ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૬નાં ગીતો - પુરુષ સૉલો ગીતો – સુવર્ણ કાળ સાથે વધારે સંકળાયેલ પુરુષ ગાયકોનાં સૉલો ગીતો

દર વર્ષની જેમ, આ વર્ષે પણ આપણે ૧૯૪૬નાં ગીતોને ચર્ચાની એરણે લેવાની શરૂઆત પુરુષ સૉલો ગીતોથી કરીશું.

૧૯૪૬નાં પુરુષ સૉલો ગીતોને આપણે ત્રણ વર્ગમાં વહેંચી કાઢ્યાં છે –

•         સુવર્ણ કાળ સાથે વધારે સંકળાયેલ પુરુષ ગાયકોનાં સૉલો ગીતો, જેમાં મોહમ્મદ રફી, મુકેશ, મન્ના ડે જેવા, જેને આપણે સામાન્યપણે હિંદી ફિલ્મ સંગીતના '૫૦ અને '૬૦ના દાયકાના સુવર્ણ કાળ સાથે વધારે યાદ કરીએ છીએ તેવા ગાયકોને આવરી લઈશું. આ વર્ષે આ ગાયકો હજૂ ઉભરતા ગાયકો કહી શકાય.
•         વિન્ટેજ એરા સાથે વધારે સંકળાયેલા પુરુષ ગાયકોનાં સૉલો ગીતો, જેમાં જી એમ દુર્રાની, સુરેન્દ્ર જેવા ગાયકોને આવરી લીધા છે.
•         કે એક સાયગલનાં સૉલો ગીતો - કે એલ સાયગલ તો વિન્ટેજ એરાના ગાયકો માટે માપદંડ અને સુવર્ણ કાળના ગાયકો માટે આદર્શ રહ્યા છે, એટલે તેમનાં સૉલો ગીતો માટે તો અલગ કક્ષા જ બને.

મેં આ પહેલાંનાં વર્ષોમાં જે ક્રમ રાખ્યો છે તે જ રાખ્યો છે. આ વર્ષે પણ જ્યાં શકય થશે ત્યાં આપણે ગાયકોનાં સૉલો ગીતોને લોકપ્રિય થયેલાં ગીતો અને બહુ જાણીતાં ન થયેલાં ગીતો એમ બે ભાગમાં વહેંચીશું.

સુવર્ણ કાળ સાથે વધારે સંકળાયેલ પુરુષ ગાયકોનાં સૉલો ગીતો

મોહમ્મદ રફીનાં સૉલો ગીતો

એક ઉભરતા ગાયક તરીકે મોહમ્મદ રફીનાં સૉલો ગીતોની ૧૯૪૬નાં વર્ષ પુરતી સંખ્યા સાવ નગણ્ય નથી..

લોકપ્રિય થયેલાં ગીતો

જે ગીતો અહીં 'લોકપ્રિય થયેલાં ગીતો' તરીકે મૂકી શકાયાં છે તે ગીતોના સંગીતકારો  પછીના '૫૦ અને '૬૦ના દાયકામાં પણ ગણમાન્ય સંગીતકાર તરીકે હાજરી નોંધાવતા રહ્યા. કદાચ તેથી તેમણે રચેલાં ૧૯૪૬નાં મોહમ્મદ રફીનાં ગીતો મારા જેવા '૬૦ના દાયકાના હિંદી ફિલ્મના શ્રોતાએ વધારે સાંભળ્યા હોઈ શકે.

તેરા ખિલોના ટૂટા બાલક તેરા ખિલોના ટૂટા - અનમોલ ઘડી -  સંગીતકાર: નૌશાદ – ગીતકાર: તનવીર નક઼્વી

અબ વો હમારે હો ગયે ઈક઼રાર કરેં યા ન કરેં - સફર – સંગીતકાર: સી રામચંદ્ર – ગીતકાર: જી એસ નેપાલી 

કહ કે ન આયે તુમ અબ છુપને લગે તારે - સફર – સંગીતકાર: સી રામચંદ્ર – ગીતકાર: જી એસ નેપાલી

બહુ જાણીતાં ન થયેલાં ગીતો

'મોહમ્મદ રફી સાથે સંગીતકારનું પહેલવહેલું સૉલો ગીત' શ્રેણીના પહેલ વહેલા અંકમાં ૧૯૪૪-૧૯૪૬ના ગીતો સાંભળતી વખતે આ ગીતો સાંભળ્યાં છે એટલે સાવ અજાણ્યાં પણ નથી, પરંતુ એ પછીથી ફરીથી આજે જ સાંભળ્યાં છે એટલે બહુ જાણીતાં પણ કહી શકાય તેમ નથી.

તોડૉ તોડો તોડો દિલ કે તીર ટૂટૅં તો સંગીત લૂટેં - અમર રાજ – સંગીતકાર: ફિરોઝ નિઝામી – ગીતકાર:  ઈશ્વર ચંદ્ર કપૂર

પ્રાણ ત્યાગ કર તૂને દિવાની, જગમેં બના દી અમર - અમર રાજ - - સંગીતકાર: ફિરોઝ નિઝામી – ગીતકાર:  ઈશ્વર ચંદ્ર કપૂર

રહે તો કૈસે રહે દિલ પે ઈખિયાર મુઝે - રૂમ નં ૯ – સંગીતકાર: રશીદ અત્રે – ગીતકાર: નક્શાબ જારચવી

દાતા જી તેરા ભેદ ન પાયા - સોના ચાંદી – સંગીતકાર: તુફૈલ ફારૂક઼ી – ગીતકાર: શમીમ

મુકેશનાં સૉલો ગીતો

મુકેશનાં બે સૉલો ગીત જ ૧૯૪૬નાં વર્ષમાં જોવા મળે છે. બન્ને ગીત મારા માટે નવાં છે. મુકેશનો સ્વર, સ્વાભાવિકપણે, હજૂ ઓછો "ધડાયેલો"  જરૂર લાગે છે, પણ કે એલ સાયગલની અસર વિનાનો, આપણે '૫૦ અને '૬૦ના દાયકામાં સાંભળતાં આવ્યાં છીએ તેઓ 'આગવો' પણ લાગે છે.

કિયો ના પ્યાર, ન હિમત હાર, કભી ઈન્કાર કભી ઈક઼રાર - રાજપુતાની – સંગીતકાર: બુલો સી રાની – ગીતકાર: પંડિત ઈન્દ્ર

ઓ...પ્રાણી ક્યા સોચે ક્યા હો ગયા - ચેહરા – સંગીતકાર: એમ એ મુખ્તર – ગીતકાર: ઈશ્વર ચંદ્ર કપૂર 

મન્ના ડેનાં સૉલો ગીતો

૧૯૪૬માં મન્ના ડેનાં ગીતોની સંખ્યા ઠીક ઠીક સન્માનજનક કહી શકાય તેવી છે, પરંતુ ગીતોનો પ્રકાર બિક્ષુક ગીત, બેક્ગ્રાઉન્ડ ગીત, શસ્ત્રીય રાગ પર આધારિત ગીત જેવા 'વિશેષ' પ્રકારનાં ગીતોને પાટે ચડી ગઈ છે. મન્નાડેની કારકીર્દી આગળ જતાં પણ આ પાટાની રેખા ઉતરીને, તેમના સ્વરની સર્વતોમુખીતાને ન્યાય આપી શકે તેવી  જનસામાન્યના - હીરોને લાયક - ગાયકની વાણિજ્યિક કક્ષાએ તેજ ગતિએ ન જ દોડી શકી.આપણે એટલો જ સંતોષ લેવો રહ્યો કે તેઓ તેમના હકદાર સન્માન અને પ્રેઅમ હંમેશાં મેળવતા રહ્યા અને તેમના આપણા જેવા 'વિશેષ' ચાહક વર્ગ માટે 'બહુ ખાસ' બની રહ્યા.

અલ્લાહ ખતા ક્યા હૈ ગરીબોંકી બતા દે - દિલ - ગાયક તરીકે 'પી. ડે'નું નામ - સંગીતકાર: જ઼ફર ખુર્શીદ

 

દિલ ચુરાને કે લિયે કોઈ આ રહ હૈ - દૂર ચલેં - ગાયક તરીકે 'પી. ડે'નું નામ - સંગીતકાર: કે સી ડે

નયનોંકે બદ્લ બરસ રહે, રામ તુમ્હારે દર્સ કો તરસ રહે - ઈન્સાફ - સંગીતકાર: એચ પી દાસ - ગીતકાર: ડી એન મધોક

યે જગત જૈ મતલબ કા ડેરા ક્યોં કહેતા હૈ મેરા મેરા  રૂપા - સંગીતકાર: ગોવિંદ રામ

રામ નામ સે સબ કે મન કે હો જાતા હૈ સુધ્ધ વિચાર - વાલ્મિકી - સંગીતકાર:  શંકર રાવ વ્યાસ - ગીતકાર: મહેશ ગુપ્તા એમ એ

આ ગીતની સૉફ્ટ લિંક નથી મળી શકી

• ઓ ધરતી ક્યો રૂઠ ગઈ માં ધરતી - ધરતી - સંગીતકાર બુલો સી રાની - ગીતકાર પંડિત ઈન્દ્ર
• ગાંવ સે ચલ દું ઓ ભારત કે સંવારિયા – શ્રવણ કુમાર - સંગીતકાર બુલો સી રાની -ગીતકાર વલી સાહબ

અન્ય ગાયકો

ઉમ્મીદ ભરા પંછી ક્યા કહ રહા હૈ સજની - આઠ દિન - ગાયક અને સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન – ગીતકાર: જી એસ નેપાલી

હવે પછીના અંકમાં વિન્ટેજ એરા સાથે વધારે સંકળાયેલા જી એમ દુર્રાની અને અશોક કુમારનાં સૉલો ગીતો ચર્ચાની એરણે સાંભળીશું.

વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : મે, ૨૦૧૯

મન્ના ડે - ચલે જા રહેં હૈ… - ૧૯૪૭-૧૯૫૦

મન્ના ડે - મૂળ નામ: પ્રબોધ ચંદ્ર ડે, (૧ મે, ૧૯૧૯ - ૨૪ ઓક્ટોબર, ૨૦૧૩) - સુરની સર્વતોમુખી રેન્જના ધણી છે

તે વાત '૪૦ના દાયકામાં જ પ્રસ્થાપિત થઈ ચૂકી હતી. તેમને ફાળે આવતાં ગીતો ભલે અમુક જ પ્રકારનાં હતાં, પણ અલગ અલગ સંગીતકારો તેમનાં સુરની ખુબીઓનો પૂરેપૂરો ફાયદો મળે તે પ્રકારની ગીતબાંધણીઓ તેમને ધ્યાનમાં રાખીને કરતા હતા. આ એ સમયગાળો પણ હતો જ્યારે '૫૦ અને '૬૦ના હિંદી ફિલ્મ સંગીતના સુવર્ણકાળના દશકાઓમાં જે અન્ય પુરુષ પાર્શ્વગાયક પ્રતિભાઓના અજવાળાં પ્રસરવાનાં હતાં તે પ્રતિભાઓ પણ ક્ષિતિજે ઊગવા લાગી હતી. એ દરેકની ગાયકીની પોતપોતાની ખૂબીઓ અને મર્યાદાઓના સંદર્ભમાં મન્ના ડેની ગાયકી આગવા માપદંડ બની રહેશે તેવાં એંધાણ પણ જણાવા લાગ્યાં હતાં.

તેમની ગાયકીની આ ખૂબીઓને કારણે જ તેમને ફાળે ખાસાં અઘરાં ગીતો આવવા લાગ્યાં હતાં, જે સંગીતના કળાપારખુઓને માટે બહુમૂલ્ય હતાં પણ સામાન્ય શ્રોતાની કક્ષાએ લોકભોગ્ય નહોતાં નીવડતાં. કદાચ આ કારણે જ મન્ના ડે સંગીતકારો કે નિર્માતાઓ માટે હીરો માટેના અવાજની પહેલી પસંદ ન બન્યા.

મે, ૨૦૧૮ના અંકમાં આપણે મન્ના ડેનાં ૧૯૪૩થી ૧૯૪૬નાં વર્ષનાં ગીતો સાંભળ્યાં હતાં આજે આપણે મન્ના ડેનાં ૧૯૪૭થી ૧૯૫૦નાં વર્ષનાં ગીતો સાંભળીશું. ઐતિહાસિક મહત્ત્વની દૃષ્ટિએ આપણે નોંધીશું કે આ ચાર વર્ષોઆં મન્ના ડેએ મીના કપૂર સાથે 'ચલતે ચલતે' (૧૯૪૭), શમશાદ બેગમ સાથે સ્કૂલ ગર્લ (૧૯૪૯), લતા મંગેશકર સાથે 'નરસિંહ અવતાર' (૧૯૪૯)અને ગીતા રોય (દત્ત) સાથે 'રામ વિવાહ' (૧૯૪૯)માં પહેલવહેલાં યુગલ ગીતો ગાયાં હતાં. એસ ડી બર્મન સાથે સહાયક સંગીતકાર તરીકે કામ કરતા હોવ છતાં મન્ના ડેનાં એસ ડી બર્મનનાં સંગીત હેઠળ પહેલાં ગીત 'મશાલ' (૧૯૫૦)માં રેકોર્ડ થયાં.

સુનો સુનો હે નર નારી - આગે બઢો (૧૯૪૭) - સંગીતકાર: સુધીર ફડકે – ગીતકાર: અમર વર્મા

આ ગીત એમ નૃત્ય નાટિકા તરીકે પરદા પર ભજવાઈ રહેલ છે જેની કથાને દોરવણી પૂરી પાડતું ગીતને નેપથ્યમાંથી મન્ના ડેના સ્વરમાં રજૂ કરાયું છે.

આડવાત:
આ જ ફિલ્મનું યુગલ ગીત 'સાવનકી ઘટાઓં ધીરે ધીરે આના' હિંદી ફિલ્મ ગીત કોષ જેવા અધિક્રુત દસ્તાવેજમાં મન્ના ડે અને ખુર્શીદના યુગલ સ્વરોમાં નોંધાયેલ છે. મન્ના ડેના સ્વરને પર્દા પર ફિલ્મના મુખ્ય અભિનેતા દેવ આનંદે અભિનીત કરેલ છે. મન્ના ડે ની આ ગીતમાં ગાયકી એ સમયની મોહમ્મદ રફીની ગાયકી સાથે એટલી મળતી જણાય છે કે ફિલ્મ સંગીતના ચાહકોમાંનો એક મોટો વર્ગ એમ જ માને છે કે આ ગીતમાં સ્વર મોહમ્મદ રફીનો છે.

અપને હી રંગમેં રંગ ડારો - ગીત ગોવિંદ (૧૯૪૭) - રાજ કુમારી સાથે – સંગીતકાર: જ્ઞાન દત્ત – ગીતકાર: પંડિત ઈન્દ્ર

સંગીતકાર જ્ઞાન દત્તે 'ગીત ગોવિંદ'માં મન્ના ડેનો મુખ્ય પુરુષ સ્વર તરીકે ઉપયોગ કર્યો છે. એ માટે ફિલ્મના વિષયને અનુરૂપ મોટા ભાગનાં ગીત શાસ્ત્રીય રાગો પર આધારિત હશે એ માપદંડને પ્રાધાન્ય આપવાને કારણે આમ થયું હશે તે કહેવું મુશ્કેલ છે. પણ પરિણામે મન્ના ડેની છાપ શાસ્ત્રીય રાગોને આધારિત ગીત ગાનાર તરીકે રૂઢ થવાને જરૂર સબળ કારણ મળ્યું. આ ફિલ્મનાં તેમનાં સૉલો અને રાજકુમારી સાથેનાં યુગલ ગીતો સારાં એવાં લોકપ્રિય પણ થયાં હતાં. 

હમ તેરે હૈ હમકો ન ઠુકરાના ઓ ભારત કે ભગવાન ચલે આના - હમ ભી ઈન્સાન હૈ (૧૯૪૮) – સંગીતકાર: એચ પી દાસ, સહાયક: મન્ના ડે – ગીતકાર: જી એસ નેપાલી

અહીં પણ ફિલ્મના મુખ્ય અભિનેતા, દેવ આનંદ, માટે મન્ના ડેના સ્વરનો પાર્શ્વગાયનમાં પ્રયોગ થયો છે. તેમ છતાં હવે પછીની 'વિદ્યા (૧૯૪૯)જેવી ફિલ્મો માં દેવ આનંદ માટે પાર્શ્વગાયક તરીકે મુકેશ જોવાં મળશે !

ઓ ઘર ઘર કે દિયે બુઝાકર બને હુએ ધનવાન - હમ ભી ઈન્સાન હૈ (૧૯૪૮) – સંગીતકાર: એચ પી દાસ, સહાયક: મન્ના ડે – ગીતકાર: જી એસ નેપાલી

ગીતના પહેલા ભાગમાં મન્ના ડેના સાથમાં કોઈ એક અજ્ઞાત ગાયિકા અને અને કોરસ ગાયકો છે. 

બીજા ભાગમાં ગીત, પરદા પર સીલ્વેટનાં રૂપક દ્વારા ઊંડા વિચારમાં ગવાતું બતાવાયું છે. મન્ના ડેના સ્વરમાં વિચારોનું ઉંડાણ અનુભવાય છે. 

જય શિવશંકર ગૌરી શંકર - જય હનુમાન (૧૯૪૮) – સંગીતકાર: બુલો સી રાની – ગીતકાર: પંડિત ઈન્દ્ર

સ્તુતિ પ્રકારનાં ગીતોમાં જે સ્વર આટઆટલો ભાવ લાવી શકે એ ગાયક એ પ્રકારનાં ગીતોના બીબાંમાં ન ગોઠવાઈ જાય તો જ ફિંદી ફિલ્મ જગતમાં નવાઈ કહેવાય ! 

હમને તુમ્હારે ઈશ્ક઼મેં મરકે દિખા દિયા - ગજરે (૧૯૪૮) – સંગીતકાર: અનિલ બિશ્વાસ – ગીતકાર: જી એસ નેપાલી

અનિલ બિશ્વાસ મન્ના ડેના સ્વરનો પૂર્ણતઃ રોમેન્ટીક ગીતમાં પ્રયોગ કરે છે, અને એ પ્રક્રિયામાં મન્ના ડેના સુરની એક નવી ઓળખ આપણી સમક્ષ રજૂ કરે છે. ફિલ્મમાં પુરુષ્સ સ્વરનું આ એક માત્ર ગીત છે, એટલે એમ પણ માની લઈ શકીએ કે પર્દા પર આ ગીત ફિલ્મના નાયક મોતીલાલ દ્વારા અભિનિત થયું હશે. 

ચલ તુ પ્રીત નગરિયા રાહી - વીણા (૧૯૪૮) - સંગીતકાર :અનિલ બિશ્વાસ – ગીતકાર: પ્રેમ ધવન

હિંદી ફિલ્મ જગતમાં ભાગ્યના પાસા કેટલી જલદીથી પલટે છે તેનું એક સચોટ ઉદાહરણ આપણને અહીં જોવા મળશે. આ ફિલ્મમાં મુખ્ય ગાયક તરીકે અનિલ બિશ્વાસે મુકેશના સ્વરનો પ્રયોગ કર્યો છે ! 

દુનિયા તો યે કહેતી હૈ ઈન્સાન કહાં હૈ - લાહોર (૧૯૪૯) – સંગીતકાર: શ્યામ સુંદર – ગીતકાર: રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ

મન્ના ડેના ફાળે ભલે ફરી એક વાર બેકગ્રાઉન્ડમાં ગવાતું ગીત આવ્યું હોય, પણ ગીતની બાંધણી તેમના સુરની સર્વતોમુખીતાને એક વધારે વાર સુદૃઢ કરે છે.

લપટ કે પટ પહને બિક્રાલ - નરસિંહ અવતાર (૧૯૪૯) - લતા મંગેશકર સાથેનું પહેલ વહેલું યુગલ ગીત – સંગીતકાર: વસંત દેસાઈ – ગીતકાર: - ?

ગીત નૃત્ય ગીત હોવા છતાં ગાયકીની દૃષ્ટિએ ખાસું મુશ્કેલ છે. 

આડ વાત
લતા મંગેશકરની સાથે મન્ના ડે બધું મળીને ૧૦૩ જેટલાં યુગલ ગીત હિંદી ફિલ્મો માટે ગાયાં છે.

ધન્ય ધન્ય હૈ અવધપુરી - રામ વિવાહ (૧૯૪૯) - ગીતા રોય (દત્ત) સાથેનું પહેલવહેલું યુગલ ગીત – સંગીતકાર: શંકર રાવ વ્યાસ – ગીતકાર: મોતી એમ એ

આ ગીત પણ ફિલ્મનાં મુખ્ય પાત્રો પર નહીં ફિલ્માવાયું હોય. 

આડ વાત
મન્ના ડે અને ગીતા રોય (દત્ત)નાં કુલ ૨૭ યુગલ ગીતો હિંદી ફિલ્મોમાં રેકોર્ડ થયાં છે.

દુનિયા કે લોગો લો હિમ્મત સે કામ - મશાલ (૧૯૫૦) - કોરસ સાથે – સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન – ગીતકાર: પ્રદીપજી

હિંદી ફિલ્મોમાં જે 'ભિક્ષુક' ગીતોના પ્રકાર તરીકે જાણીતાં છે તેવાં આ ગીતને એસ ડી બર્મને બંગાળની બાઉલ લોક ગીતની ભજન શૈલીમાં સજાવ્યું છે. ગીતમાં મન્ના ડેના સુરની રેન્જનાં નવાં પરિંમાણ પણ પણ સિધ્ધ થાય છે.

ઉપર ગગન વિશાલ નીચે ગહરા પાતાલ - મશાલ (૧૯૫૦) – કોરસ સાથે – સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન – ગીતકાર: પ્રદીપજી

'મશાલ'માં એસ ડી બર્મને મુખ્ય અભિનેતા અશોક કુમાર માટે અરૂણ કુમાર મુખર્જીનો સ્વર પાર્શ્વગાયનમાં લીધો હતો. પણ જે ગીતને કારણે એસ ડી બર્મનની હાલક ડોલક થતી કારકીર્દીને જબ્બર ટેકો સાંપડ્યો તે ગીત તરીકેનું માન આ ગીતને ફાળે છે. મન્ના ડેના સુરની પણ ખૂબીઓ અનેક દિશાઓમાં નીખરી છે. 

એસ પી એટર્જીના મન્ના ડેનાં ગીતોને ખુબ જ વ્યાપકપણે આવરી લેતા બ્લૉગને આ ગીતોની ઑડીયો લિંક પ્રાપ્ત થઈ શકી છે -

• નૈના બેસબરી મોરે દર્શન બિન માને ના - ગાંવ (૯૧૪૭) - સંગીતકાર ખેમચંદ પ્રકાશ - ગીતકાર ડી એન મધોક - આ ગીતમાં મન્ના ડેની ગાયકીમાં વિન્ટેજ એરાની ગાયકીની શૈલીની છાંટ અનુભવાય છે.
• પ્રભાત વંદના કરે જાગો હે હરે - સંત જનાબાઈ (૧૯૪૯) - સંગીતકાર સુધીર ફડકે ગીતકાર પંડિત નરેન્દ્ર શર્મા - મરાઠી સંતકવયિત્રીનાં જીવન પરથી બનેલી આ ફિલ્મમાં પ્રભાતિયું ગાવા માટે મન્ના ડેથી વધારે ઉપયુક્ત બીજો સ્વર ક્યાં શોધવા જવો !

આ ગીતોની સૉફ્ટ લિંક નથી મળી શકી:

• આજ ભર આયી ભર આયી હૈ - ચલતે ચલતે (૧૯૪૭) - મીના કપૂર સાથેનું પહેલવહેલું યુગલ ગીત – સંગીતકાર: ખેમંચંદ પ્રકાશ – ગીતકાર: લાલચંદ બસંત પેશાવરી
• છોડ દે લિખના લેખ વિધાતા - કૌન હમારા (૧૯૪૭) – સંગીતકાર: બુલો સી રાની – ગીતકાર: પંડિત ઈન્દ્ર
• જગ અંધ અજગવાલે અંધે - આપ બીતી (૧૯૪૮) – સંગીતકાર: હરિભાઈ – ગીતકાર: હસરત લખનવી
• ભૂલ જા અબ વો ઝમાના અને ફિર મેરે અરમાનોંકી ઉજ઼ડી હૈ દુનિયા - આશા - હરિભાઈ - ગીતકાર એલ મેઘાણી
• જાઓ રામ સિયા રામ - રામબાણ (૧૯૪૮) - સંગીતકાર - શંકર રાવ વ્યાસ - ગીતકાર નીલકંઠ તિવારી
• ફૂલોંકા સપના દેખનેવાલે - ગર્લ્સ સ્કૂલ (૧૯૪૯)= શમશાદ બેગમની સાથેનું પહેલવહેલું યુગલ ગીત – સંગીતકાર: અનિલ બિશાવ્સ, સી રામચંદ્ર – ગીતકાર: વિશ્વામિત્ર આદિલ
• નારાયણકા નામ નિરાલા - ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ – સંગીતકાર: સંકર રાવ વ્યાસ - ગીતકાર: પંડીત ફણિ
• નૈના લાગે કે પી કી ઓર - રામ દર્શન (૧૯૫૦) સંગીતકાર: ? – ગીતકાર: રમેશ ગુપ્તા

મનાડેને જ સમર્પિત સાઈટ પર 'મહલ' ૧૦૪૯'માં પણ મન્નાડેનાં એક ગીતનો ઉલ્લેખ છે, પણ તેના શબ્દો વગેરે જેવી વિગતો ત્યાં નથી જોવા મળતી.

આપણા દરેક અંકનો અંત એ અંકના વિષય સાથે સુસંગત મોહમ્મદ રફીનાં ગીત સાથે કરવાની પરંપરા જાળવવા માટે મન્ના ડે અને મોહમ્મદ રફીનાં યુગલ ગીત ભણી આપણી નજર દોડે.-

લે લો બાબુ પુડિયા યે જાદુવાલી પુડિયા - મદન મંજરી (૧૯૬૧) – સંગીતકાર: સરદાર મલિક – ગીતકાર: હસરત જયપુરી

આહીં જે લિંક મળેલ છે તે ઑડીયો ફાઈલ છે તેથી બન્ને ગાયકોએ કતા અભિનેતા માટે પાર્શ્વગાયન કરેલ હશે તે નથી જાણી શકાયું.જો ક તે મહત્ત્વનું પણ નથી. મહત્ત્વની અને મજાની વાત તો છે બન્ને ગાયકોનું ગીતના ભાવ સાથે અને એકમેક સાથેનું ટ્યુનિંગ.

મન્ના ડેની કારકીર્દીની વર્ષવાર સફર આપણે આવતાં વર્ષે પણ ચાલુ રાખીશું. મે, ૨૦૨૦માં આપણે તેમનાં '૫૦નાં દશકનાં ૧૯૫૧ અને ૧૯૫૨નાં ગીતો યાદ કરીશું..

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.

ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૬નાં ગીતો :: પ્રવેશક

સોંગ્સ ઑફ યૉરની, હિંદી ફિલ્મ સંગીતનાં સુવર્ણ યુગનાં ૧૯૫૫નાં વર્ષથી શરૂ થયેલ દરેક વર્ષનાં શ્રેષ્ઠ ગીતોને યાદ કરવાની સફર પાછળ હટતાં હટતાં ૧૯૫૩, ૧૯૫૧ ૧૯૫૦, ૧૯૪૯, ૧૯૪૮, ૧૯૪૭ ના સીમાચિહ્નો પાર કરીને વીન્ટેજ એરાનાં હવે ૧૯૪૬નાં વર્ષના પડાવ - Best songs of 1946: And the winners are? - પર અગળ વધે છે.

સોંગ્સ ઑફ યોરના વિષયના પરિચયાત્મક લેખમાં ફરી એક વાર સ્પષ્ટપણે નોંધ લેવામાં આવી છે કે મોટા ભાગના હિંદી ફિલ્મ સંગીતના ચાહકો માટે ૧૯૪૬નાં બહુ ઘણાં ગીતો જાણીતાં છતાં અજાણ કે પછી સાવ જ અજાણ કક્ષાનાં હોઈ શકે છે. પરિસ્થિતિનો કયાસ એ વાત પરથી આવી શકે છે કે ૧૯૪૬નાં વર્ષમાં ૧૫૩ જેટલી રેકોર્ડ મોટી સંખ્યામાં ફિલ્મો રજૂ થઈ, જે ૧૨૭૦ જેટલાં ગીતોમાં પરિણમે છે. પરંતુ તેમાંથી ૭૪૦ જેટલાં ગીતોના તો મુખડાના થોડા બોલ સિવાય બીજું કશું જ જાણીતું નથી. આ સંજોગોમાં યુટ્યુબ પર કેટલાં ગીત મળશે તે તો નીવડ્યે જ જણાશે.

તે ઉપરાંત જે કોઈ ગીતોની સૉફ્ટ કોપી મળશે તે પહેલી કે બીજી વાર સાંભળ્યા પછી ૧૯૫૦-૧૯૭૦ સુધીનાં ગીતો સાંભળવા ટેવાયેલા કાનને કેટલી હદે ગમશે તે પણ નીવડ્યે જ જણાશે. આ સમગ્ર પ્રયાસ જેટલો પડકારજનક આ તબક્કે જણાય છે એટલો જ અગાઉનાં વિન્ટેજ એરાનાં વર્ષોની ચર્ચા જેટલી રસપ્રદ રહી હતી એટલી જ રસપ્રદ રહેશે કે કેમ તે પણ નીવડ્યેજ જણાઈ રહેશે.

૧૯૪૬નાં જાણ્યાંઅજાણ્યાં ગીતોને આપણી ચર્ચાને એરણે લેતાં પહેલાં આપણે સોંગ્સ ઑફ યૉરના પ્રવેશક લેખની ધ્યાનાકર્ષક વિગતો સાથે જાણકારી મેળવી લઈએ. : –

૧૯૪૬નાં વર્ષનાં સંગીતનાં સીમાચિહ્નો (Musical landmarks) –

આપણને વિન્ટેજ એરાનાં ૧૯૪૬નાં વર્ષનાં ગીતોનાં આકાશમાં અંધકાર દેખાય છે તેમાં પણ નૌશાદ દ્વારા સંગીતબધ્ધ કરાયેલ 'અનમોલ ઘડી' અને શાહજહાં, સી રામચંદ્ર દ્વારા સંગીતબધ્ધ 'સફર', અનિલ બિશ્વાસ દ્વારા સંગીતબધ્ધ 'મિલન' કે ગુલામ હૈદર દ્વારા સંગીતબધ્ધ 'શમા' જેવા કેટલાક સીતારા ઓળખાય છે.

આ ઉપરાંતનાં પોતાનો જાદૂ બરકરાર રાખી રહેલાં અન્ય ગીતો (Other important musical compositions) પણ છે, જેમ કે  -

જા પરવાને જા કહીં શમા જલ રહી હૈ - રાજપુતાની - મુકેશ, હમીદાબાનો – સંગીતકાર: બુલો સી રાની

તેરી નઝરમેં મૈં રહું મેરી નઝર મેં તું - ૧૮૫૭- સુરેન્દ્ર, સુરૈયા – સંગીતકાર: સજ્જાદ હુસૈન

પદાર્પણ, કેટલીક ઘટનાઓ અને નાની બાબતો (Debut, Fact file and Trivia)

એસ ડી બર્મન - 'શિકારી' અને 'આઠ દિન'માં સંગીતકાર અને ગાયક તરીકે
કિસોર કુમાર - અભિનેતા તરીકે 'શિકારી'માં એક નાની ભૂમિકામાં તેમજ 'રંગીલા રે જવાનીમેં સતા કે કહં ગયે માં કોરસમાં ગાયક તરીકે
મીના કપૂર - ગાયક તરીકે હાયે લિસીસે મેરી પ્રીત લાગી (આઠ દિન)
ગીતા રોય - 'ભક્ત પ્રહલાદ'માં પાર્શ્વગાયિકા તરીકે
શંકર દાસ ગુપ્તા - ગાયક તરીકે - 'મિલન'માં
અભિ ભટ્ટાચાર્ય - અભિનેતા તરીકે - 'મિલન'માં
સુધીર ફડકે - 'ગોકુલ'માં સંગીતકાર તરીકે
રામ ગાંગુલી - 'મહારાણા પ્રતાપ'માં સંગીતકાર તરીકે
ચિત્રગુપ્ત - 'લેડી રોબિનહુડ'માં સંગીતકાર તરીકે
મોહમ્મદ શફી - 'હક઼દાર'માં સંગીતકાર તરીકે
હંસરાજ બહલ - 'પુજારી'માં સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકે 

યાદગાર ગીતોની યાદી (List Of Memorable Songs ) અત્યાર સુધીનાં જે જે વર્ષોમાટે સોંગ્સ ઑફ યોર દ્વારા યાદગાર ગીતોની યાદી રજૂ કરાઇ છે તેના કરતાં ૧૯૪૬નાં વર્ષની યાદી ગીતોની સંખ્યામાં નાની દેખાય છે.આપણે જ્યારે ૧૯૪૬નાં ગીતોને ચર્ચાની એરણે લઈ શું ત્યારે જે ગીતો આપણને સાંભળવા મળશે તેમાં આ યાદીમાં શું ઉમેરો કરી શકાશે તે એક રસપ્રદ સવાલ છે.આ ગીતોને તેમની યુટ્યુબ લિંક સાથે - MemorableSongs of 1946 - મેં અલગથી સંગ્રહિત  કરેલ છે. 

૧૯૪૬નાં ખાસ ગીતો -  જાણીતાં કરતાં અજાણીતાં ગીતોનો પડછાયો 'ખાસ ગીતો'ની સંખ્યા પર જોવા મળે છે. ૧૯૪૬માટે અહીં માત્ર ચાર જ ગીત્ની નોંધ લેવાઈ છે, આ ચારે ચાર ગીતો મોટા ભાગનાં હિંદી ફિલ્મ સંગીતચાહકોએ કદાચ પહેલીજ વાર સાંભળ્યાં હશે પણ એ દરેક ગીતનું આગવું ઐતિહાસિક મહત્ત્વ ધ્યાન બહાર જરૂર નહીં રહે.આપણે આ ગીતોને Memorable Songs of 1946ની અલગ તારવેલ યાદી સાથે જ લઈ લીધાં છે.

આ પહેલાં આપણે ૧૯૫૧, ૧૯૫૦ ૧૯૪૯, ૧૯૪૮ અને ૧૯૪૭નાં વર્ષનાં ગીતોને ચર્ચાને એરણે માણી ચૂક્યાં છીએ.આ વર્ષે હવે ૧૯૪૬નાં ગીતોને વિગતો હંમેશ મુજબ

મને સૌથી વધારે ગમેલાં પુરુષ સૉલો ગીતો

મને સૌથી વધારે ગમેલાં સ્રી સૉલો ગીતો

મને સૌથી વધારે ગમેલાં યુગલ ગીત, અને

મને સૌથી વધારે ગમેલ સંગીતકાર

                 ના આયામોના પરિપ્રેક્ષ્યમાં ચર્ચાની એરણે લઈશું.

તો આવો, સાથે મળીને ૧૯૪૬નાં જાણીતાં અને ઓછાં જાણીતાં ગીતોની સફર પર નીકળી પડીએ......

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વનો બ્લૉગોત્સવ - ૪_૨૦૧૯

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વ -  ૪_૨૦૧૯ બ્લૉગોત્સવ સંસ્કરણમાં આપનું સ્વાગત છે.

૨૦૧૯નું વર્ષ એ લગભગ એકાદ મહિનાના અંતરે જ સંગીતકાર નૌશાદ, ગીતકાર અને કવિ કૈફી આઝમી અને ગાયકો મન્ના ડે અને શમશાદ બેગમ જેવી હિંદી ફિલ્મ સંગીતની હસ્તીઓની જન્મશતાબ્દીઓનું વર્ષ છે.

The unforgettable voice of Shamshad Begum: Birth centenary special – ૧૪ એપ્રિલ ૨૦૧૯ એ હિંદી સિનેમાનાં એક અદ્‍ભુત ગાયિકા શમશાદ બેગમની જન્મ શતાબ્દીનો દિવસ છે. શમશાદ બેગમ છેલ વિન્ટેજ એરામાં અભિનેત્રી-ગાયિકાઓના ભારી સ્વરના સમયથી લઈને લતા મંગેશકરના હળવા, ઓછા ભારી સ્વર માટેની બદલતી પસંદ સુધીના સમયમાં પોતાનું એક નિશ્ચિત સ્થાન જાળવી રાખી શક્યાં હતાં.

Ten of my favourite Shamshad Begum solos માં શમશાદ બેગમનાં કેટલાંક ચુંટેલાં સૉલો ગીતની રજૂઆત વડે તેમની જન્મશતાબ્દીની અંજલી અપાઈ છે. એ ગીતો પૈકી અહીં '૫૦ના દાયકાનાં ત્રણેક ગીત અહીં પસંદ કરેલ છે.

• ઓ બાબુજી કરૂં મૈં તેરી નૌકરી - શ્રીમતીજી, (૧૯૫૨) - ગીતકાર રાજા મહેંદી અલી ખાન - સંગીતકાર જિમ્મી
• બચકે બાલમ કહાં જાઓગે - નયા અંદાઝ (૧૯૫૬) - ગીતકાર જાં નિસ્સાર અખ્તર - સંગીતકાર ઓ પી નય્યર
• સૈંયા તેરી અખીયોં મેં દિલ ખો ગયા - ૧૨ ઓ'ક્લોક (૧૯૫૮) - ગીતકાર સાહિર લુધ્યાનવી - સંગીતકાર ઓ પી નય્યર 

K L Saigal – The Modern Tansen - પોતાની ગાયકી અને સૂરની માત્રા અંગે કે એલ સાયગલ એટલા ચોક્કસ હતા કે એમના સમયના સંગીતકારો, વાદ્ય સંગીતના કળાકારો અને અન્ય ગાયકો તેમને 'શિવનો નાદ બ્રહ્મ' કહેતા. કોઈ પણ રેકોર્ડીંગ વખતે સામાન્યત: પહેલાં વાજિત્રવાદકો સુર બેસાડે અને ગાયક તેને અનુસરે. પરંતુ સાયગલના કિસ્સામાં સાયગલ પહેલાં સુર બેસાડતા અને તેમના સાજિંદાઓ એ સુરને અનુસરતા.  

Director Ravindra Dave, who was ‘Ravinbhai’ in Hindi films and ‘Bapa’ for Gujarati cinema - અનેકવિધ પ્રતિભાશાળી દિગ્દર્શકને જન્મશતાબ્દીની અંજલી - Hiren B Dave –  '૫૦ના દશકાની શરૂઆતથી '૬૦ના દાયકાના અંત સુધીમાંની રવિન્દ્ર દવેની કેટલીક જાણીતી આજે પણ યાદ કરાય છે. તેમણે અનેક જાણીતા સંગીતકારો સાથે કામ કર્યૂમ હતું અને તેમની ફિલ્મોનાં બહુ ઘણાં ગીતો હિટ રહેતાં.

નગીના (૧૯૫૧) અને તેના દિગ્દર્શક રવિન્દ્ર દવે - ફોટો સૌજન્ય સુભાષ છેડા

૧૯૭૦માં તેઓ તેમની ખુબ સફળ 'નગીના' (૧૯૫૧)ની રીમેક બનાવી રહ્યા હતા. કોઈક કારણોસર એ ફિલ્મનાં નિર્માણમાં વિલંબ થતા ગયા, જે કારણે રવિન્દ્રભાઈનો હાથ ભીડમાં આવી ગયો. એ નાણાંભીડમાંથી બહાર આવવા તેમને 'જેસલ તોરલ' (૧૯૭૧) નિર્માણ કરી. ફિલ્મ ખુબ જ સફળ રહી.

હિંદી ફિલ્મોમાં રહસ્ય ફિલ્મોપર વધારે કામ કરનારા રવિન્દ્રભાઈએ ઉપેન્દ્ર ત્રિવિદી સાથે આ જ પ્રકારના વિષયો પર બીજી પંદરેક ફિલ્મો બનાવી, જે ગુજરાતી ફિલ્મોના ઈતિહાસનાં એક આગવાં પ્રકરણ તરીકે આજ યાદ કરાય છે.

ફિલ્મ કળાના તેમના સોખ સિવાય તેમને સુથારી કામ, પેન્ટીંગ અને શિલ્પકળામાં પણ બહુ રસ હતો. ઘરમાં ઉપયોગ માટેની ખુર્સીઓ તો તેઓ જાતે જ બનાવી લેતા.

‘Like Holi with the blood of Hindus and Muslims’ - Sumangala Damodaran - 'દિન ખૂન કે હમારે' આજે પણ કાનોમાં ગૂંજે છે. 

https://www.youtube.com/watch?v=dQ9Wx5KXaeE

આ વિષય પર આ લેખ પણ જરૂરથી વાંચશો –

• ‘An Incident from 1919’: Saadat Hasan Manto’s haunting short story on the Jallianwala Bagh massacre
• One hundred years of the Jallianwala Bagh massacre: What Tagore wrote in 1919 resounds today

Some Nice Film and Dance References to the last Nawab of Awadh, Wajid Ali Shah (plus some other things) – 'મેરા નામ જોકર'નાં ગીત  કાટે ના કટે રૈનામાં રાજ કપૂર  ઔધના નવાન વાજિદ અલી શાહનાં પાત્રની ભૂમિકા ભજવે છે.

Jeetendra – The Jack Of All Trades - નવરંગ (૧૯૫૯)નાં ગીત અરે જા રે હટ નટખટ ન છૂને મેરા ઘુંઘટમાં ૧૭ વર્ષની ઉમરે સંધ્યાના ડબલ તરીકે કામ કરવાથી માડીને મધર (૧૯૯૯)માં ૫૭ વર્ષે મુખ્ય ભૂમિકા ભજવવાનાં બે સીમાચિહ્નો વચ્ચે જીતેન્દ્રની કારકીર્દી ૨૦૦ ફિલ્મોમાં ફેલાયેલી છે.

નવરંગના 'અરે જારે નટખટમાં સંધ્યાના ડબલ તરીકે જીતેન્દ્ર

Golden Era of Bollywood પર શૈલેન્દ્ર શર્માએ આટલી પૉસ્ટ્સ મૂકી છે :

• Ameeta - A Forgotten Actress
• The Story Behind the Song "Dum Maro Dum"
• Story Behind the Song "Yeh Aankhen Uff You Maa"
• Jeetendra - The First Dancing Star of Bollywood
• Story Behind the song Hotho Mein Aisi Baat
• The Iconic Cinema Halls of India
•  ANAND BAKSHI - Kuch To Log Kahenge
• Jagdeep - When Pt Jawahar Lal Nehru Appreciated hi...
• S N TripathI - A Forgotten Music Director
•  Actor Singer Songs of Bollywood

આ જૂની ફિલ્મો ફરીથી શા કારણે જોવી જોઈએ તેની વાત Flashback લેખમાળા શ્રેણીમાં માંડી છે. આપણે એ કારણોની અહીં ટુંકમાં નોંધ લઈશું -

• language, education and a great romantic pairing in Gunga Jumna - કેમકે દિલીપ કુમાર અભિનય સિવાય ફિલ્મ નિર્માણનાં બીજાં ક્ષેત્રોમાં પણ કેટલા પ્રવીણ છે તે આ ફિલ્મમાં વિધિપુરઃસર જોવા મળ્યુ. તે ઉપરાંત ભવિષ્યની ફિલ્મો અને કલાકારો પર તેની કેવી અને કેટલી અસર પડી તે પણ હવે સમજાય છે.
• why you should watch Guru Dutt’s Mr and Mrs 55 - ગુરુ દત્તની નિર્માતા તરીકેની વ્યાવસાયિક કારકીર્દીનાં હળવાં પાસાંને આ ફિલ્મમાં જોવા મળે છે. તે ઉપરાંત ફિલ્મની નપીતુલી પટકથા, લક્ષ્મણનાં કાર્ટુન્સની હાજરી, મધુબાલાનું સૌંદર્ય અને અદાકારી અને લ્હેર કરો જેવી સ્થિતિમાંથી ગંભીર સ્થિતિઓમાં લઈ જતા કથાના વળાંકો ફિલ્મને કારણે આજે પણ ફિલ્મ જોવાની મજા પડે છે.

The legend of Baiju Bawra: Was there ever a musician who could melt marble with his singular voice? - Malini Nair - હિદુસ્તાનમાં સંગીતનો ઈતિહાસ, આપણી જબાની પરંપરાઓ, લોકક્થાઓ અને ચમત્કારોનાં મિશ્રણને કારણે ફિલ્મના પર્દા પર રજૂ થયો છે તેનાથી પણ ઘણો વધારે રહસ્યમય છે.

એપ્રિલ, ૨૦૧૯ના વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો અંકમાં હસરત જયપુરી - શંકર જયકિશન સિવાયના સંગીતકારોમાટે લખેલાં ગીતો પૈકી ૧૯૫૬-૧૯૫૭ વર્ષનાં કેટલાંક ગીત યાદ કર્યાં છે. અ શ્રેણીમાં આપણે આ પહેલાં. ૨૦૧૭માં આપણે હસરત જયપુરીએ અન્ય સંગીતકારો માટે રચેલાં ૧૯૫૦થી ૧૯૫૩નાં વર્ષોનાં અને ૨૦૧૮માં ૧૯૫૩થી ૧૯૫૫નાં વર્ષોનાં કેટલાંક ગીતો યાદ કર્યાં હતાં

આજે અન્ય વિષય પરના લેખ  /પોસ્ટ્સની શરૂઆત ૧લી એપ્રિલની મુર્ખતાઓની ચાતુર્યભરી ચર્ચા કરતી પૉસ્ટ The Unified Theory of Fools થી કરીશું..

Stage Performances at College or School Festivals - કૉલેજના મેળાવડા સમારંભોમાં ભજવાતાં ગીતોનો સામાન્ય્તઃ વિષય છેડછાડનો તો ક્યારેક પ્રેમનો ઈજ઼હાર કરવાની તક ઝડપી લેવાનો જોવા મળે છે. ગીતોનો મુડ તો મોટા ભાગે આનંદ, મોજ મસ્તીનો જ હોય છે. અહીં ક્યારેક અપવાદરૂપે દુઃખણાં રોવાનું ગીત પણ ગવાય. કૉલેજના મેળાવડામાં ગવાતાં ગીતોનો એક નમૂનો અહીં રજૂ કરેલ છે  - બી એ  એમ એ પી એચડી - અધિકાર (૧૯૫૪) - આશા ભોસલે અને સાથીઓ- સંગીતકાર અવિનાશ વ્યાસ - ગીતકાર પ્રેમ ધવન

Before size matters- When Hindi film songs were extra-long and all the better for it - Devarsi Ghosh -  ફિલ્મ સંગીતમાં અનેક અંતરા, લાંબા પૂર્વાલાપ, અંતરાનાં લાંબાં સંગીત વગેરે મળીને લાંબાં ગીતોનો પણ એક આગવો પ્રકાર રહ્યો છે. સંગીતકાર, ગીતકાર, અને ગિગ્દર્શક પણ, એ ગીતમાં પોતાની બધી જ કલ્પના શક્તિને કામે લગાડી દેતા. સાત સાત આઠ આઠ મિનિટ ગીત ચાલે, છતં એક પણ પ્રેક્ષક પોતાની જગ્યા પરથી હલે નહીં. હંસતે ઝખમ (૧૯૬૭)નું તુમ જો મિલ ગયે હો ૭ મિનિટનું ગીત છે જેમાં સંગીતમાં વરસાદ, વાદળોનો ઘડઘડાટ, વાઈપરનો અવાજ, લયમાં ઉતાર ચડાવ, હીરોઈનનું પાછલી સીટ પરથી આગલી સીટ પર આવી જવું એવી તો કેટલીય ઘટનાઓ બને છે. તે જ રીતે ગાઈડ (૧૯૬૫)નાં પિયા તોસે નૈના લાગે રે ના ૮ મિનિટમાં ફેલાયેલા ચાર અંતરામાં બદલાતી મોસમની સાથે રોઝી (વહિદા રહેમાન)ની નૃત્યકાર તરીકેની કારકીર્દીની શેરીમાંથી શરૂ થયેલ સફર પૂર્ણતઃ સ્ટારડમની કક્ષાએ પૂરી થાય છે.

व्याकरण, उच्चारण और उत्पीड़न માં વ્યાકરણ કે ઉચારના હિંદી ફિલ્મોનાં ગીતોમાં સ્વાભાવિકપણે થતા કે ધરાર થતા ઉલ્લંઘનની બહુ રસપ્રદ અને અર્થપૂર્ણ ચર્ચા કરવામાં આવી છે. પ્રસ્તુત પૉસ્ટમાં રજૂ કરવામાં આવેલાં ગીતોમાં આવાં ઉલ્લંઘનોની માર્મિક અસર કે પછી કાનમાં ખૂંચે તેવી અસરનાં સ-રસ ઉદાહરણો પણ છે. આપણે આ ચર્ચામાંથી એક પ્રતિનિધિ ઉદાહરણ અહીં લીધું છે - સુન બૈરી બલમ સચ બોલ રે ઈબ ક્યા હોગા (બાવરે નૈન , ૧૯૫૦, ગાયિકા: રાજુમારી, સંગીતકાર: રોશન).કેદાર શર્માએ ‘अब’ ને બદલે 'ईब' ની પસંદગી માત્રા જાળવવા કરી છે કે પછી તેમની ચૂક થઈ છે તે તો આપણને ખબર નથી, પણ પર્દા પર ગીતાબાલીની જે શર્મીલી નજ઼ાકત એમાં જોવા મળે છે તે તો સાવ જ સ્વાભાવિક  છે. હીંદી ફિલ્મ ગીત કોષમાં ગીતના બોલમાં ‘अब’ ક્યા હોગા જ નોંધવામાં આવેલ છે. તેમને આ 'ईब' ધ્યાનમાં નહીં આવ્યું હોય કે પછી તેમને એ સ્વીકાર્ય નહીં હોય?

Song Sketch શ્રેણીમાં આ મહિને આ ગીતોનો આસ્વાદ માણવા મળે છે -

Ghar Aaja Ghir Aaye – Chhote Nawab – Clouded Craving – લતા મંગેશકર સંગીતકાર  આર ડી બર્મન ગીતકાર શૈલેન્દ્ર

Hothon Pe Beeti Baat Aayi Hai – Angoor – Moonlit Fib – આશા ભોસલે - સંગીતકાર આર ડી બર્મન - ગીતકાર ગુલઝાર

Ye Dil Deewana Hai Dil Toh Deewana Hai – Ishq Par Zor Nahi – Doting Ditty – લતા મંગેશકર, મોહમ્મદ રફી - સંગીતકાર એસ ડી બર્મન - ગીતકાર આનંદ બક્ષી

Hothon Se Chhoo Lo Tum – Prem Geet – Psalm Of Love - ગાયક અને સંગીતકાર જગજિત સિંઘ - ગીતકાર ઈન્દીવર

 

Lasting Music Pieces in Films - પુનઃપ્રકાશિત થયેલ Incomparable Sachin Dev Burman ના લેખક એચ ક્યુ ચૌધરી હોલીવુડ ફિલ્મોના એવા સંગીત / ટુકડાઓને યાદ કરે છે જે ચિરસ્મરાણીય બનીને ફિલ્મોની દંતકાથાના અખંડ હિસ્સા તરીકે વણાઈ ગયેલ છે. ઉદાહરણ સ્વરૂપ -

‘ડૉ. નો’નું થીમ સંગીત

‘લૉરેન્સ ઑફ એરેબીયા’નું થીમ સંગીત

૧૯૫૧થી ઉંધી ગણતરી મુજબ ચાલતી   સોંગ્સ ઓફ યોરની Best songs of year  શ્રેણીમાં હવે Best songs of 1946: And the winners are?. ના શ્રીગણેશ થઈ ચૂક્યા છે. એ દરેક લેખ પરથી તે વર્ષનાં જાણીતાં, ઓછાં જાણીતાં અને અજાણીતાં ગીતોને આપણે આ બ્લૉગ પર ચર્ચાની એરણે માણીએ છીએ. ૧૯૪૬નાં ગીતોને ચર્ચાની એરણે આપણે મે મહિનાથી સાંભળીશું.

અને હવે મુલાકાત કરીએ અન્ય પ્રકાશનો પરની નિયમિત કોલમોની :

જન્મભૂમિ પ્રવાસીની રવિવારની 'મધુવન' પૂર્તિમાં શ્રીકાંત ગૌતમની 'રાગરંગ'  કોલમના એપ્રિલ, ૨૦૧૯ના લેખો:

સિનેમામાં સસ્પેન્સ - પાંચ પ્રકારના પ્રપંચો_પ્રછન્ન પ્રહસનના પ્રહરી_
જા...જા...જા..ના જાકારાનું  ગીતગુંજનએક આગવું અર્પણ - મોંઘેરૂં મતદાન

સોનલ પરીખ 'જન્મભૂમિ'ની 'મલ્ટિપ્લેક્ષ' પૂર્તિમાં કોઈ એક ગીતને લઈને 'છૂ કર મેરે મન કો' કોલમ કોલમના એપ્રિલ, ૨૦૧૯ના લેખો.:

આજ હમ અપની દુઆઓં કા અસર દેખેંગે  

તેરે ખયાલોંમેં હમ  

દિલ લગાકર હમ યે સમઝે જિંદગી ક્યા ચીઝ હૈ  

જાગ દિલ-એ-દીવાના  

'ગુજરાત સમાચાર'માં દર શુક્રવારે પ્રકાશિત થતી કોલમ 'સિને મેજિક'માં અજિત પોપટ એપ્રિલ, ૨૦૧૯માં હિણ્દી ફિલ્મ જગતની સંગીતકાર જોડી શંકર જયકિશન પરની શ્રેણી હવે આગળ ધપી રહી છે –

બરસાતના સંગીતે સમકાલીનેાને આંચકો અને રાજ કપૂરને લોગોનું ચિત્ર આપ્યુંરીસામણાં મનામણાંનાં ગીતોમાં પણ એજ તાજગી-સ્ફૂર્તિ પ્રગટ કરીપહેલી ફિલ્મ પછીનો અલ્પ વિરામ, પછીના હાઇ જંપની પૂર્વતૈયારી હતીઘર આયા મેરા પરદેશી...ના ચિરંજીવ જાદુ પાછળની રસપ્રદ વાત

એપ્રિલ, ૨૦૧૯માં વેબ ગુર્જરી પર 'ફિલ્મ સંગીતની સફર'માં પ્રકાશિત થયેલા લેખો:

અભિનેત્રીઓ અને પિતા-પુત્રની જોડી (૪)બંદિશ એક રૂપ અનેક (૫૪) – કબીરજી નું ભજન "घूँघट के पट खोल" : રાગ: " જ્યુથિકા રોય"સંખ્યાને સાંકળતા ફિલ્મી ગીતો (૨)એસ ડી બર્મન અને સ્ત્રી પાર્શ્વગાયકો – સુરૈયા

સચિન દેવ બર્મને રચેલાં સુરૈયાનાં ગીતોનો આ લેખ એસ ડી બર્મન અને સ્ત્રી પાર્શ્વગાયકો - સુરૈયા પર ક્લિક કરવાથી ડાઉનલોડ કરી શકાય છે.

વેબ ગુર્જરી' પર હિંદી ફિલ્મોનાં ટાઈટલ સંગીત પર, ટાઈટલ મ્યુઝીક: સૂરાવલિ, સિનેમા અને સંભારણાંના થીમ પરની શ્રેણીમાં  માર્ચ, ૨૦૧૯માં  ટાઈટલ મ્યુઝીક : ૭ : પ્યાસે નૈન (૧૯૮૯)  અને  ટાઈટલ મ્યુઝીક : ૮ : ચોરી ચોરી (૧૯૫૬) વાત કરવામાં આવી છે.

શ્રી ભગવાન થાવરાણીની પણ 'હુસ્ન પહાડીકા' શીર્ષક હેઠળ પહાડી રાગ પરનાં ગીતોનો આસ્વાદ કરાવતી શ્રેણી વેબ ગુર્જરી પર શરૂ થઈ છે. માર્ચ, ૨૦૧૯માં તેના બે મણકા હુસ્ન પહાડી કા – ૩ – ઈન હવાઓંમેં ઈન ફ઼િઝાઓંમેં /\ આગે ભી જાને ન તૂ અને હુસ્ન પહાડી કા – ૪ – ક્યૂં તુમ્હેં દિલ દિયા /\ તોડ દિયા દિલ મેરા  પ્રકાશિત થયા છે.

આજના અંકના અંતની શરૂઆત Mohd. Rafi & Manna Dey Songs- Part 1 અને Part 2 થી કરીશું.બન્ને ભાગમાં મન્ના ડે - મોહમ્મ્દ રફીનાં ગીતોમાં તેમણે ગાયેલાં અન્ય ગાયકો સાથેનામ ગીતો અને બન્નેનાં યુગલ ગીતો એમ ભાગ પાઅડીને ગીતો પસંદ કરાયાં છે. તેમાંથી ઓછાં સાંભળવા મળતાં બે ગીત આપણે અહીં રજૂ કરેલ છે.

દિલદાર મિલેંગે કહીં ન કહીં - વતન સે દૂર (૧૯૬૮)- સંગીતકાર લાલા સત્તાર - ગીતકાર ફારૂક઼ ક઼ૈસર

મેહફિલ મેં શમા ચમકી - ગુનાહોં કા દેવતા (૧૯૬૭) - સંગીતકાર શંકર જયકિશન - ગીતકાર હસરત જયપુરી

આપણા આ બ્લૉગોત્સવના દરેક અંકના અંતમાં આપણે આજના અંકમાં ઉલ્લેખાયેલ કોઈ પણ પોસ્ટ સાથે સંકળાયેલ હોય એવાં મોહમ્મદ રફીનાં ગીત યાદ કરતાં હોઈએ છીએ. આજના અંકમાં કેટલાંક ગીતો પસંદ કરેલ છે. –

મેરે સપનોં કી રાની.. તુ હી મેરે સપનોં કી રાની - શાહજહાં (૧૯૪૬) - કે એલ સાયગલે ગાયેલાં આ ગીતમાં જે કોરસનો સાથ છે તેમાં મોહમ્મદ રફી પણ સામેલ છે - સંગીતકાર નૌશાદ - ગીતકાર મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

દુનિયા કી નઝર હૈ બુરી ઝુલ્ફેં ન સવારા કરો - આગ્ર રોડ (૧૯૫૭) - ગીતા દત્ત સાથે - સંગીતકાર રોશન - ગીતકાર પ્રેમ ધવન

મૈં જાન ગયી તોહે સૈયાં - હાવરા બ્રિજ (૧૯૫૮) - શમશાદ બેગમ સાથે - સંગીતકાર: ઓ પી નય્યર - ગીતકાર: હસરત જયપુરી

ઝિન ચક ઝિન ચક - લાલ કિલ્લા (૧૯૬૧) - શમ્શાદ બેગમ સાથે - સંગીતકાર: એસ એન ત્રિપાઠી - ગીતકાર: ભરત વ્યાસ

હિંદી ફિલ્મનાં ગીતોની વધારે વૈવિધ્યપૂર્ણ માહિતી આપણા આ બ્લૉગોત્સ્વમાં રજૂ કરતાં રહેવા માટે નવા માહિતી સ્રોતો સૂચવતાં તમારાં સૂચનો જરૂરથી આવકાર્ય છે….