૂં છે. :

આંખમેં સુરત તેરી લબ પે ફસાના તેરા - છૂ મન્તર (૧૯૫૬) - સંગીતકાર ઓ પી નય્યર ગીતકાર: જાં નિસ્સાર અખ્તર 

૧૯૫૬નાં વર્ષમાં જ કોઈ પણ સંગીતકારે મોહમ્મદ રફી પાસે પહ વહેલી વાત ગવડાવ્યૂમ હોય એવાં સૉલો ગીતોની સંખ્યા એક પૉસ્ટ માટે પુરતી થઈ રહી છે, માટે ત્રીજા પંચવર્ષીય ખંડનાં બાકીનાં બે વર્ષો - ૧૯૫૭ અને ૧૯૫૮-નાં આ વિષય સાથે સંબંધિત ગીતો આપણે એક ખાસ પૉસ્ટ દ્વારા મોહમ્મદ રફીના જન્મદિવસે એક ખાસ પૉસ્ટ દ્વારા ૨૪ ડીસેમ્બરે સાંભળીશું.


પશ્ચાત નોંધ:

'વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો' શ્રેણીના વર્ષ ૨૦૧૮ના બધા અંક એક સાથે, વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો - ૨૦૧૮ પર ક્લિક કરવાથી વાંચી / ડાઉનલોડ કરી શકાશે.

એક ગીતનાં અનેક સ્વરૂપ - ૯ - સરખા મુખડા, ફિલ્મો જૂદી, અંતરા અને બીજું ઘણું જૂદું : [૯]

વર્તમાનમાં ફિલ્મ જગતને લગતું કંઈક વાંચવા મળે અને તેમાંથી આપણી આ શ્રેણી માટેનું એકાદ ગીત મળી જ રહે એ ઘટનાક્રમ આજના અંક માટે પણ બરકરાર છે.

'ગુજરાત સમાચાર'માં શ્રી અજિત પોપટની અઠવાડીક કોલમ 'સિને મેજિક'ના ૧૯-૧૦-૨૦૧૮ના લેખમાં હુસ્નલાલ ભગતરામે રચેલાં 'રાખી' (૧૯૪૯)નાં તલત મહમુદના સ્વરમાં ગવાયેલ ગીત તેરી ગલી સે બહુત, બેકરાર હો કે ચલે, શિકાર કરને કો આયે થે, શિકાર હો કે ચલે..નો ઉલ્લેખ છે.

ગીતના મુખડાના શબ્દો વાંચતાંની સાથે મારી જેમ તમને પણ લગભગ આ જ શબ્દોના મુખડામાં પ્રયોગવાળું, હસરત જયપુરીએ લખેલું અને શંકર જયકિશને રચેલું ;શિકાર' (૧૯૬૮)નું ગીત તુમ્હારે પ્યારમેં હમ બેક઼રાર હો કે ચલે, શીકાર કરનેકો આયે થે શિકાર હો કે ચલે ' જરૂર યાદ આવી ગયું હશે.

'અંગુલીમાલ' (૧૯૬૦)માં 'શિકારી શિકાર કરને આયે' એ શન્દોનો પ્રયોગ ખરેખર જંગલમાં રહેતાં લોકોએ શિકાર કરવા આવ્યું જણાતું યુગલ માટે એક ગીતમાં પ્રયોજ્યો છે. ગીતનાં ગાયકો બીજા અંતરામાં આ શિકાર કરવાનાં રૂપકને પ્રેમમાં શિકાર કરવાથવા સાથે પણ બહુ ચતુરાઈથી જોડી બતાવે છે.

ગીતના મુખડામાં અમુક ચોક્કસ શબ્દો સાંભળતાંવેંત એકાદ બહુ સાંભળેલું ગીત પહેલં યાદ આવે અને પછી થોડી વધારે શોધખોળ કરતાં બીજાં પણ કેટલાંક ગીતો મળી આવે એવો એક બી જો પ્રયોગ છે 'રૂખસે પર્દા જ઼રા હટા દો'.

શબ્દોમાં થોડા ફેરફાર સાથે સૌથી પહેલું ગીત જે કદાચ યાદ આવે તે આ હોવાની સંભાવના વધારે કહી શકાય

અપને રૂખ પે નિગાહ કરને દો...રૂખસે નક઼ાબ જ઼રા હટા દો મેરે હૂઝૂર - મેરે હૂઝૂર (૧૯૬૮) - ગાયક મોહમ્મદ રફી - સંગીતકાર શંકર જયકિશન - ગીતકાર હસરત જયપુરી

અને શોધ કરતાં તો યુ ટ્યુબ પર 'રૂખસે પર્દા જ઼રા હટા દો' પર તો બહુ બધી રચનાઓ જોવા મળે છે જેમાંની કેટલીક તો કંઈક અંશે શબ્દોના ધાર્મિક ભાવને લગતી પણ છે. આપણે એ રચનાઓને અહીં વિચારમાં નથી લીધી.

તે સિવાય મોહમ્મદ રફીએ જ સાવ અનોખા અંદાજમાં ગાયેલ બિપિન બાબુલ દ્વારા સંગીતબધ્ધ કરાયેલ અંજુમ જયપુરીની ફિલ્મ 'શાહી મહેમાન' (૧૯૫૫)ની રચનાની નોંધ તો સ્વાભાવિકપણે સઊથી પહેલી જ લેવી પડે…

શક્ય છે કે આપણામાંના ઘણાં માટે આ ગીત થોડું અપરિચિત હશે. તો હજૂ થોડા જ શબ્દોના ફેરફાર સાથેનું એક બીજું ગીત રજૂ કરીએ જે બહુ જ જાણીતું છે.

તુઝકો પર્દા રુખ-એ-રોશનસે હટાના હોગા - લાલા રૂખ (૧૯૫૮) - ગાયક તલત મહમૂદ - સંગીતકાર ખય્યામ

લગભગ આ જ શબોના પ્રયોગ પરથી આરબ સંસ્કૃતિની નબળી નકલ સમાન એક ગીત આ પણ છે -

ધાર્મિક અને ફિલ્મોમાં આ શબ્દો પરના મુખડા પરની રચનાઓ ઉપરાંત વ્યાવસાયિક ધોરણે જે લોકો 'ગઝલ શૈલી'ના ગાયકો તરીકે ઓળખ્યા છે તેવા ગાયકોએ પણ આ રચનાને પોતપોતાના અંદાજમાં રજૂ કરી છે -

જગજિત સિંઘ

તલત અઝીઝ

અનુપ જલોટા

પાકીસ્તાનમાં એક કદાચ ખાનગી મહેફિલમાં હિજાબ-સજ્જ ગાયિકાઓ પોતાની રચનાઓ રજૂ કરતી હોય એવા એક મંચમાં સદીઆ કાઝમી નામક ગાયિકાની રજૂઆત

આ શ્રેણીમાં હજૂ પણ કેટલાંક ગીતોની નોંધ લેવાની રહે છે જે હવે પછીના અંકમાં સાંભળીશું.

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વનો બ્લૉગોત્સવ - ૧૧_૨૦૧૮

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વ -  ૧૧_૨૦૧૮ બ્લૉગોત્સવ સંસ્કરણમાં આપનું સ્વાગત છે.

નવેમ્બર, ૨૦૧૮ના આપણા બ્લૉગોત્સ્વના અંકનાં કેન્દ્રસ્થાને આપણે સંગીતકાર રોશન(લાલ નાગરથ)ની ૫૧મી મૃત્યુ તિથિના ઉપલક્ષ્યમાં લખાયેલી પૉસ્ટને રાખીશું.

રોશનની ૧૯૫૯ સુધીની પ્રમાણમાં ઓછી ચર્ચાતી કારકીર્દીની સફરની વિગતે રજૂઆત, તેમના પરની બે લેખની સ્રેણીના પહેલા મણકા Early Days of Roshan માં કરવામાં આવી છે. એ પછી, Roshan – The concluding postમાં રોશનની કારકીર્દીનાં ૧૯૬૦-૧૯૬૮ વર્ષોની રજૂઆત કરવામાં આવી છે. આ વર્ષોમાં એકાદ બે અપવાદને બાદ કરતાં, બધી જ ફિલ્મોમાં રોશનનાં સંગીતે ફિલ્મ સંગીતના ચાહકોમાં અનેરૂં સ્થાન બનાવી લીધું હતું. આ સમયની ઓછી જાણીતી, વૉરંટ (૧૯૬૧), જેવી ફિલ્મોમાં પણ રોશનની સર્જનાત્મકતા તો ઝળકે જ છે, જેમ કે - હોઠોં પે હસીં આંખોંમેં શરારત રહેતી હૈ (લતા મંગેશકર), નિગાહોંમેં યે મસ્તી ક્યું હૈ (ગીતા દત્ત) કે ઓ બેઈમાન મૈંને તુઝે પહેચાન લિયા (આશા ભોસલે).

Rafi’s duets by Roshan  - રોશને રચેલાં મોહમ્મદ રફીનાં ૯૨ ગીતોમાંથી ૩૫ સૉલો અને ૫૭ યુગલ ગીતો છે. આગીતોમાંથી ત્રીજા ભાગનાં જ ગીતોની રચના, ૧૯૪૯થી ૧૯૫૯નાં, પહેલાં ૧૧ વર્ષમાં તેમણે  કરી હતી. તે પછીનાં ૧૯૬૦થી ૧૯૬૮નાં નવ વર્ષમા તેમણે બકીનાં બધાં ગીતો રચ્યાં છે.

રોશન રચિત મશહુર કવાલીઓ ઉપરાંત તેમણે જે જે ગીતોમાં 'અન્ય' ગાયકોનો પ્રયોગ કર્યો તે બધાં ગીતો બહુ જ યાદગાર ગીતો બન્યાં છે. જેમ કે યે ઈચ બીચક છુરર્ર.... - બાવરે નૈન (૧૯૫૦)

હવે આપણે નવેમ્બર મહિનામાં આવતી  વર્ષગાંઠ અને અવસાનતિથિઓને ઉદ્દેશીને લખાયેલ પૉસ્ટ્સ વાંચીશું.

A Eulogy that Touches the Heart - આજથી લગભગ પોણી સદી પહેલાં, પંજાબમાં એક અતિપ્રતિભાસંપન્ના બાળક, માસ્ટર મદને, ગાયક તરીકે ધૂમ મચાવી દીધી હતી. ગઝલો, ઠુમરીઓ અને ગુરબાની તેની શાસ્ત્રીય સંગીતની અનોખી રજૂઆત ચારે તરફ વીજળીની ઝડપે પ્રસરતી હતી. કમનસીબે, એક અફવા મુજબ, પંદર વર્ષની ઉમરે તેને કોઈએ પારો ખવડાવીને તેની હત્યા કરી નાખી.તેની માત્ર ૮ રેકોર્ડ્સ જ બની છે, પણ સાગર નિઝામીને બે જ ગ઼ઝલો યું ન રહે રહે કે હમેં તરસાઈયે અને હૈરત સે તક રહા હૈ જહાં-એ-વફ઼ા મુઝે તેમને અમર કરઈ દેવા માટે પૂરતી છે. …. હિંદી ફિલ્મોમાં બાળકોની ભૂમિકાનું એક આગવું અગત્ય રહ્યું છે. તેમના ભાગે પર્દા પર ગીત ગાવાનું પણ આવ્યું છે. પ્રસ્તુત પૉસ્ટમાં માત્ર બાળકોએ પર્દા પર ગાયાં હોય તેવાં ગીતોને પંડિત જવાહરલાલ નહેરૂના જન્મદિને યાદ કરાયેલ છે.

Sohrab Modi - His films always carried Social or National Message - (જન્મ ૨ નવેમ્બર, ૧૮૯૭) ૧૯૩૦-થી ૧૯૫૦ના દાયકામાં સામાજિક અને ભવ્ય ઐતિહાસિક ફિલ્મોના નિર્માતા તરીકે યાદ કરાય છે. તેમનાં નિર્માણ ગૃહનું નામ મિનરવા મુવીટોન હતું.

સોહરાબ મોદી ધ ગ્રેટ મુઘલ ઑફ હિસ્ટોરિકલ્સ (ઐતિહાસિક ફિલ્મોના મહાન શહેનશાહ) અમૃત ગંગર ║ ISBN : 8183281087, 9788183281089

In the Musical Memory of Meena Kapoor - શાલન લાલ મીના કપૂરને તેમની પહેલી અવસાન તિથિ (જન્મ: ૧૯૩૦ – અવસાન: ૨૩ નવેમ્બર, ૨૦૧૭)ના અંજલિ લેખમાં મીના કપૂરની કારકીર્દીની સર્વગ્રાહી સમીક્ષા દરમ્યાન તેમની પહેલી ૧૦ ફિલ્મોની વિગતે ચર્ચા કરે છે.

S D Burman Was Someone Who Adjusted To Changing Times, Therein Lies His Greatness – અનિરૂધ્ધ ભટ્ટાચાર્જી અને બાલાજી વિટ્ટલનું આખું પુસ્તક, S D Burman – The Prince Musician, એસ ડી બર્મનને લગતી નજીવી બાબતો, તેમનાં કામની ઝીણી ઝીણી વિગતો, તેમની કારકીર્દી, તેમનાં રીલીઝ ન થયેલાં ગીતો અને કામ વિષેની ધ્યાન પર ન આવેલી બાબતોને ધ્યાનમાં રાખવાની સાથે તેમનાં સંગીતને કેન્દ્રમાં રાખે છે.

Mehfil Celebrates ‘S D Burman’ Month ની એસ ડી બર્મન પરની ગયે મહિને શરૂ કરેલ લેખામાળાને S D Burman – the 60s પછીથી The Concluding Post – S D Burman વડે પૂરી કરાઈ છે.

The Song "Gata Rahe Mera Dil" was the Last Addition in Guide  એ કદાચ હવે બહુ ન જાણીતી વાત નથી રહી, તેમ છતાં પ્રસ્તુત લેખમાં તેની રજૂઆત રસપ્રદ રહી છે.

Usha Uthup - A Journey from Night Club to Bollywood - 'હરે રામ હરે કૃષ્ણ'માં તેમનાં ગીતોની નોંધ લેવાઈ તે પહેલાં ઉષા ઉત્તુપે Greenback Dollar" EP રેકોર્ડમાં "Jambalaya" અને The Kingston Trio's  જેવાં બે અંગ્રેજી પૉપ ગીતોનાં કવર ગીતો વડે ધ્યાનાકર્ષિત કરેલું.

Runa Laila - The Melody Queen Beyond Borders માં પાકિસ્તાની ફિલ્મ 'હમ દોનો'નું ગીત રજૂ થયું છે.

Mala Sinha - One of the most sought-after actresses in the 1950s, 1960s – (જન્મ ૧૧ નવેમ્બર, ૧૯૩૬) ૧૯૫૮થી ૧૯૬૫નાં વર્ષોમાં સૌથી બધારે મહેતાણું મેળવતાં નાયિકા હતાં

Baazi- The Film that was a trendsetter and gave Bollywood many Legends, જેમ કે દેવ આનંદને હીરો તરીકેની પહેચાન, ગુરુ દત્તનો એક કાબેલ દિગ્દર્શક તરીએ પરિચય, એસ ડી બર્મનની બહુઆયામી સંગીતકાર તરીકે સ્વીકૃતિ, અને દેવ આનંદનાં ભવિષ્યમાં પત્ની થવાનાં હતાં તેવાં કલ્પના કાર્તિક.

ડસ્ટેડ ઑફ્ફના ૧૦મા જ્નમ દિવસે, Ten of my favourite songs from films I haven’t watchedમાં લેખિકાએ જોયાં ન હોય તેવી ફિલ્મોનાં ગીતો રજૂ કરવાનો અપવાદ કર્યો છે. (જોકે મારા જેવા તેમના વાચકોએ તો તેમના ફિલ્મ રિવ્યુ અને ગીત સંકલનના લેખોને એટલે જ માણ્યા છે કે એ એમાંની મોટા ભાગની ફિલ્મો મેં જોઈ નથી !.)

નવેમ્બર, ૨૦૧૮માં વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતોમાં આપણે  સલીલ ચૌધરીએ સંગીતબધ્ધ કરેલાં ૧૯૫૩થી (આંશિકપણે)૧૯૫૬ સુધીનાં ગીતો યાદ કરેલ છે..

હવે આપણે અન્ય વિષયો પરના લેખો તરફ નજર કરીએ.

Rahi (1952) - India's First Film to Venice and Moscow International Film Festivals in 1954 માં કે એ અબ્બાસનાં દિગ્દર્શનમાં દેવ આનંદ, નલીની જયવંત અને બલરાજ સહાનીની મુખ્ય ભૂમિકાઓ હતી. મુલ્ક રાજ આનંદની નવલથા "Two Leaves and a Bud" પર આધારિત આ ફિલ્મ હિંદીમાં 'રાહી' શીર્ષકથી અને અંગ્રેજીમાં The Wayfarer શીર્ષકથી પ્રદર્શિત થઈ હતી.તે રશિયનમાં પણ ડબ કરાઈ હતી.

When The Moon And Romance Go Together - કવિઓ અને પ્રેમીઓને ચાંદનું આકર્ષણ અને કામણ રહ્યું છે.  તેની સુંદરતાએ કવિઓને પ્રેમી અને પ્રેમીઓને કવિ કરી મૂક્યાં છે. આપણે ત્યાં તો લોકગીતોમાં પણ ચાંદનાં લાવણ્યનાં વર્ણનો છે. પ્રસ્તુત પૉસ્ટમાં આવાં જ કેટલાંક ગીતોને યાદ કરાયાં છે.

ઓક્ટોબરના રોજ ઉજવાતા વિશ્વ આહાર દિવસની અનોખી ઉજવણીની Introducing Food and Food Movie Month on Dustedoff  વડે ગયા મહિને શરૂઆત થયેલી તે The Food and Food Movie Project, Part 4 થી આગળ વધી,  Onscreen Chefs: The Myth and the Realityનો રસપ્રદ પડાવ પૂરો કરી અંતમાં Ten memorable food scenes from Hindi cinemaરજૂ કરે છે.

મિર્ઝા ગ઼ાલિબ મિત્રોને કેરીનો અલગ સ્વાદ ચખાડે છે - મિર્ઝા ગ઼ાલિબ (૧૯૫૪)

Top 20 Bollywood film soundtracks of Golden Era ૧૯૪૦થી ૧૯૭૫ દરમ્યાન રજૂ થયેલી ફિલ્મોમાંથી ચુંટેલી ફિલ્મોને અલગ તારવે છે.

Coming Down the Musical Notes – સંગીતની સરખામણી સાહસપૂર્ણ ખેલની સાથે કરવી હોય તો આરોહમાં પર્વતારોહણ જેટલો જ રોમાંચ છે તો બરફન પહાડ પર નીચે લસરવા જેવી મજા છે. સા રે ગ મના કોઈ પણ સ્વરથી શરૂ કરીને  મુખડામાં જ થતો આરોહ પૂર્વાંગ પ્રાંરભ ગીત કહેવાય છે જ્યારે સપ્તકના નિ, ધ, પના સ્કી ઢોળવ પર થતો મુખડામાં અવરોહ ઉત્તાંગ પ્રારંભ ગીત કહેવાય છે. મોટા ભાગનાં  ગીતો પૂર્વાંગ પ્રારંભ જ જોવા મળશે, ઉત્તરાંગ પ્રારંભનાં ગીતો જલદી શોધ્યે નહીં મળે. પ્રસ્તુત પૉસ્ટમાં આવાં ઉત્તરાંગ પ્રાંરંભ ગીતોની એક યાદી બનાવાઈ છે, જેમાંથી એક ખૂબ જ સ-ર્સ ગીત અહીં મૂક્યું છે :

આજા ઓ જાન-એ- જાન, મેરે મહેરબાં - ગીત ગાયા પથ્થરોંને (૧૯૬૩) – ગાયિકા: આશા ભોસલે – સંગીતકાર: રામ લાલ – ગીતકાર: ભરત વ્યાસ 

Mi Raat Taakli Mi Kaat Taakli – Jait Re Jait – Liberated In Love - જ્યારે શૈલેન્દ્રએ લખ્યું હશે કે 'તય કર લિયા... આજ ફિર જીનેકી તમન્ના હૈ, આજ ફિર મરનેકા ઈરાદા હૈ' ત્યારે તેમને કલ્પના નહીં હોય કે તેઓ કેટલીય સ્ત્રીઓના અકથ્ય બોલને વાચા આપી રહ્યા છે. 'ગાઈડ'ની રોઝી કે 'માયા મેમસાબ'ની માયા એવી સ્ત્રીઓનાં ઉદાહરણો છે જેમને મળેલા અસ્વીકાર્ય સંજોગોની સામે માથું ઊંચું કર્યું. જબ્બાર પટેલની મરાઠી ફિલ્મ ' જૈત લે જૈત (જીતી લે જીતી)નું આ ગીત કળામાં કળાને સંતાડી દઈને રજૂ કરવાની કળાનું સરસ ઉદાહરણ છે. ફિલ્મમાં જિંદગી જીતી જવાય છે , પણ પ્રેમ હારી જાય છે.

The Punjabification of Bollywood - ગુલામ હૈદર જેવા સંગીતકારો સંગીતમાં પંજાબી તાલને રજૂઅ કર્યા બાદ બી આર ચ્પરા અને રાજ કપૂર જેવા દિગ્દર્શકોએ હિંદી ફિલ્મોને પંજાબીકરણનો રંગ ચડાવ્યો. '૫૦ અને '૬૦ના દશકાઓમાં ઉર્દુ અને મુસ્લીમ અસરનાં ગીતોની સાથે બંગાળી પ્રભાવનાં ગીતો પણ સાંભળવાં મળતાં રહ્યાં હતાં.

Urdu sounds are disappearing from Bollywood songsમાં રીઝવાન અહમદ, મુઘલ-એ-આઝમથી લઈને માય નેમ ઈઝ ખાન સુધીની ઉર્દુ ઉચ્ચારણની પડતી દશાની સમીક્ષા કરે છે.

To Each His Colour – ફિલ્મોના ઈતિહાસનું એક મહત્ત્વનું પાસું શેતશ્યામથી કરીને રંગીન વૈવિધ્યના વિકાસનું પણ રહ્યું છે. વચ્ચેના ગાળમાં અમુક ફિલ્મોમાં માત્ર અમુક દૃશ્યો - ગીતો જ રંગીન ફિલ્માવાતાં. ઓછાં બજેટવાળી, બી-ગ્રેડની ફિલ્મો તરીકે ઓળખાતી, ફિલ્મોમાં અદાકારો ઓછાં ખર્ચમાં મળે તેવા લેવાતા, સ્વાભાવિક છે કે આવી ફિલ્મો શ્વેતશ્યામમાં જ બનતી. એ સમયે ફિલ્મ નિર્માતા વાડીઆ બ્રધર્સે ફિરોઝ ખાન અને સયીદા ખાનની મુખ્ય ભૂમિકાવાળી ચાર દરવેશ (૧૯૬૪) રંગીન ફિલ્મ બનાવી હતી.પ્રસ્તુત પૉસ્ટમાં 'આશિક રંગીન' ફિલ્મોનાં ગીતોને યાદ કરાયાં છે.

From BIG DATA to Small Cinema? Challenges & Opportunities of Cinema in New Media -  છેલ્લાં થોડાં વર્ષોમાં મોબાઈલ ઇન્ટરનેટના વપરાશકારોમાં ખૂબ ઝડપથી વધારો થઈ રહ્યો છે...બિગ ડૅટા' પર થઈ રહેલાં વિવિધ પ્રકારના અભ્યાસોને કારણે ગ્રાહકની પસંદનાં વિશ્લેષણના અભાસ પણ આક્રમકપણે તવાલાગ્યા છે. સિનેમામાં પણ સમયની સાથે તેનાં ફોર્મેટમાં જ નહીં, પણ પ્ર્જેક્શન ટેક્નોલોજિને પણ કારણે બદલાવ આવી રહ્યા છે. મોટા પરદા પર ફિલ્મો જવાનો પ્રવાહ હજૂ ઘટ્યો નથી, પણ ટીવી અને સ્માર્ટફોનના નાના પર્દા સાથે તેની હરિફાઈનાં એંધાણ વર્તાવા લાગ્યાં છે. હવે ખરો સ્વલા એ છે કે પર્દાના માપ સિવાય દર્શક વર્ગના વ્યાપક અભ્યાસ ઉપરાંત સિનેમામાં ખરેખર 'નાનું' કંઈ બચ્યું છે ખરૂં?

Raat bhar ka hai mehmaan andhera –  લતા જગતીઆણી ફિલમના સાઉંડટ્ર્ક પર જ સાંભળવા મળતી કડીને યાદ કરે છે.

યૂં હી દુનિયામેં આકર ન જાના

સિર્ફ આંસુ બહા કર ન જાના

મુસ્કુરાહટ પે ભી હક઼ હૈ તેરા

કિસકે રોકે રૂકા હૈ સવેરા…

Tere mere milan ki ye raina – અહીં મોનિકા કાર હૃષિકેશ મુખર્જીની પતિ-પત્નીના સંબંધોના ભુખરા રંગની છાયાઓની ખોજની વાત માડે છે.
તેમની કોલમ 'ટુ ધ પોઇન્ટ'ના તેમના લેખ - ફિલ્મ સંગીત અને રાગ-સંગીત વચ્ચે સગ્ગા ભાઇબહેન જેવો સંબંધ છે એ હકીકત સ્વીકારવી રહી...! - માં અજિત પોપટ આ વિષય પરની ચર્ચાના સંદર્ભમાં જણાવે છે કે, ઠુમરી, દાદરા, ભજન, ગઝલ, વગેરે ગાયન-પ્રકારોને પંડિતો 'ઉપશાસ્ત્રીય ગાયન પ્રકાર' તરીકે ઓળખાવે છે. ફિલ્મ સંગીત આ પ્રકારના ગાયન પ્રકારમાં આવે છે. કોઇ પણ ફિલ્મ સંગીતકાર મનગમતા રાગનો આધાર લઇને કોઇ ગીતની તર્જ એ રાગમાં બાંધે ત્યારે સંગીતના જાણકારો ઉપરાંત કોમન મેનને નજર સામે રાખીને તર્જ બનાવે છે. ફિલ્મ સંગીત કોમન મેન માટે તૈયાર થાય છે, પંડિતો માટે નહીં.

આ મહિને આપણે ૧૯૪૭નાં પુરુષ-પુરુષ યુગલ ગીત અને ત્રિપુટી/ત્રિપુટી+ગીતો સાંભળ્યાં અને યુગલ ગીતોની ચર્ચાનું સમાપન મને સૌથી વધારે ગમેલાં યુગલગીતો વડે કર્યું. ૧૯૪૭નાં ગીતોની ચર્ચાનો અંત હંમેશની જેમ મને સૌથી વધારે પસંદ પડેલા સંગીતકારો વડે કર્યો છે. ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૭નાં ગીતો પર ક્લિક કરવાથી ૧૯૪૭નાં ગીતોની ચર્ચાની અલગ અલગ પ્રકાશિત પૉસ્ટ્સ એક સાથે વાંચી/ડાઉનલોડ કરી શકાશે.

અને હવે મુલાકાત કરીએ અન્ય પ્રકાશનો પરની નિયમિત કોલમોની :

જન્મભૂમિ પ્રવાસીની રવિવારની 'મધુવન' પૂર્તિમાં શ્રીકાંત ગૌતમની 'રાગરંગ'  કોલમના નવેમ્બર, ૨૦૧૮ના લેખો:

તેજોમય, ઝગમગતી, પ્રેરણાદાયી દિવાળી - સિનેમાના સંદર્ભે 

એક અભિનેત્રી - મધ્યમમાર્ગી ભૂમિકાઓ

દિવાળી પ્રદર્શિત 'દેવાળું' ફૂંકેલી ફિલ્મો

'કચ્ચી ધૂપ'માં 'કૈરી'ની 'રજનીગંધા'સમી સોડમ

સોનલ પરીખ 'જન્મભૂમિ'ની 'મલ્ટિપ્લેક્ષ' પૂર્તિમાં કોઈ એક ગીતને લઈને 'છૂ કર મેરે મન કો' કોલમ કોલમના નવેમ્બર, ૨૦૧૮ના લેખો.:

એ પ્યાર તેરી પહેલી નજ઼ર કો સલામ   

ચાંદ આહેં ભરેગા ફૂલ દિલ થામ લેંગે 

હું અભી મૈં જવાં, અય દિલ.. 

સલામ-એ-હસરત કુબૂલ કર લો

 

'ગુજરાત સમાચાર'માં દર શુક્ર્વારે પ્રકાશિત થતી કોલમ 'સિને મેજિક'માં અજિત પોપટ નવેમ્બર, ૨૦૧૮માં હિણ્દી ફિલ્મ જગતની પહેલી સંગીતકાર જોડી હુસ્નલા ભગતરામ પરની શ્રેણીને આગળ વધારે છે-

હુશ્નલાલ ભગતરામ સાથે સુરૈયાનાં મનમોહક વધુ ગીતોની ઊડતી ઝલક

અત્યંત ઓછા સમયગાળામાં પણ ગીતા રોય-દત્તે ચાલીસેક ગીતો હુશ્નલાલ ભગતરામ માટે ગાયાં

ગાયિકા અભિનેત્રી સુરૈયાની બાબતમાં આ સંગીતકાર જોડીએે નૌશાદની બરાબરી કરી

મહિનાના આખરી શુક્ર્વારે નવા સંગીતકાર પરના લેખની પરંપરામાં હાલમાં અમિત ત્રિવેદી ઉપર લેખમાળા ચાલી રહી છે. નવેમ્બર, ૨૦૧૮ના, આજે,  છેલ્લા શુક્રવારે, અમિત ત્રિવેદીની બીજી ફિલ્મની વાત કરતાં કહે છે કે ‘મારે તો ફિલ્મ સંગીતકાર બનવુંજ નહોતું, પરંતુ દેવ ડીએ મારું જીવન પલટી નાખ્યું...'

નવેમ્બર, ૨૦૧૮માં વેબ ગુર્જરી પર 'ફિલ્મ સંગીતની સફર'માં પ્રકાશિત થયેલા લેખો:

ફિલ્મીગીતો અને વાજિંત્રો

એસ ડી બર્મન અને સ્ત્રી પાર્શ્વગાયકો – શમશાદ બેગમ : ૧૯૪૬-૧૯૫૦

ફિલ્મીગીતો અને શીર્ષક – ૧૩

બંદિશ એક, રૂપ અનેક – ૪૯ – "જોતાં રે જોતાં રે અમને જડિયાં રે સાચા સાગરનાં મોતી"

અભિનેત્રીઓ અને પિતા-પુત્રની જોડી (૧)

એક ગીતનાં અનેક સ્વરૂપ – ૯ – સરખા મુખડા, ફિલ્મો જૂદી, અંતરા અને બીજું ઘણું જૂદું [૧૦ ]

આપણા આ બ્લૉગોત્સવના દરેક અંકના અંતમાં આપણે મોહમ્મદ રફીને લગતો લેખ અથવા તો પોસ્ટમાં સામાન્યતઃ જે વિષયનું પ્રાધાન્ય હોય તેને અનુરૂપ ઓછાં સાંભળવા મળતાં મોહમ્મદ રફીનાં ગીતને યાદ કરતાં હોઈએ છીએ. આજના અંકમાં કેટલાંક ગીતો પસંદ કરેલ છે.

ખાલી જેબેં હો કડકી હો, મેરા દિલ માગે વો લડકી હો - છોરા છોરી (૧૯૫૫) -  સંગીતકાર: રોશન – ગીતકાર: કેદાર શર્મા 

ચાંદ તકતા હૈ ઈધર આઓ કહી છૂપ જાએં, કહીં લાગે ના નઝર આઓ કહીં છૂપ જાએં - દૂજ઼ કા ચાંદ (૧૯૬૪) - સુમન કલ્યાણપુર સાથે – સંગીતકાર: રોશન – ગીતકાર: સાહિર લુધ્યાનવી

મેરે પ્યારમેં તુઝે ક્યા મિલા - સુહાગન (૧૯૬૪)- સંગીતકાર: મદન મોહન – ગીતકાર: હસરત જયપુરી

ગુસ્સેમેં તુમ ઔર અચ્છી લગતી હો - ચાર દરવેશ (૧૯૬૪) - સંગીતકાર: જી એસ કોહલી – ગીતકાર: અન્જાન

હિંદી ફિલ્મોનાં સુવર્ણ યુગની આપણી આ સફરને વધારે રસમય, આનંદપ્રદ અને વાચ્ય બનાવવા માટે આપનાં સૂચનો, ટીકા-ટિપ્પણીઓ તેમજ નવા સ્ત્રોતો માટેના સુઝાવો માટે  દિલથી ઈંતઝાર રહેશે.