અનિલ બિશ્વાસ અને 'મુંબઈના સાયગલ' સુરેન્દ્ર(નાથ) - સોલો ગીતો – ઉત્તરાર્ધ

 

અનિલ બિશ્વાસે સ્વરબધ્ધ કરેલ, સુરેન્દ્ર(નાથ)નાં ૧૯૩૦ના દાયકામાં ગવાયેલાં સોલો ગીતો આપણે ૧૪-૭-૨૦૧૫ના રોજ પ્રકાશિત થયેલા પૂર્વાર્ધમાં સાંભળી ચૂક્યાં છીએ.

આમાંનાં ઘણાં ગીતો મેં પહેલી જ વાર સાંભળ્યાં હતાં. ઇન્ટરનેટ પર ખૂણે ખાંચરેથી અમૂલ્ય માહિતી અપલોડ કરનાર એ સંગીતપ્રેમીઓની ધગશ,મહેનત અને જોશને પ્રતાપે આપણે ફિલ્મ સંગીતમાં અન્યથા કાળની ગર્તામાં દટાઇ ગયેલ આ રત્નોથી કદાચ કદાપિ પરિચિત ન પણ થયાં હોત.

'ગરીબ' અને 'જવાની' ‘નેશનલ સ્ટુડિયોઝ’ની ફિલ્મો હતી જ્યારે 'મંઝધાર' સોહરાબ મોદીનાં 'મીનરવા મુવીટોન'ની ફિલ્મ છે.

આજના આ હપ્તામાં આપણે ૧૯૪૦ના દાયકામાં અનિલ બિશ્વાસે સંગીતબધ્ધ કરેલાં સુરેન્દ્રના સ્વરમાં ગવાયેલાં સૉલો ગીતોને સાંભળીશું.

મોહબ્બતકી દુનિયા હૈ સબ સે નિરાલી - ગરીબ (૧૯૪૨) - ગીતકાર - ડૉ. સફદર 'આહ' સીતાપુરી

ફિલ્મ સંગીતના ઇતિહાસકારોનું કહેવું છે કે સુરેન્દ્રની ગાયક તરીકેની આગવી શૈલીનો પરિચય આપણને આ ફિલ્મથી થવા લાગે છે.

આ ગીતમાં હાર્મોનિયમનો સ્વરસજ્જામાં કરાયેલો પ્રયોગ ખરેખર અદૂભૂત છે.

મુઝકો જીનેકા બહાના મિલ ગયા - ગરીબ (૧૯૪૨) - ગીતકાર - ડૉ. સફદર 'આહ' સીતાપુરી

ગ઼ઝલ ગાયકીની શૈલીનો પ્રયોગ

તેરી યાદમેં વો મઝા પા રહા હૂં - ગરીબ (૧૯૪૨) - ડૉ. સફદર 'આહ' સીતાપુરી

અહીં એકદમ નીચા સૂરમાં ગાવાનો પ્રયોગ કરાયો છે.

એક સિતારકે દો તાર - ગરીબ (૧૯૪૨) - ગીતકાર - પંડિત ઈન્દ્ર ચંદ્ર

ગીતના શબ્દોમાંના એક ગરીબ એક સરકાર એવા 'એક સિતારકે દો તાર'ના પ્રયોગને ચરિતાર્થ કરતો સિતારનો પ્રયોગ ગીતને અનોખો સ્પર્શ આપી જાય છે.

હસીનોં કર લો સલામ - ગરીબ (૧૯૪૨) - ગીતકાર - પંડિત ઈન્દ્ર ચંદ્ર

ગીતના મુખડાને અનોખી સ્ટાઈલથી સંગીતના પ્રીલ્યુડમાં સમાવી લેવાય છે.

બાદલ છાયે હમ સે ક્યા - ગરીબ (૧૯૪૨) - ગીતકાર - ડૉ. સફદર 'આહ' સીતાપુરી

તેરા જગ દેખ લિયા - ગરીબ (૧૯૪૨) - ગીતકાર - ડૉ. સફદર 'આહ' સીતાપુરી

આ ગીતનું સ્વર નિયોજન અશોક ઘોષે કર્યું હોઇ શકે છે.

કભી જલવે દિખાયે જાતે હૈં - ગરીબ (૧૯૪૨) - ગીતકાર - ડૉ. સફદર 'આહ' સીતાપુરી

soundcloud url="https://api.soundcloud.com/tracks/200573742" params="auto_play=false&hide_related=false&show_comments=true&show_user=true&show_reposts=false&visual=true" width="100%" height="450" iframe="true" /

નઝારે હુએ હૈં ઈશારે હુએ હૈં - જવાની (૧૯૪૨) - ગીતકાર - વઝાહત મિર્ઝા

અંતરાની વાદ્યસજ્જામાં હાર્મોનિયમનો રમતિયાળ પ્રયોગ કવ્વાલીના ઢાળમાં સ્વરબદ્ધ ગીતને ઝણઝણાવી મૂકે છે.

ધ્યાન ઉસકા લગાએ બૈઠેં હૈ - જવાની (૧૯૪૨) - ગીતકાર વઝાહત મિર્ઝા

soundcloud url="https://api.soundcloud.com/tracks/200574361" params="auto_play=false&hide_related=false&show_comments=true&show_user=true&show_reposts=false&visual=true" width="100%" height="450" iframe="true" /

રૂઠે હુએ કો હૈ મનાના, દેખ દેતા હૈ કહતા હૈ કાંટા - જવાની (૧૯૪૨) - ગીતકાર - હઝરત આરઝૂ

મેરા ચાંદ આ ગયા મેરે દ્વારે -મંઝધાર (૧૯૪૭) - ગીતકાર - શમ્સ લખનવી

અનિલ બિશ્વાસ - સુરેન્દ્રની જોડીનું આ કદાચ અંતિમ ગીત કહી શકાય.

પણ બૂઝતો દીવો વધારે પ્રકાશે એ ન્યાયે આ ગીતનું જોડીદાર ગીત ખુર્શીદ અને સુરેન્દ્રના યુગલ સ્વરમાં સંગીતબધ્ધ થયું છે. મુખડો અને પહેલો અંતરો સાંભળીએ ત્યાં સુધી તો આ ગીત ખુર્શીદનું સોલો ગીત જ લાગે. ગીતનાં બંને સ્વરૂપમાં જે સુક્ષ્મ તફાવતો કરાયા છે તે ધ્યાન દઇને સાંભળવા જેવા છે. તો વળી યુગલ ગીતમાં ખુર્શીદનો અને સુરેન્દ્રનો ભાગ સાવ જ અલગ સ્વરૂપે ગવાયો છે.

નોંધવા લાયક એક આડવાત એ છે કે આ ફિલ્મના આ બે સિવાયનાં બીજાં ૪ ગીતો ગુલામ હૈદર અને હજૂ બીજાં ૪ ગીતો જ્ઞાન દત્તે સ્વરોમાં ગૂથ્યાં છે.

લેખ માટે Songs of Yoreના Anil Biswas’s songs for Bombay Saigal: Surendra લેખનો બહુધા આધાર લીધો છે. ઘણાં ગીતો ખોળી આપવામાંબીરેન કોઠારી નાં યોગદાનનો ફાળો પણ મહત્ત્વનો રહ્યો છે. એ ઉપરાંત ઘણી પૂરક માહિતી માટે તેમના દ્વારા લિખીત ‘સાગર મુવીટોન’ નો આધાર લીધો છે. આ તબક્કે એ બંનેનો સપ્રેમ આભાર માનવાની તક ફરી એક વાર ઝડપી જ લઉં છું.

અનિલ બિશ્વાસનાં સંગીતનિદર્શનમાં સુરેન્દ્રનાથે ગાયેલાં યુગલ ગીતોને આપણે હવે પછી માણીશું.

૧૯૫૦નાં ગીતો : ચર્ચાની એરણે - યાદગાર સ્ત્રી-ગીતો (૭) : અન્ય ગાયિકાઓ : ગીતા દત્તનાં તેમ જ અન્ય કેટલાંક ગાયિકાઓનાં યાદગાર ગીતો

‘Best songs of 1950: And the winners are? દ્વારા આપણે વર્ષ ૧૯૫૦નાં ગીતોની વિગતે ફેર-મુલાકાત કરી રહ્યાં છીએ. આ પહેલાં આપણે સ્ત્રી-પાર્શ્વગાયિકાઓનાં યાદગાર ગીતોમાંથી લતા મંગેશકરનાં  સી રામચંદ્ર, હુસ્નલાલ ભગતરામ, ગુલામ મોહમ્મદ, અનિલ બિશ્વાસ, એસ ડી બર્મન, નૌશાદ, બુલો સી રાની અને વિનોદનાં ગીતો તેમ જ અન્ય ગાયિકાઓમાં સુરૈયા, શમશાદ બેગમ અને રાજકુમારીનાં ગીતો સાંભળી ચૂક્યાં છીએ.

ગીતા રોય (દત્ત)નાં યાદગાર ગીતો

વીન્ટેજ ઍરાના અંતમાં દાખલ થયેલાં અને સુવર્ણ કાળમાં પોતાનો દબદબો જાળવી રાખનારાં ગીતો રૉયની સંખ્યાની દૃષ્ટિએ ૧૯૫૦નાં ગીતોની હાજરી પણ નોંધપાત્ર રહી હતી. જો કે 'જોગન'નાં તેમનાં ગીતોને અપાર લોકપ્રિયતાની રોશનીમાં બીજાં ગીતો બહુ ધ્યાન ન ખેંચી શક્યાં હોય તેમ જણાય છે.

ઘુંઘટ કે પટ ખોલ રે તોહે પિયા મિલેંગે - જોગન - મીરાબાઈ - બુલો સી રાની

મૈં તો ગિરધર કે ઘર જાઉં - જોગન - મીરાબાઈ - બુલો સી રાની

મૈં તો પ્રેમ દિવાની મેરા પ્રેમ ના જાને કોઈ (બે ભાગ) - જોગન - મીરાબાઈ - બુલો સી રાની

જોગી મત જા - જોગન - મીરાબાઈ - બુલો સી રાની

પ્યારે દર્શન દીજો આજ - જોગન - મીરાબાઈ - બુલો સી રાની

ડારો રે રંગ ડારો રે ફાગુન કે દિન આયે રે - જોગન - પંડિત ઈન્દ્ર - બુલો સી રાની

કૈસી મુરલી બજાઈ શ્યામ ને - નિશાના - નક્શાબ - ખુર્શીદ અન્વર

અબ ભૂલ જા ઉનકો ન યાદ કર - નિશાના - નક્શાબ - ખુર્શીદ અન્વર

હમેં અપને દિલ સે જુદા કર રહે હો - જલતે દીપ - નાઝીમ પાનીપતી - ટી  કે દાસ

અન્ય ગાયિકાઓનાં કેટલાંક યાદગાર ગીતો

નિર્મલા દેવી - લાખોંમેં એક હમારે સૈંયા - અનમોલ રતન - ડી એન મધોક - વિનોદ

મીના કપુર - મોરી અટરિયા પે કાગા બોલે કોઈ આ રહા હૈ - આંખેં - મદન મોહન

સુધા મલ્હોત્રા - મિલા ગયે નૈન - આરઝૂ - મજરૂહ સુલ્તાનપુરી - અનિલ બિશ્વાસ

આશા ભોસલે - બિરહા કી રાત મો સે કાટી નહીં જાતી - બીવી - નાઝીમ પાનીપતી - અઝીઝ હિન્દી 

......... અને બધાંમાં સિરમોર અચરજ સ્વરૂપે નુતન - તુઝે કૈસા દુલ્હા ચાહિયે રી બાંકી દુલ્હનીયાં - હમારી બેટી - સ્નેહલ ભાટકર-નો સ્વર પણ પોતાની હાજરીની નોંધ લેવડાવે છે. લગભગ એક દાયકા પછી છબીલીમાં નુતન ફરીથી ગીત ગાવાનાં છે.

ક્રમશઃ ||  ૧૯૫૦નાં ગીતો : ચર્ચાની એરણે - યાદગાર પુરુષ-ગીતો (૧) : મુકેશનાં યાદગાર ગીતો

૧૯૫૦નાં ગીતો : ચર્ચાની એરણે - યાદગાર સ્ત્રી-ગીતો (૬) : અન્ય ગાયિકાઓ : રાજ કુમારીનાં યાદગાર ગીતો ‘

‘Best songs of 1950: And the winners are? દ્વારા આપણે વર્ષ ૧૯૫૦નાં ગીતોની વિગતે ફેર-મુલાકાત કરી રહ્યાં છીએ. આ પહેલાં આપણે સ્ત્રી-પા ર્શ્વગાયિકાઓનાં યાદગાર ગીતોમાંથી લતા મંગેશકરનાં  સી રામચંદ્ર, હુસ્નલાલ ભગતરામ, ગુલામ મોહમ્મદ, અનિલ બિશ્વાસ, એસ ડી બર્મન, નૌશાદ, બુલો સી રાની અને વિનોદનાં ગીતો તેમ જ અન્ય ગાયિકાઓમાં સુરૈયા અને શમશાદ બેગમનાં ગીતો સાંભળી ચૂક્યાં છીએ.

વીન્ટેજ એરાનાં સ્ત્રી-પાર્શ્વગાયિકાઓમાં રાજ કુમારી (દુબે)ગાયકીની એક આગવી શૈલીનાં ગાયિકા રહ્યાં છે. ૧૯૫૦માં તેમનાં ગીતોનો ફાળો પણ નોંધપાત્ર તો રહ્યો જ છે, તે સાથે 'બાવરે નૈન'જેવી ફિલ્મમાં તો રોશન જેવા બીજી જ ફિલ્મમાં સંગીત આપી રહેલ સંગીતકારે તેમને મુખ્ય ગાયિકાની ભૂમિકા પણ આપી. તેમનું 'સુન બૈરી બલમ કુછ બોલ' તો દાયકાઓ પછી ઝી ટીવીના 'સા રે ગ મ' કાર્યક્રમમાં ફરીથી છવાઈ ગયું હતું.

આજે આપણે રાજકુમારીનાં ગીતો સાંભળીશું.

સુન બૈરી બલમ કુછ બોલ ઈબ ક્યા હોગા - બાવરે નૈન - કેદાર શર્મા - રોશન

 અહીં મૂકેલી ક્લિપમાં મૂળ ગીત સાથે 'સા રે ગ મ'વાળો ટુકડો પણ સાંભળવા મળશે.

ઘિર ઘિર કે આસમાન પર છાને લગી ઘટાયેં  - બાવરે નૈન - કેદાર શર્મા - રોશન

ક્યું મેરે દિલ મેં દર્દ જગાયા જવાબ દો - બાવરે નૈન - કેદાર શર્મા - રોશન 

મેરે રૂઠે હુયે બલમા - બાવરે નૈન - કેદાર શર્મા - રોશન 

ચલે જૈહો બેદર્દા મૈં રોયે મરૂંગી - બેક઼સુર - અનિલ બિશ્વાસ - અહીં રાજ કુમારી એક દમ અદાથી મુજરાને પણ ન્યાય આપે છે.

ક્રમશઃ ||  ૧૯૫૦નાં ગીતો : ચર્ચાની એરણે - યાદગાર સ્ત્રી-ગીતો (૭) : અન્ય ગાયિકાઓ : ગીતા રોય(દત્ત)નાં તેમ જ અન્ય કેટલાંક ગાયિકાઓનાં યાદગાર ગીતો

સારે જહાંસે અચ્છા હિંદોસ્તાં હમારા

'સારે જહાં સે અચ્છા હિન્દોસ્રિતાં હમારા' જે આજે ‘સારે જહાંસે અચ્છા હિંદોસ્તાં હમારા' તરીકે કદાચ વધારે પ્રચલિત છે તે ગ઼ઝલ મુહમ્મદ ઈકબાલે ૧૬ ઓગસ્ટ, ૧૯૦૪માં પ્રકાશિત કરી હતી. જોત જોતામાં તો તે તે સમયની બ્રિટિશ સરકાર સામેની લડતનું મુખ્ય ગીત બની રહી.૧૯૨૪માં પ્રકાશિત થયેલ તેમનાં પદ્ય સંગ્રહ, 'બાંગ-ઈ-દારા' (કૂચનાં ઘંટનાદની પુકાર)માં આ રચના 'તરાના-એ-હિંદ'નાં શીર્ષક હેઠળ આવરી લેવાઈ.

सारे जहाँ से अच्छा हिन्दोसिताँ हमारा
हम बुलबुलें हैं इसकी यह गुलसिताँ हमारा

ग़ुर्बत में हों अगर हम, रहता है दिल वतन में
समझो वहीं हमें भी दिल हो जहाँ हमारा

परबत वह सबसे ऊँचा, हम्साया आसमाँ का
वह संतरी हमारा, वह पासबाँ हमारा

गोदी में खेलती हैं इसकी हज़ारों नदियाँ
गुल्शन है जिनके दम से रश्क-ए-जनाँ हमारा

ऐ आब-ए-रूद-ए-गंगा! वह दिन हैं याद तुझको?
उतरा तिरे किनारे जब कारवाँ हमारा

मज़्हब नहीं सिखाता आपस में बैर रखना
हिन्दी हैं हम, वतन है हिन्दोसिताँ हमारा

यूनान-ओ-मिस्र-ओ-रूमा सब मिट गए जहाँ से
अब तक मगर है बाक़ी नाम-ओ-निशाँ हमारा

कुछ बात है कि हस्ती मिटती नहीं हमारी
सदियों रहा है दुश्मन दौर-ए-ज़माँ हमारा

इक़्बाल! कोई महरम अपना नहीं जहाँ में
मालूम क्या किसी को दर्द-ए-निहाँ हमारा!

આ ગીત ઉર્દુ ગઝલ સ્વરૂપે લખ્યું ત્યારે ઇકબાલની ઉમર 27 વરસની હતી. એક અખંડ હિન્દુસ્તાનની અને હિન્દુ મુસ્લીમ ભાઈચારા અને પ્રેમ અને શાંતિથી ભેગી રહેતી એક સંસ્કારી સહઅસ્તિત્વ ધરાવતા દેશની ભાવના હતી

આ ઐતિહાસિક રજૂઆત પછીના સમયમાં શ્રી મહમદ ઇકબાલ ત્રણ વરસ માટે યુરોપ જાય છે. અહીનાં રહેઠાણ દરમ્યાન તેમની ઇસ્લામ ધર્મ માટેની ધાર્મિક ભાવના વધુ સતેજ થાય છે, પોતાને ઇસ્લામના ફિલસૂફ અને અનુયાયી માનતા થાય છે

સને ૧૯૧૦માં આ જ રચનાને હવે તરાના -એ-મિલ્લી (સાંપ્રદાયક સમૂહનું સ્તુતિ ગીત)નાં સ્વરૂપે, છઠ્ઠી કડી

મઝહબ નહિ સીખતા આપસમેં બૈર રખના,
હિન્દી હૈ હમ વતન હિન્દોસ્તાં હમારા

         ને રદબાતલ કરી ઈક્બાલ હિન્દુસ્તાનને ભવિષ્યમાં એક મુસ્લિમ રાષ્ટ્ર તરીખે કલ્પે છે અને લખે છે

સીનો અરબ હમારા, હિન્દોસ્તાં હમારા,
મુસ્લિમ હૈ હમ, વતન હૈ સારા જહાં હમારા,

એકવાર બૃહદ હિન્દની કલ્પના કરનાર મહમદ ઇકબાલના વિચારો બદલાય છે. સમગ્ર ભારતને પોતાનું વતન માનવાને સ્થાને ૧૯૩૦માં અલ્લાહાબાદની મુસ્લિમ લીગની સભામાં મુસ્લિમો માટે એક અલગ રાજ્યની કલ્પના કરેછે.

++++++++++++

આપણે આજે તેને જે ગેય સ્વરૂપમાં યાદ કરીએ છીએ તે ધુનમાં તેને સ્વરબધ્ધ કરવાનું શ્રેય પંડિત રવિશંકરને નામે છે. ૧૯૫૦ના અરસામાં જ્યારે તેઓ ઈન્ડિયન પીપલ્સ થીયેટર એસાઓશીયએશન (ઈપ્ટા) સાથે સંકળાયેલા હતા ત્યારે તેમણે આ ધુન બનાવી હોવાનું નોંધાયેલ છે.

(નોંધઃ આ રચનાનું કોઈ પ્રમાણભૂત વર્ઝન મળ્યું નથી. અહીં નીચે રજૂ કરેલ વર્ઝન આ આખી રચનાને સમાવી લે છે તે દૃષ્ટિએ તેનું મહત્ત્વ છે.)

દેશપ્રેમથી ઉભરાતી, આટલી લોકપ્રિય રચના હોય, એટલે તેનો હિંદી ફિલ્મોમાં ઉપયોગ થવો એ અપેક્ષિત બાબત છે.

સહુથી પહેલો ઉલ્લેખ ૧૯૫૦માં રજૂ થયેલી ફિલ્મ "હિંદોસ્તાં હમારા'માં જોવા મળે છે. ગીતના ગાયક ગુલ રાજ હતા અને સંગીત વસંત દેસાઈએ આપ્યું હતું. આ ગીતની પણ કોઈ ક્લિપ ઇન્ટરનેટ પરથી મળી શકી નથી.

ફિલ્મ 'ભાઈ-બહેન (૧૯૫૯)'માં સંગીતકાર એન. દત્તાએ આશા ભોસલે અને સાથીઓના સ્વરમાં કરેલી રચનામાં તેમણે મૂળ ધુન સાથે બહુ જ કળાત્મક ફેરફારો કર્યા. ગીતના શબ્દોમાં રાજા મહેંદી અલી ખાં સાહેબે કરેલા ફેરફારો ગીતને વધારે પ્રસ્તુત બનાવી રહે છે.

ફિલ્મ 'ધર્મપુત્ર' (૧૯૬૧)માં સંગીતકાર એન. દત્તાએ આ ગીતને ફરી એક વાર મોહમ્મદ રફી અને આશા ભોસલેના સ્વરોમાં નવાં સ્વરૂપે રજૂ કર્યું. આ વર્ઝનમાં કેટલાક શેર લેવાયા નથી, પણ જે લેવાયા છે મૂળ સ્વરૂપે જ લેવાયા છે.

૧૯૬૪માં રજૂ થયેલ 'હમારા ઘર'માં સંગીતકાર જગ ફૂલ કૌશિકે વિજયા મઝમુદારના સ્વરમાં આ ગીતનાં એક સ-રસ વર્ઝન રજૂ કર્યું.

૧૯૭૪ની 'યે ગુલિસ્તાં હમારા’માં એસ ડી બર્મને આ ધુનને કૂચની લયમાં સંગીતબધ્ધ કરી અને ગીતને ફિલ્મનાં ટાઈટલ્સ માટે ઉપયોગમાં લેવાયું. બેકગ્રાઉન્ડમાં ૧૯૭૦ના દાયકામાં થતી ગણતંત્ર દિવસની પરેડનાં દૃશ્યો ઝીલી લેવામાં આવેલ છે.

આ જ ફિલ્મનાં બીજાં એક દૃશ્યમાં પણ આ ગીતનો ઉપયોગ કરાયો છે.

ફિલ્મ 'આજકી આવાઝ' (૧૯૮૪)નાં આ ગીતના મુખડામાં આ ગીતના પહેલા શેરનો વિલંબિત લયમાં ઉપયોગ કર્યો છે. ગાયક મહેન્દ્ર કપુર છે.

હવે સાંભળીએ ફિલ્મો સિવાયની આ ગીતની કેટલીક અન્ય ધુન :

'રૉક ઑન હિન્દુસ્તાન' આલ્બમ માટે મધુશ્રી 

લિટલ એન્જ્લ્સ ઑફ કોરિયા' નામક ફૉલ્ક બેલૅ ટ્રૂપ 

કર્ણાટકના પ્રખ્યાત વૃંદાવન ગાર્ડ્ન્સમાં સંગીતમય ફુવારાના રંગારંગ કાર્યક્રમને ભરી દેતું ગીત

ફ્રિન્જ ફેસ્ટિવલ, એડિનબરૉ ૨૦૦૮માં રજૂ થયેલી ધૂન 

ઈન્ડિયા ગેટ પર આર્મી બેન્ડની ધૂન. 

ગણતંત્ર દિવસની ઉજવણીની અંતિમ વિધિ - બીટીંગ ધ રિટ્રીટ - (૨૦૧૩)માં 

સાભાર નોંધઃ

'આજકી આવાઝ'ની ઑડીયો ક્લિપ શિકાગો (અમેરિકા)થી શ્રી સુમન્તભાઈ (દાદુ)એ મોકલી છે, પરંતુ આ બ્લૉગ પ્લેટફોર્મની મર્યાદાને કારણે એ ક્લિપને બદલે યુટ્યુબ પરની ક્લિપ વાપરવી પડી છે.. લેખની સ્ક્રિપ્ટમાં શ્રી નીતિનભાઈ વ્યાસે પણ મહત્ત્વની પૂરક માહિતી પૂરી પાડી છે.