સારે જહાંસે અચ્છા હિંદોસ્તાં હમારા

'સારે જહાં સે અચ્છા હિન્દોસ્રિતાં હમારા' જે આજે ‘સારે જહાંસે અચ્છા હિંદોસ્તાં હમારા' તરીકે કદાચ વધારે પ્રચલિત છે તે ગ઼ઝલ મુહમ્મદ ઈકબાલે ૧૬ ઓગસ્ટ, ૧૯૦૪માં પ્રકાશિત કરી હતી. જોત જોતામાં તો તે તે સમયની બ્રિટિશ સરકાર સામેની લડતનું મુખ્ય ગીત બની રહી.૧૯૨૪માં પ્રકાશિત થયેલ તેમનાં પદ્ય સંગ્રહ, 'બાંગ-ઈ-દારા' (કૂચનાં ઘંટનાદની પુકાર)માં આ રચના 'તરાના-એ-હિંદ'નાં શીર્ષક હેઠળ આવરી લેવાઈ.

सारे जहाँ से अच्छा हिन्दोसिताँ हमारा
हम बुलबुलें हैं इसकी यह गुलसिताँ हमारा

ग़ुर्बत में हों अगर हम, रहता है दिल वतन में
समझो वहीं हमें भी दिल हो जहाँ हमारा

परबत वह सबसे ऊँचा, हम्साया आसमाँ का
वह संतरी हमारा, वह पासबाँ हमारा

गोदी में खेलती हैं इसकी हज़ारों नदियाँ
गुल्शन है जिनके दम से रश्क-ए-जनाँ हमारा

ऐ आब-ए-रूद-ए-गंगा! वह दिन हैं याद तुझको?
उतरा तिरे किनारे जब कारवाँ हमारा

मज़्हब नहीं सिखाता आपस में बैर रखना
हिन्दी हैं हम, वतन है हिन्दोसिताँ हमारा

यूनान-ओ-मिस्र-ओ-रूमा सब मिट गए जहाँ से
अब तक मगर है बाक़ी नाम-ओ-निशाँ हमारा

कुछ बात है कि हस्ती मिटती नहीं हमारी
सदियों रहा है दुश्मन दौर-ए-ज़माँ हमारा

इक़्बाल! कोई महरम अपना नहीं जहाँ में
मालूम क्या किसी को दर्द-ए-निहाँ हमारा!

આ ગીત ઉર્દુ ગઝલ સ્વરૂપે લખ્યું ત્યારે ઇકબાલની ઉમર 27 વરસની હતી. એક અખંડ હિન્દુસ્તાનની અને હિન્દુ મુસ્લીમ ભાઈચારા અને પ્રેમ અને શાંતિથી ભેગી રહેતી એક સંસ્કારી સહઅસ્તિત્વ ધરાવતા દેશની ભાવના હતી

આ ઐતિહાસિક રજૂઆત પછીના સમયમાં શ્રી મહમદ ઇકબાલ ત્રણ વરસ માટે યુરોપ જાય છે. અહીનાં રહેઠાણ દરમ્યાન તેમની ઇસ્લામ ધર્મ માટેની ધાર્મિક ભાવના વધુ સતેજ થાય છે, પોતાને ઇસ્લામના ફિલસૂફ અને અનુયાયી માનતા થાય છે

સને ૧૯૧૦માં આ જ રચનાને હવે તરાના -એ-મિલ્લી (સાંપ્રદાયક સમૂહનું સ્તુતિ ગીત)નાં સ્વરૂપે, છઠ્ઠી કડી

મઝહબ નહિ સીખતા આપસમેં બૈર રખના,
હિન્દી હૈ હમ વતન હિન્દોસ્તાં હમારા

         ને રદબાતલ કરી ઈક્બાલ હિન્દુસ્તાનને ભવિષ્યમાં એક મુસ્લિમ રાષ્ટ્ર તરીખે કલ્પે છે અને લખે છે

સીનો અરબ હમારા, હિન્દોસ્તાં હમારા,
મુસ્લિમ હૈ હમ, વતન હૈ સારા જહાં હમારા,

એકવાર બૃહદ હિન્દની કલ્પના કરનાર મહમદ ઇકબાલના વિચારો બદલાય છે. સમગ્ર ભારતને પોતાનું વતન માનવાને સ્થાને ૧૯૩૦માં અલ્લાહાબાદની મુસ્લિમ લીગની સભામાં મુસ્લિમો માટે એક અલગ રાજ્યની કલ્પના કરેછે.

++++++++++++

આપણે આજે તેને જે ગેય સ્વરૂપમાં યાદ કરીએ છીએ તે ધુનમાં તેને સ્વરબધ્ધ કરવાનું શ્રેય પંડિત રવિશંકરને નામે છે. ૧૯૫૦ના અરસામાં જ્યારે તેઓ ઈન્ડિયન પીપલ્સ થીયેટર એસાઓશીયએશન (ઈપ્ટા) સાથે સંકળાયેલા હતા ત્યારે તેમણે આ ધુન બનાવી હોવાનું નોંધાયેલ છે.

(નોંધઃ આ રચનાનું કોઈ પ્રમાણભૂત વર્ઝન મળ્યું નથી. અહીં નીચે રજૂ કરેલ વર્ઝન આ આખી રચનાને સમાવી લે છે તે દૃષ્ટિએ તેનું મહત્ત્વ છે.)

દેશપ્રેમથી ઉભરાતી, આટલી લોકપ્રિય રચના હોય, એટલે તેનો હિંદી ફિલ્મોમાં ઉપયોગ થવો એ અપેક્ષિત બાબત છે.

સહુથી પહેલો ઉલ્લેખ ૧૯૫૦માં રજૂ થયેલી ફિલ્મ "હિંદોસ્તાં હમારા'માં જોવા મળે છે. ગીતના ગાયક ગુલ રાજ હતા અને સંગીત વસંત દેસાઈએ આપ્યું હતું. આ ગીતની પણ કોઈ ક્લિપ ઇન્ટરનેટ પરથી મળી શકી નથી.

ફિલ્મ 'ભાઈ-બહેન (૧૯૫૯)'માં સંગીતકાર એન. દત્તાએ આશા ભોસલે અને સાથીઓના સ્વરમાં કરેલી રચનામાં તેમણે મૂળ ધુન સાથે બહુ જ કળાત્મક ફેરફારો કર્યા. ગીતના શબ્દોમાં રાજા મહેંદી અલી ખાં સાહેબે કરેલા ફેરફારો ગીતને વધારે પ્રસ્તુત બનાવી રહે છે.

ફિલ્મ 'ધર્મપુત્ર' (૧૯૬૧)માં સંગીતકાર એન. દત્તાએ આ ગીતને ફરી એક વાર મોહમ્મદ રફી અને આશા ભોસલેના સ્વરોમાં નવાં સ્વરૂપે રજૂ કર્યું. આ વર્ઝનમાં કેટલાક શેર લેવાયા નથી, પણ જે લેવાયા છે મૂળ સ્વરૂપે જ લેવાયા છે.

૧૯૬૪માં રજૂ થયેલ 'હમારા ઘર'માં સંગીતકાર જગ ફૂલ કૌશિકે વિજયા મઝમુદારના સ્વરમાં આ ગીતનાં એક સ-રસ વર્ઝન રજૂ કર્યું.

૧૯૭૪ની 'યે ગુલિસ્તાં હમારા’માં એસ ડી બર્મને આ ધુનને કૂચની લયમાં સંગીતબધ્ધ કરી અને ગીતને ફિલ્મનાં ટાઈટલ્સ માટે ઉપયોગમાં લેવાયું. બેકગ્રાઉન્ડમાં ૧૯૭૦ના દાયકામાં થતી ગણતંત્ર દિવસની પરેડનાં દૃશ્યો ઝીલી લેવામાં આવેલ છે.

આ જ ફિલ્મનાં બીજાં એક દૃશ્યમાં પણ આ ગીતનો ઉપયોગ કરાયો છે.

ફિલ્મ 'આજકી આવાઝ' (૧૯૮૪)નાં આ ગીતના મુખડામાં આ ગીતના પહેલા શેરનો વિલંબિત લયમાં ઉપયોગ કર્યો છે. ગાયક મહેન્દ્ર કપુર છે.

હવે સાંભળીએ ફિલ્મો સિવાયની આ ગીતની કેટલીક અન્ય ધુન :

'રૉક ઑન હિન્દુસ્તાન' આલ્બમ માટે મધુશ્રી 

લિટલ એન્જ્લ્સ ઑફ કોરિયા' નામક ફૉલ્ક બેલૅ ટ્રૂપ 

કર્ણાટકના પ્રખ્યાત વૃંદાવન ગાર્ડ્ન્સમાં સંગીતમય ફુવારાના રંગારંગ કાર્યક્રમને ભરી દેતું ગીત

ફ્રિન્જ ફેસ્ટિવલ, એડિનબરૉ ૨૦૦૮માં રજૂ થયેલી ધૂન 

ઈન્ડિયા ગેટ પર આર્મી બેન્ડની ધૂન. 

ગણતંત્ર દિવસની ઉજવણીની અંતિમ વિધિ - બીટીંગ ધ રિટ્રીટ - (૨૦૧૩)માં 

સાભાર નોંધઃ

'આજકી આવાઝ'ની ઑડીયો ક્લિપ શિકાગો (અમેરિકા)થી શ્રી સુમન્તભાઈ (દાદુ)એ મોકલી છે, પરંતુ આ બ્લૉગ પ્લેટફોર્મની મર્યાદાને કારણે એ ક્લિપને બદલે યુટ્યુબ પરની ક્લિપ વાપરવી પડી છે.. લેખની સ્ક્રિપ્ટમાં શ્રી નીતિનભાઈ વ્યાસે પણ મહત્ત્વની પૂરક માહિતી પૂરી પાડી છે.