અનિલ બિશ્વાસ અને 'મુંબઈના સાયગલ' સુરેન્દ્ર(નાથ) - સોલો ગીતો – ઉત્તરાર્ધ

 

અનિલ બિશ્વાસે સ્વરબધ્ધ કરેલ, સુરેન્દ્ર(નાથ)નાં ૧૯૩૦ના દાયકામાં ગવાયેલાં સોલો ગીતો આપણે ૧૪-૭-૨૦૧૫ના રોજ પ્રકાશિત થયેલા પૂર્વાર્ધમાં સાંભળી ચૂક્યાં છીએ.

આમાંનાં ઘણાં ગીતો મેં પહેલી જ વાર સાંભળ્યાં હતાં. ઇન્ટરનેટ પર ખૂણે ખાંચરેથી અમૂલ્ય માહિતી અપલોડ કરનાર એ સંગીતપ્રેમીઓની ધગશ,મહેનત અને જોશને પ્રતાપે આપણે ફિલ્મ સંગીતમાં અન્યથા કાળની ગર્તામાં દટાઇ ગયેલ આ રત્નોથી કદાચ કદાપિ પરિચિત ન પણ થયાં હોત.

'ગરીબ' અને 'જવાની' ‘નેશનલ સ્ટુડિયોઝ’ની ફિલ્મો હતી જ્યારે 'મંઝધાર' સોહરાબ મોદીનાં 'મીનરવા મુવીટોન'ની ફિલ્મ છે.

આજના આ હપ્તામાં આપણે ૧૯૪૦ના દાયકામાં અનિલ બિશ્વાસે સંગીતબધ્ધ કરેલાં સુરેન્દ્રના સ્વરમાં ગવાયેલાં સૉલો ગીતોને સાંભળીશું.

મોહબ્બતકી દુનિયા હૈ સબ સે નિરાલી - ગરીબ (૧૯૪૨) - ગીતકાર - ડૉ. સફદર 'આહ' સીતાપુરી

ફિલ્મ સંગીતના ઇતિહાસકારોનું કહેવું છે કે સુરેન્દ્રની ગાયક તરીકેની આગવી શૈલીનો પરિચય આપણને આ ફિલ્મથી થવા લાગે છે.

આ ગીતમાં હાર્મોનિયમનો સ્વરસજ્જામાં કરાયેલો પ્રયોગ ખરેખર અદૂભૂત છે.

મુઝકો જીનેકા બહાના મિલ ગયા - ગરીબ (૧૯૪૨) - ગીતકાર - ડૉ. સફદર 'આહ' સીતાપુરી

ગ઼ઝલ ગાયકીની શૈલીનો પ્રયોગ

તેરી યાદમેં વો મઝા પા રહા હૂં - ગરીબ (૧૯૪૨) - ડૉ. સફદર 'આહ' સીતાપુરી

અહીં એકદમ નીચા સૂરમાં ગાવાનો પ્રયોગ કરાયો છે.

એક સિતારકે દો તાર - ગરીબ (૧૯૪૨) - ગીતકાર - પંડિત ઈન્દ્ર ચંદ્ર

ગીતના શબ્દોમાંના એક ગરીબ એક સરકાર એવા 'એક સિતારકે દો તાર'ના પ્રયોગને ચરિતાર્થ કરતો સિતારનો પ્રયોગ ગીતને અનોખો સ્પર્શ આપી જાય છે.

હસીનોં કર લો સલામ - ગરીબ (૧૯૪૨) - ગીતકાર - પંડિત ઈન્દ્ર ચંદ્ર

ગીતના મુખડાને અનોખી સ્ટાઈલથી સંગીતના પ્રીલ્યુડમાં સમાવી લેવાય છે.

બાદલ છાયે હમ સે ક્યા - ગરીબ (૧૯૪૨) - ગીતકાર - ડૉ. સફદર 'આહ' સીતાપુરી

તેરા જગ દેખ લિયા - ગરીબ (૧૯૪૨) - ગીતકાર - ડૉ. સફદર 'આહ' સીતાપુરી

આ ગીતનું સ્વર નિયોજન અશોક ઘોષે કર્યું હોઇ શકે છે.

કભી જલવે દિખાયે જાતે હૈં - ગરીબ (૧૯૪૨) - ગીતકાર - ડૉ. સફદર 'આહ' સીતાપુરી

soundcloud url="https://api.soundcloud.com/tracks/200573742" params="auto_play=false&hide_related=false&show_comments=true&show_user=true&show_reposts=false&visual=true" width="100%" height="450" iframe="true" /

નઝારે હુએ હૈં ઈશારે હુએ હૈં - જવાની (૧૯૪૨) - ગીતકાર - વઝાહત મિર્ઝા

અંતરાની વાદ્યસજ્જામાં હાર્મોનિયમનો રમતિયાળ પ્રયોગ કવ્વાલીના ઢાળમાં સ્વરબદ્ધ ગીતને ઝણઝણાવી મૂકે છે.

ધ્યાન ઉસકા લગાએ બૈઠેં હૈ - જવાની (૧૯૪૨) - ગીતકાર વઝાહત મિર્ઝા

soundcloud url="https://api.soundcloud.com/tracks/200574361" params="auto_play=false&hide_related=false&show_comments=true&show_user=true&show_reposts=false&visual=true" width="100%" height="450" iframe="true" /

રૂઠે હુએ કો હૈ મનાના, દેખ દેતા હૈ કહતા હૈ કાંટા - જવાની (૧૯૪૨) - ગીતકાર - હઝરત આરઝૂ

મેરા ચાંદ આ ગયા મેરે દ્વારે -મંઝધાર (૧૯૪૭) - ગીતકાર - શમ્સ લખનવી

અનિલ બિશ્વાસ - સુરેન્દ્રની જોડીનું આ કદાચ અંતિમ ગીત કહી શકાય.

પણ બૂઝતો દીવો વધારે પ્રકાશે એ ન્યાયે આ ગીતનું જોડીદાર ગીત ખુર્શીદ અને સુરેન્દ્રના યુગલ સ્વરમાં સંગીતબધ્ધ થયું છે. મુખડો અને પહેલો અંતરો સાંભળીએ ત્યાં સુધી તો આ ગીત ખુર્શીદનું સોલો ગીત જ લાગે. ગીતનાં બંને સ્વરૂપમાં જે સુક્ષ્મ તફાવતો કરાયા છે તે ધ્યાન દઇને સાંભળવા જેવા છે. તો વળી યુગલ ગીતમાં ખુર્શીદનો અને સુરેન્દ્રનો ભાગ સાવ જ અલગ સ્વરૂપે ગવાયો છે.

નોંધવા લાયક એક આડવાત એ છે કે આ ફિલ્મના આ બે સિવાયનાં બીજાં ૪ ગીતો ગુલામ હૈદર અને હજૂ બીજાં ૪ ગીતો જ્ઞાન દત્તે સ્વરોમાં ગૂથ્યાં છે.

લેખ માટે Songs of Yoreના Anil Biswas’s songs for Bombay Saigal: Surendra લેખનો બહુધા આધાર લીધો છે. ઘણાં ગીતો ખોળી આપવામાંબીરેન કોઠારી નાં યોગદાનનો ફાળો પણ મહત્ત્વનો રહ્યો છે. એ ઉપરાંત ઘણી પૂરક માહિતી માટે તેમના દ્વારા લિખીત ‘સાગર મુવીટોન’ નો આધાર લીધો છે. આ તબક્કે એ બંનેનો સપ્રેમ આભાર માનવાની તક ફરી એક વાર ઝડપી જ લઉં છું.

અનિલ બિશ્વાસનાં સંગીતનિદર્શનમાં સુરેન્દ્રનાથે ગાયેલાં યુગલ ગીતોને આપણે હવે પછી માણીશું.